4
”پاڻي جي ويجهو تھذيبون رنگارنگ ٿين ٿيون.“ جوليا جيڪا نيري جينز ۽ ڳاڙھي بلائوز ۾ ڪا پَريءَ لڳي رھي ھئي. البرٽ جون اکيون بہ سندس حسن تي فدا ٿيڻ لڳيون ھيون. خوبصورت چھرو اکين کي تازگي بخشي ڇڏي نہ تہ زندگي رڻ لڳي. وقار، جوليا جي سونھن ۽ سادگي جي باري ۾ سوچڻ لڳو.
”ڇا ٿو سوچين؟“ جوليا پڇيو.
”ھڪ اھڙي ڳالهہ جيڪا مان ڪڏھن بہ چئي نہ ٿو سگهان.“ وقار مرڪي سندس اکين ۾ نھاريو جتي بھارون مھڪي رھيون ھيون.
”ھا گهڻيون ڳالهيون نہ چئجن تہ بھتر آھي.“ جوليا، وقار ڏانھن ڏٺو.
”مرد ھونئن بہ گهٽ ڳالهائيندا آھن.“ البرٽ وچ ۾ ڳالهايو.
”البرٽ خدا جو خوف ڪر، تون تہ تمام گهڻو ڳالهائيندو آھين.“ جوليا چيو.
”پر مان بہ دل جي ڳالهہ زبان تي نہ آڻي سگهندو آھيان.“ البرٽ جو جملو وقار کي نہ وڻيو.
خاموش پريت جي بہ ھڪ الڳ سونھن ٿئي ٿي. جوليا ھوشيار ھئي، ھڪدم ٻنهي جي دل جي ڳالهہ پرکي وئي.
هوءَ سمجهي سڀ ڪجهہ ويندي ھئي پر انداز اھڙو ھيس جو لڳندو ھو تہ کين نظرانداز ڪندي ھجي. ڪڏھن نظرن سان احساس ڏياريندي ھئي تہ ھا توھان جي نظرن جي لاءِ ٿورائتي آھيان، جيڪي مون کي پنھنجي خوبصورتي جو احساس ڏيارين ٿيون. آئيني تي ڪيترو اعتبار ڪريان. اکين جي آرسي جھڙو ٻيو ڪھڙو سچ ھوندو دنيا ۾. جوليا محبت جي سوچ کان پري ھئي. وقار سندس ھٿ ۾ انگريزن جي مسٽڪ شاعرن جا ڪتاب ڏٺا ھئا. ھوءَ تہ زندگيءَ جي فلسفي ۾ ڪٿي وڃائجي وئي ھئي. عورت کي فلسفو نہ پڙھڻ گهرجي. وقار کي ذھين عورتون نہ وڻنديون ھيون. عورت کي رڳو محبت جي زبان سمجهڻ گهرجي. ھوءَ محبت ونڊڻ ۽ گهرداري لاءِ آھي. گهڻو پڙھي لکي عورت، عورت نہ ٿي رھي. بلڪہ مرد بڻجڻ جي ڪوشش ڪري ٿي.
ٻاھر آسمان تي سج آب و تاب سان جرڪي رھيو ھو.
اوچتو ٻاھر گوڙ شروع ٿيو.
ھڪ پٿر اچي دريءَ تي لڳو ۽ شيشو ڀڄي پيو. ڪمري اندر بيد مشڪ جو تازو جهوٽو ڪاھي پيو. جوليا ۽ البرٽ پريشان ٿي ويا. وقار ھڪدم دريءَ ۾ آيو. ٻاھر مقامي ماڻهو لٺيون کڻي مظاھرو ڪري رھيا ھئا. اسڪول جا ٻار پٿر اڇلائي رھيا ھئا. منظر بہ ڄڻ حيران ھئا.
چارلس کيس گهرايو تہ ھن جوليا ۽ البرٽ کي ساڻ کنيو ڇو تہ دريءَ مان ڪجهہ پٿر اندر اچي ڪريا ھئا.
”اوھ خدا ھي ڇا ٿي رھيو آھي!“ جوليا ڊنل ھئي.
ھو چارلس جي ڪشادي آفيس ۾ داخل ٿيا.چارلس جي چھريءَ تي پريشاني جا آثار ھئا.
چارلس کين ويھڻ لاءِ چيو، ھو پنھنجي سيٽن تي ويٺا تہ هن چيو:
”وقار تون ٻاھر وڃي ڏس تہ معاملو ڇا آھي. ماڻهو تنھنجي ڳالهہ ٻڌندا. ڇو تہ اڳ ۾ آفيس جو جيڪو ماڻهو ويو ھو ان کي ڊوڙائي ڀڄائي ڪڍيائون.“
”ٺيڪ آھي.“ وقار اٿيو.
”پنھنجو خيال رکجانءِ.“ جوليا چيو.
ان جملي سان وقار کي پنھنجائپ محسوس ٿي. ھو ٻاھر نڪري آيو، جيئن تہ ماڻهو کيس سڃاڻيندا ھئا، ان ڪري ھو کين سمجهائڻ لڳو. ڊيم جي پڪ اپ ڊرائيور ڪنھن مقامي ماڻهوءَ سان بداخلاقي ڪئي ھئي، ان جا دانھي ٿي آيا ھئا.
ڪجهہ ماڻهو چوٽياري ڊيم ٺھڻ خلاف نعرا ھڻي رھيا ھئا. نوجوان ڏاڍا جذباتي ھئا.
”دوستو! توھان جون شڪايتون اکين تي پر توھان جو طريقو غلط آھي، ڇو تہ اھو ردعمل تڏھن ڏيکاربو آھي، جڏھن ڳالهہ نہ مڃي وڃي.“ وقار ٿڌي لھجي ۾ چيو.
”سائين ھتي اعليٰ اختياري وارا دانھن ٻڌڻ لاءِ تيار ناھن، ڳالهہ سمجهندو ڪير.“ ھڪ ماڻهو چيو.
”نہ ائين ناھي. مون توھان جي شڪايت نوٽ ڪري ورتي آھي، توھان جي شڪايت دور ڪبي.“
وقار جي يقين ڏيارڻ بعد ماڻهو ڇڙوڇڙ ٿي ويا. ان دوران چوٽياري بچايو تنظيم جو اڳواڻ ڪريم بخش اتي پھچي ويو، جيڪو پاڻ علم دوست ۽ وقار جو بھترين دوست ھو.
”ڪريم بخش! ھي ڇا معاملو آھي؟ ماڻهو ڏاڍي ڪاوڙ ۾ ھئا.“
”ائين ڪافي عرصي کان ماڻهو ڊيم ٺھڻ خلاف شھر ۾ مظاھرا ڪن پيا، اڄڪلهہ سندن تحريڪ وڌيڪ تيز ٿي وئي آھي.“ ڪريم کيس اصل معاملي کان آگاھ ڪندي چيو.
”ماڻهن کي ٿڌو ڪرڻ جي ڪوشش ڪر، جيئن اھڙي نوبت ٻيھر نہ اچي.“
وقار واپس چارلس جي آفيس ۾ ويو، جتي سڀ ڪافي پي رھيا ھئا. ھن جي لاءِ بہ ڪافي جو آرڊر ڏنو ويو.
”سر! ماڻهو ھليا ويا آھن، اسان جي اسٽاف واري ڊرائيور ڪنھن سان بدتميزي ڪئي ھئي. ٻيو توھان کي خبر آھي تہ ماڻهو چوٽياري ڊيم ٺھڻ خلاف احتجاج پيا ڪن.“ وقار وضاحت ڪندي چيو.
”تون ذاتي ڪوششن سان ماڻهن کي سمجهائڻ جي ڪوشش ڪر تہ چوٽياري ڊيم ٺھڻ سان فائدو ٿيندو، پر نقصان نہ ٿيندو. چارلس چيو.
”جي بھتر سر.“ وقار، سامهون رکيل ڪافي جو مگ کڻي ڍڪ ڀريو، ڪافي جوليا ٺاھي ھئي.
”ڪافي ڏاڍي مزيدار آھي.“ وقار مرڪي جوليا ڏانهن ڏٺو.
”مھرباني.“ جولا مرڪي وراڻيو.
”ھا ياد آيو، سڀاڻي ڪراچي جي صحافين جي ٽيم پئي اچي، ان جو بہ انتظام ڪرڻو آھي.“ پراجيڪٽ انچارج چارلس چيو.
اھو هڪ مصروف ڏينھن ھو. چارلس ماحوليات وارن کي سڄي تفصيل کان آگاه ڪيو تہ ھو ڪھڙو مٽيريل استعمال ڪندا آھن ۽ ڪيئن سم کي روڪيندا، جيئن ٻنيون وغيرہ تباھ نہ ٿين.
رات جو اسٽيو کين دعوت ڏني ھئي. سندس ڌيءَ اسڪارليٽ سال جي ٿي وئي ھئي. سندس سالگرہ ھئي. چوٽياري لاءِ ڪم ڪندڙ سڀني ماڻهن جي وچ ۾ رابطو ھو. چارلس ٿورو ڏکيو ماڻهو ھو، وقار جي ھن سان نہ پوندي ھئي ان ڪري ساڻس بحث نہ ڪندو ھو. چارلس جي عادت ھئي تہ ھو اختلاف ٻڌڻ پسند نہ ڪندو ھو، پر وقار کي ھن جي رويي مان محسوس ٿيندو ھو، ڄڻ ھي انگريز اڄ بہ کين غلام سمجهن ٿا. پنھنجي برتري ظاھر ڪرڻ لاءِ سندن رويا نہ چاھيندي بہ تلخ ٿي ويندا آھن. ايسٽ انڊيا ڪمپني جي بھاني ھو ملڪ ۾ ڪاھي پيا ھئا تہ سڄي ملڪ تي قبضو ڪري ورتائون. وڃڻ وقت بہ ھو ملڪ تي پنھنجا گھرا نقش ڇڏي ويا. اسان اڄ بہ انگريزن جي ذھني غلامي ۾ ورتل آھيون.
وقار شام جو واپس ايندي، سانگهڙ جي تاريخ جي باري ۾ سوچيندو رھيو. شھر بہ انسانن جي شخصيتن جھڙا آھن. سندن ظاھري شخصيت ڏسڻ ۾ ٻي آھي پر شھر جي گهٽين، رستن ۽ تاريخي ماڳ مڪانن جي ويجهو وڃڻ سان شھر جي اندرين شخصيت جا لڪل پاسا سامهون اچن ٿا. ماڻهو تہ انهن شھرن ۾ رھندي بہ پنھنجا شھر نہ ٿا سڃاڻين. ڌارين وانگر رھي ھليا وڃن ٿا. عام ماڻهوءَ کي خبر ھجي تہ ورثي ۾ کيس تاريخ ڇا ڏنو آھي يا انهن موجودہ ماڳن جو ماضي ڇا ھو. سمجهڻ يا پرکڻ بہ حقيقت جي ويجهو ھئڻ آھي ۽ حقيقت شھرن جي نج ماحول جي نشاندھي ڪري ٿي. ھو جڏھن ھن شھر کان پري ھو تہ ھن خطي جي ثقافت ۽ تاريخ کي ڪتابن وسيلي سمجهيو يا ماڻهن کان ٻڌو ھئائين، جڏھن ھو پاڻ ھتي آيو تہ ھن جو مشاھدو پڙھيل ڪتابن کان مختلف ھو. ھر انسان جي پنھنجي پرک ۽ سمجهہ جو اندازو ٿئي ٿو. وقار ھاسٽل جي ڪمري تي اچي وھنجي تازو توانو ٿي چانھہ پيئڻ لڳو. دروازو کڙڪيو تہ سمجهي ويو تہ حر ويلفيئر سوسائٽي جو صدر علي حسن ھوندو. ڇو تہ ٿوري دير اڳ ھن فون وسيلي ئي پنھنجي آمد جو اطلاع ڏنو ھو. علي حسن ھن کي حر تحريڪ جي باري ۾ تفصيلي ڄاڻ ڏيندو ھو. وقار بہ ھتان جي ماڻهن سان رلي ملي ويو ھو. وقار شاگردي دؤر ۾ ڪافي ڏھاڙا جيل ۾ قيد ٿي آيل حرن سان گڏ بہ گذاريا ھئا. ان ڪري ھو ڪٿي بہ اُوپرائپ محسوس نہ ڪندو ھو. علي حسن جي دروازي کڙڪائڻ تي وقار اٿي دروازو کوليو. ٻئي سڪ ۽ اڪير منجهان ڀاڪر پائي مليا . علي حسن ۽ وقار ڪچھري ڪرڻ لڳا. علي حسن ھر موضوع ڦيرائي گهيرائي وڃي حر تحريڪ تي ختم ڪندو ھو.
”انگريز حڪمرانن جي اھا سوچ ھئي تہ جيڪو بہ سندن درٻار ۾ حاضري ڀريندو ھو ۽ سندن خوشامد ڪندو ھو تہ کيس نوازيو ويندو ھو، پر پري رھڻ وارن ماڻهن کي اک ۾ رکندا ھئا.“ علي حسن چيو.
”اڄ تائين اھو سلسلو ھلي رھيو آھي ۽ ماڻهو درٻاري راڳ آلاپي رھيا آھن، خوشامند ۽ اقربا پروري جو بازار گرم آھي.“ وقار وراڻيو.
”چارلس نپيئر جڏھن سنڌ فتح ڪئي ھئي تہ 1843ع ڌاري حيدرآباد ۾ درٻار لڳائي ھئي، جنھن ۾ ٻہ ھزار جاگيردار پيش پيا ھئا، جيڪي جاگيردار انگريز سرڪار جي خوشامد ۾ ڪامياب رھيا، انگريزن سندن جاگيرون بحال ڪيون پر پير صاحب جي خاندان ڪڏھن بہ انگريزن جي حاضري نہ ڀري. جناب پير حزب الله شاھہ انگريزن خلاف آواز اٿاريندا رھيا. انگريزن حر جماعت خلاف باھہ ٻاري ڏني. حر تحريڪ جا ڪيترا ئي ماڻهو ويساپور ضلعي احمد نگر ڏانهن جلاوطن ڪيا ويا.“
اھي ڳالهيون ٻڌندي ننڊاکڙي شام جي سونھن بہ اداس ٿي وئي.
علي حسن ڪجهہ قدر خاموش ٿيو. وقار کي محسوس ٿيو تہ حرن جي من ۾ زيادتي جي تاريخ جون چڻنگون اڃان دکن پيون. ھو پاڻ تاريخ جو پارکو ھو ۽ علي حسن، مکي ۽ سانگهڙ جي ڪنڊ ڪڙڇ کان واقف ھو. چانھہ پيئندي وقار محسوس ڪيو تہ ڄڻ علي حسن ماضيءَ ۾ ڪٿي ڀٽڪي رھيو ھجي.
گلابي شام جا رنگ بہ ڄڻ ماضيءَ جا پير کڻي رھيا ھجن.
”پير صبغت الله شاھ جي شھادت کان پوءِ حرن سان ڏاڍا ظلم ٿيا، پر فخر آھي تہ سنڌ جي لکين ماڻهن برطانيا جي ظالم سامراج سان مقابلو ڪيو.“ علي حسن چيو.
علي حسن ٿڌو ساھ ڀريو ۽ چانھہ جو آخري ڍڪ ڀري ڪپ ٽيبل تي رکيو. ڪافي دير تائين ڪچھري ھلندي رھي. وقار کي اسٽيو ڏانھن وڃڻو ھو، ان ڪري علي حسن کائنس موڪلايو. شام جي سونھري پاڇن ۾ سانگهڙ جا رنگ ٽڙي پيا ھئا. سج جون ڏياٽيون اجهامڻ بعد ھڪ گھري خاموشي هر طرف ڇائنجي ويندي.
اسٽيو جي گهر ۾ ھڪ شاندار دعوت جو انتظام ھو، انگريز واقعي زندہ دل قوم آھي. اسٽيو ۽ ٽينا مھمانن کي ھر طرح سان خوش رکڻ جي ڪوشش ڪري رھيا ھئا.
”اسڪارليٽ جوائي سٺو نالو آھي.“ وقار چيو.
”ھا تمام گهڻو آرٽسٽڪ لڳي ٿو.“ جوليا چيو.
”اھو نالو توھان رکيو ھوندو.“ وقار مرڪي پڇيو.
”ھا مون رکيو ھو، پر توھان اھو ڪيئن ڄاتو.“ ٽينا حيرت مان چيو.
”ماءُ وٽ ٻار لاءِ ھڪ خوبصورت تصور ٿئي ٿو.“ وقار وراڻيو.
”ھا مان پنھنجي ٻار کي مختلف رنگن جي پس منظر ۾ ڏسندي ھيس، جڏھن ھي ڄائي تہ ڳاڙھي رنگ جي ڪپڙي ۾ ويڙھيل ھئي، اسٽيو جي ھٿن ۾. مون محسوس ڪيو ھو تہ اسٽيو جي چھري تي ساڳيو ڳاڙھو رنگ جرڪي رھيو ھو.“
”تمام خوبصورت.“ جوليا سندس لفظن کي ساراھڻ لڳي.
سڀ ڳالهين ۾ مصروف ھئا. چارلس، ڊيوڊ ۽ البرٽ کي سڀاڻي جي حوالي سان ڪا اھم ڳالهہ ٻڌائي رھيو ھو. وقار، جوليا، اسٽيو ۽ ٽينا جي ڀرسان ويٺو ھو. ٽينا جي ڪڇ ۾ اسڪار ليٽ جوائي، ماءُ کي ڏسي رھي ھئي. وقت هوريان گذرندو رھيو ۽ شام جا رنگ رات جي ٻانهن ۾ سمائجي ويا. رات سانگهڙ جي مٿان سانت جي چادر وجهي ڇڏي. گھري ڪاري رات ھن شھر جي خاموشيءَ کي وڌيڪ پراسرار بڻائي ٿي. ھر طرف ٽھڪن جا رابيل مھڪي رھيا ھئا. زندگي جو احساس وکريل ھو. جوليا، گلابي رنگ جي اسڪرٽ ۾ من موھڻي لڳي رھي ھئي. ٽينا ھن سال اسڪارليٽ جي باري ۾ ڳالهائي رھي ھئي. جوليا غور سان سندس ڳالهہ ٻڌي رھي ھئي.
اھا چنڊ بنان ھڪ ڪاري رات ھئي پر ائين ٿي لڳو تہ اڄ چنڊ، جوليا جي چھري تي اڀري آيو ھجي. ھر طرف چانڊوڪيءَ جو چندن ٽڙي پيو ھجي.
***