• مھاڀارت ۽ رامائڻ جو دور
مھاڀارت جي ھن تاريخي جنگ ۾ سنڌ وڏو ڪردار ادا ڪيو. ھي عظيم جنگ 850 ق-م ۾، امبالي ضلعي جي ڪرو کيتر واري ميدان تي لڳي. ھن لڙائيءَ ۾ ھڪ طرف جو سئناپتي سيوھڻ جو راجا ۽ ڪورون جو ڀيڻويو، جئدرٿ جوڌو ھو ته ٻيءَ ڌر سان ارجن جو ماروٽ سندس سالو ۽ ارجن جو پٽ اڀيمنيو جو مامو ۽ سھرو يادو اڳواڻ سري ڪرشن سمو ھو. جئدرٿ پنچالن مان ھو. سندس ٻيو نالو سؤوير ھو. ان زماني ۾ سنڌ ۾ ڪڇ، ڪاٺياواڙ جا حصا ۽ ملتان جون سرحدون ھيون. سنڌ جي حڪومت، ڪشمير جي واديءَ تائين ٽئڪسيلا، پشاور ۽ پنجاب جي اندرئين ڀاڱي تائين ھئي، جنھن تي ھي عظيم جئدرٿ حڪومت ڪندو ھو. جنگ پورا 18 ڏينھن ھلي، جنھن ۾ آتشي تِير، ۽ زبردست مگڌر وغيره ڪم آندا ويا. ھن جنگ ۾ سنڌي راجائن جنگي ھاٿي مڪا ھئا. ھن جنگ ۾ ناقابل تسخير سنڌي لشڪر، پنھنجي حريفن سان ڪورون لاءِ ڏاڍي بھادري سان وڙھيو ۽ پانڊون جي وڏي بھادر ارجن جو پٽ اڀيمنو مارجي ويو. جڏھن ڪرشن مھاراج ۽ پانڊون ڏٺو ته ڪورون جو لشڪر جيتجڻ بجاءِ مورڳو فاتح ٿو ٿئي، تڏھن ھنن شري ڪرشن گجرات جي بادشاھه جي جنگي چالن کان ڪم وٺڻ بھتر سمجھيو. پانڊون جا پنجئي ڀائر به بھادر ھئا. جھنگن ۽ پھاڙن جي رھائش، ھنن جي دلين کي وڌيڪ بھادر ۽ سخت بڻائي ڇڏيو ھو. لڙائي زوردار لڳي. ٻنھي طرفن بھادرن جا سپاھي تيرن سان ڇلجي ويا. آخر ڪرشن صحيح ڪري ورتو ته سنڌي لشڪر ۽ سندس مھندار کي ڪنھن اٽڪل سان مارائجي. ان ڪري ھن ڀيم کي ڪَن ۾ چيو ته ”راجا جئدرٿ کي مقابلي لاءِ للڪاري، سج لٿي تائين مقابلو ڪندو رھي ۽ جڏھن اوندھه ٿئي، تڏھن سندس پيرن ۾ تلوار ھڻي قتل ڪري ڇڏج.“ ڀيم اِئين ڪيو ۽ راجا جئدرٿ قتل ٿي ويو. توڙي جو ان وقت جنگي قانون موجب، گوڏن ھيٺان ڌَڪ ھڻڻ نه گھربو ھو. جڏھن سنڌي سوڍن کي ان غير اخلاقي ۽ بي قانوني حرڪت جي خبر پيئي تڏھن، ھنن پلئه وٺڻ خاطر سري ڪرشن کي قتل ڪري ڇڏيو. (ديس دروھي- اديب انقلابي- ص نمبر 60) ھڪ مؤرخ لکي ٿو ته- ”اھو ثابت ڪري ٿو ته سنڌي سورمن جي اڳيان سڄي ھند جو لشڪر ۽ اڳواڻي بي معنيٰ ھئا انھيءَ کان پوءِ سنڌي لشڪر سنڌ ۾ موٽي آيو پر پانڊون کي اھا جرئت نه ٿي جو پلاند وٺڻ لاءِ، سنڌ تي حملو ڪن- (ادب سنڌ- غلام حيدر گبول- ص نمبر 40)
رامائڻ جي دور ۾، سنڌ جو راجا اسواپتي يعني گھوڙن وارو راجا ھو. سندس حڪومت جون حدون درياءَ اٽڪ جي ڪناري تائين ھيون، ھن کي ھڪ ڀيڻ ڪيڪئي ھئي، جنھنجي پٺيان سندس حڪومت ڪيڪيه نالي سڏبي ھئي. (تاريخ سنڌ- ڀاڱو پھريون- مولوي نور محمد نظاماڻي ص نمبر 23) ان زماني ۾ ايوڌيا جو راجا دسرٿ ھو، جنھن سان ڪيڪئي جي شادي ڪئي ويئي. ان ڪري سنڌ جو راجا اسواپتي دسرٿ جو سالو ھو. پانڊون جي زماني ۾، راجا جمني جياني ھستناپور جي راجا، جيڪو راجا پانڊو جي نسل مان ھو تنھن راجا اسواپتي کي قتل ڪرايو ڇو ته ڪورون جي مدد ڪئي ھئي.
راجا اسواپتي جي ڀيڻ ڪيڪئي جيڪا دسرٿ جي نازنين راڻي ھئي، سا سنڌ جي ملڪئه بھادر، شجاع ۽ جنگجو ھئي. ھڪ دفعي جنگ جي ميدان ۾، پاڻ به شريڪ ٿي ھئي ۽ راجا دسرٿ کي دشمن جي وار کان بچائي خون ٿيڻ کان نجات ڏياري. ان ڪري راجا کيس وردان گھرڻ لاءِ چيو. ھن پنھنجي پٽ ڀرت کي ايوڌيا جي گادي تي ويھاريو ۽ شري رامچندر کي بنواس موڪليو. رامچندر 14 ورھيه جلاوطن رھيو. ھن مٿيلا جي راجا جنڪ جي ڌيءُ سان شادي ڪئي جا مڙس ۽ ڏير لڇمڻ سميت جلاوطني ۾ شامل رھي. ھڪ ڏينھن سندس غير حاضريءَ ۾، لنڪا جو راجا راوڻ، سيتا جي خوبصورتي ٻُڌي کيس کڻي ويو. رامچندر دکن جي راجا سگريو جي مدد سان، سمنڊ پار لنڪا وڃي، راوڻ کي قتل ڪري، سيتا ھٿ ڪئي. ھو 14 ورھيه گزرڻ بعد، ايوڌيا موٽي آيو. مھاراجا دوارڪا پرشاد لکي ٿو ته ”اھو سنڌ جي راجڪماري ڪيڪئي جو ڪامياب منصوبو ھو، جنھن پنھنجي پتي، راجا دسرٿ کي قربان ڪري، ڏکڻ ھندوستان تي آريا سڀيتا جو جھنڊو بلند ڪرايو. جنھن لنڪا تي، راجا راوڻ حڪومت ڪندو ھو، تنھن جون حدون، ھاڻوڪي آمريڪا کنڊ تائين پکڙيل ھيون. ان ڪري مان بي ڌڙڪ چوندس ته، اسان جي سنڌي راجڪماري ڪيڪئي، ويدڪ آريا سڀيتا جو جھنڊو، سري رامچندر جي معرفت نه صرف ايشيا کنڊ جي ڏکڻ ۾، بلڪ آمريڪا کنڊ ۾ به بلند ڪرايو“- (ھر فن ۾ ھوشيار سنڌي- ص 27) جڏھن رامچندر کي ايوڌيا جي حڪومت ملي، تڏھن، ھن سنڌ، شري ڀرٿ جي پُٽن تڪش ۽ پشڪر کي ڏني. جن سنڌ جون حدون قنڌار (گانڌار) تائين ڪيون. (شري دوارڪا پرشاد جو مضمون).
ان زماني ۾ سنڌ ۾ ٻه جنگجو ذاتيون ھيون، ميد ۽ جاٽ، جن پنھنجا سردار ھستناپور روانا ڪيا. ڌرتراشٽر جي پٽ ڌريو ڌن، جئدرٿ جي راڻي دھشلا کي، جا سندس ڀيڻ ھئي، ٽيھ ھزار برھمڻن سان سنڌ روانو ڪيو. دھشلا ميدن ۽ جاٽن کي، ملڪ ورھائي ڏنو ۽ امن امان سان حڪومت ڪئي.
ھن مان معلوم ٿئي ٿو ته سنڌ جا رھاڪو مھاڀارت ۽ رامائڻ جي دور ۾، ساري ھندوستان ۾ پنھنجي شجاعت ۽ سياست جو ڌاڪو ڄمايون ٿي آيا. ۽ ڪنھن نه ڪنھن طرح ھنن انھن ٻنھي عالمي جنگين ۾ پاڻ ملھائي، پنھنجي دليري ۽ جنگي مھارت جو رڪارڊ قائم رکيو.
*