13
”سائين! اسان ڊيم ٺھڻ نہ ڏينداسين. پھرين اسان جي زمين جا پئسا وٺرائي ڏيو. ھي اسان جا ھيڻا ھال ڏسو، ھي ڊٿل جهوپا ھي خالي جهڳيون ڏسو، اسان کان وات جو گرھ کسيو ويو آھي.“ علڻ ڳالهائڻو ۽ جذباتي مڙس ھو.
اھا ڳالهہ ٻڌي ٻيا مھاڻا بہ سندس ھا ۾ ھا ملائڻ لڳا. ھڪدم گوڙ مچي ويو، ڪريم اٿي بيٺو.
”دوستو مھرباني ڪر خاموش ٿيو. ائين مسئلا حل نہ ٿيندا آھن. اھڙا رويا رھيا تہ مسئلا اڃان وڌندا.“
اھا ڳالهہ ٻڌي سڀ ڳوٺاڻا چپ ٿي ويا.
”ڳالهہ اھا آھي تہ زمينن جا پئسا واپس وٺرائي ڏيڻ اسان جي وس ۾ ناھي. اھي آفيسر يا ڪامورا الاءِ ڪٿي وڃي پھتا. ڪم جي ھن ٻئي دؤر ۾ اسان جيڪي چوٽياري تي ڪم ڪريون ٿا، انهن جو واسطو انهن معاملن سان ناھي.“
”سائين اھو وري ڪيئن ٿيندو. معنيٰ اھي اسان جا پئسا ٻڏي ويا.“ ھڪ ھمراھ رڙ ڪئي.
”نہ منھنجو اھو مطلب ناھي. توھان جو ڪيس اڃان ڪورٽ ۾ ھلي رھيو آھي. بھتر آھي تہ عدالت جي فيصلي جو انتظار ڪجي.“ وقار کين قائل ڪرڻ جي ڪوشش ڪئي.
”اھي عدالتون بہ ڪامورن سان مليون پيون آھن. اھي ڪٿي ٿيون اسان غريبن کي انصاف ڏيارين.“ ولڻ ڏکاري لھجي ۾ چيو.
”سائين ھنن ڪامورن کي ڦاڙن، واڳن ۽ پکين جي اَجهي جو تہ ڪيترو خيال آھي. پرڏيھ مان ماڻهو ڪھي آيا آھن، انهن جي پرگهور لھڻ لاءِ. پئسا اٿن پر اسان غريبن جا مامرا جيئن جو تيئن رليا پيا آھن.“ جهوني ڪامل اندرجو سور سليو.
”بابا اھي پئسا ماحوليات جي ٽيم منظور ڪيا آھن، جيڪي سڄي دنيا جي جهنگلي جيوت ۽ ٻيلن کي بچائڻ لاءِ ڪوشش ڪري رھي آھي. ھي معاملو ڊيم کان بلڪل الڳ آھي. چوٽياري ڊيم جو ان معاملي سان ڪو بہ واسطو ناھي“
وقار کين سمجهائيندي چيو. ڳوٺاڻا سندس ڳالهہ غور سان ٻڌي رھيا ھئا.
ڳوٺاڻن جا مسئلا جائز ھئا. ھنن جي جهوپن مان اھا ڳالهہ واضع ھئي تہ سندن خوشي ۽ خوشحاليءَ جا ڏھاڙا موڪلائي چڪا آھن، ميرا اڌ اگهاڙا ٻار اڻڀن وارن سان کين حيرت ۽ حسرت سان تڪي رھيا آھن. خاص ڪري انهن مھاڻن ۾ چمڙيءَ جون بيماريون عام ٿين. نانگ بلا جي ڏنگ جي صورت ۾ ترت علاج جا اپاءَ اڻلڀ ھئا. انهن گهرن ۾ رھندڙ پيرسن مايون ۽ مرد سلهہ ۽ ڪاري ڪامڻ ۾ ورتل ھئا. انهن کي سھاري جي ضرورت ھئي، پر سندس پرگهور لهڻ وارو ڪير بہ نہ ھو، اھي پاڻيءَ جي ڪنارن تي رھندڙ سنڌ جي قديم رنگين تھذيب جا سرواڻ آھن. اھي مھاڻا پنج ھزار سالن کان دريائن سان ناتو نڀائيندا پيا اچن.
اھي بھادر، جوشيلا ۽ صابرين آھن، درياھ جي گهرائي ۾ لھڻ ڪو آسان ڪم ناھي.
درياھ جي سونت ۾ ھلي تہ دلبر دوست ۽ جي اکيون ڦيرائي تہ دوکو ۽ دولاب آھي. جنھن جي ڄار ۾ انيڪ حياتيون ڦاسي پون ٿيون. درياھ جي زندگي بي يقيني واري آھي. مھاڻن جون اکيون رڳو پاڻيءَ جا خواب اڻن ٿيون.
وقار جي سامهون ڳوٺاڻا ڳالهائيندا رھيا. ھن کين ڳالهائڻ ڏنو. وقار کين ڪٿي بہ نہ روڪيو، ڇو تہ کيس خبر ھئي تہ اھي انهن جي اندر جا اڌما آھن. انهن کي ٻاھر جو رستو گهرجي پوءِ سندن بي چين دل تي سک جو ھلڪو ڇنڊو پوندو. ڪريم ڪٿي کين لفظن جون رھڙون ٿي ڏنيون پر وقار وچ ۾ پئي سندن زخمن تي ھمدردي جا پھا ٿي رکيا.
ائين محسوس ٿي رھيو ھو ڄڻ اتي موجود ماڻهن جي اکين جا ٽانڊا ھاڻي سھپ جي پاڻي ۾ اجهامي رھيا آھن.
سندن بي چين دل سانت لڳي رھي ھئي، چھري تي بہ احساس محرومي جا بادل جهڪا پئجي چڪا ھئا. توڙي جو اھا ڪيفيت وقتي آھي پر کين اھو احساس ٿي رھيو ھو تہ ڪو سندن ھڏ ڏوکي ويجهو ويھي کانئن احوال پيو وٺي. ھو ساڻس پنھنجا سور پيا سلين. کين ھمدردي جو ٻن ٻولن جي ضرورت ھئي. ڪو آفيسر اھڙو بہ آھي، جيڪو سندن غلطين تي ڌڪار بدران خلوص سان پيو کين پرچائي، کين پاڻ جھڙو انسان ٿو سمجهي، ھلي ساڻن ڳالهائڻ آيو آھي.
وقار محسوس ڪري ورتو تہ ھو بہ کيس مان ڏيڻ لاءِ چپ ٿي ويا آھن. شايد گاڏيون ۽ ٻيڙيون نہ بہ روڪين تہ بہ مصلحت جي رک ۾ ھڪ بي چين چڻنگ دکي رھي آھي. ڪنھن بہ وقت ڀنڀٽ بڻجي ڀڙڪي پوڻ لاءِ. وقار کلي عام اھو اعتراف ڪندو ھو تہ جيڪڏھن ڊيم ٺھڻ کان پوءِ جي باقاعدہ ڊيم جي ڊرينيج سسٽم، بجلي ۽ پمپ جي سنڀال ۽ مرمت نہ ڪئي وئي، ڊيم روايتي ڪامورن جي ور چڙھي ويو تہ پوءِ ھي پراجيڪٽ ھتان جي زراعت، ڪلچر ۽ سانگهڙ واسين لاءِ وڏي تباھي جو سبب بڻبو، جنھن جو وڏو امڪان ھو.
وقار بہ صاف ڳالهہ ڪرڻ جو عادي ھو، چاھي ھا تہ کين پئسن ڏيارڻ جي آسري ۾ رکي ھا. ان خالي آسرن تي انهن غريبن جي اميدن جي دنيا آباد آھي.
کوٽن سڪن جھڙا لفظ، جيڪي سندن ھٿن ۾ جهليل آس جي ڪشڪول ۾ وڌا وڃن ٿا. پل ڀر ۾ ھو پنھنجا سمورا ڏک وساري ويھن ٿا.
ڏکن کي بہ تہ گهڙي پلڪ لاءِ ھوا جو تازو جهوٽو گهرجي نہ تہ جيڪر ان ٻوسٽ ۾ اميد جا ساھ ٻوساٽجي ساڻا ٿي پون.
***
ٻئي ڏينھن وقار آفيس ۾ ويٺو ھو تہ کيس خبر پئي تہ ورلڊ بينڪ جي ٽيم ڪجهہ ڏينھن ۾ اچڻي آھي، ھو موڪل وٺي گهر وڃڻ لاءِ سوچي رھيو ھو. ارم کيس ٻڌايو ھو تہ ارسل جي طبيعت خراب آھي. کيس تيز بخار رھي ٿو. ھو کيس ڏاڍو ٿو ياد ڪري، اھو ٻڌي وقار پريشان ٿي ويو. ھڪ طرف متاثرين، ڊيم جو ڪم روڪرائي ڇڏيو ھو. اھا پريشاني الڳ کيس تنگ ڪري رھي ھئي. ماحوليات جي ٽيم جا ميمبر بہ اداس ٿي نظر آيا. ڇڪتاڻ واري ماحول ۾ جڏھن ذھني دٻاءُ وڌي وڃي تہ پوءِ ماڻهوءَ کي پنھنجو گهر ٻار ياد ٿا اچن. ھن بہ چاھيو پئي تہ ڪجهہ ڏينھن ھو گهر وڃي سڪون سان وقت گذاري. ھي نوڪري ڏاڍي ڏکي ھئي، ھر وقت پيھ پيھان ڊوڙ ڊڪ وارو ماحول ھو. گرمي سردي ھجي يا طوفان يا برسات کيس سائٽ تي بيھي ڪم ڪرائڻو پوندو ھو. مٿان مزدورن جا مسئلا، ڪو زخمي ٿيو پوي تہ ڪير بيمار، ڪي مزدور ويچارا تہ حياتي بہ وڃائي ويھندا هئا.چيئرمئن جيڪو ھڪ فوجي جنرل ھو. مختلف جڳھن تي طوفاني دؤرا ڪندو ھو. ھر طرف ٿرٿلو مچي ويندو ھو، ڪي سسپينڊ ٿي ويندا ھئا تہ ڪي آفيسر نوڪريءَ کان ھٿ ڌوئي وڃي گهر ويھندا ھئا.
ھن جو سمورو ڌيان ارسل ۾ ھو. ارسل پکين جا ڪيترا اسڪيچ ٺاھي رکيا ھئا. ھڪ آکيرو بہ ٺاھيو ھئائين، جنھن ۾ ٻچا بہ نظر ٿي آيا. روز فون تي کائنس پڇندو ھو تہ پپا ڪڏھن ايندا، مون پکين جون تصويرون ٺاھيون آھن، ارسل ڊرائنگ سٺي ڪندو ھو. ھو حيدرآباد ويندو ھو تہ ارسل کي جانورن جي باري ۾ پوري معلومات ڏيندو ھو. ٻارن کي پکي ۽ جانور وڻندا آھن، ان ڪري ارسل حيرت ۽ تجسس مان اھي ڪھاڻيون ٻڌندو ھو، وقار کي ان وقت ھن جو چھرو انتھائي خوبصورت لڳندو ھو. حيرت منجهان.
کليل وڏيون اکيون ۽ چپن وٽ چگهہ جيڪو ارسل کي حيرت وقت پوندوھو.
خاص ڪري فش ايگل ڄڻ تہ ھنن جي گهر جو فرد بڻجي ويو ھو، عيني بہ کانئس پڇندي ھئي.
”بابا فش ايگل ڇا کائيندو آھي؟“
”مڇي کائيندو آھي.“
”ٻيو ڇا کائيندو آھي؟“
”ڪڏھن ڪڏھن ننڍا پکي بہ کائيندو آھي.“
”جيڪڏھن مڇي نہ مليس تہ...“
وري ارم پڇندي ھئي :”تہ سپي ۽ ڪوڏ ڪيئن آھن؟ ٻچا وڏا ٿيا ھوندا؟“
”ھا ٿورا ٿورا.“
”خير خيريت سان وڏا ٿي پنھنجي وطن واپس ورن.“ ارم چوندي ھئي.
ان وقت وقار کي محسوس ٿيندو ھو ڄڻ چوٽياري جي ذڪر کان سواءِ سندس زندگي اڌوري ھجي.
***