• ارغون ۽ ترخان گھراڻن جو دور
ھنن ڌارين لٽيرن ۾ غاصبن جي دور ۾، سنڌين جيڪي قربانيون ڏنيون ۽ ساڻن مقابلا ڪيا، تن جو ذڪر تاريخن ۾ محفوظ آھي. سنڌين رِڻ ٻاري ڏنو، ان ڪري ارغونن سنڌ واسين جي دلين کي ٺارڻ جي ڪوشش ڪئي. پھريون ته ھو سنڌ کي وطن ڪري ويٺا ۽ سمجھيائون ته زمين جو ناتو منجھن حب الوطني جو شعور پيداڪندو ۽ ٻيو ته، سنڌين جي فوجي صلاحيت مان فائدو وٺي بابر کي به منھن ڏيئي سگھندا ۽ پنھنجي مملڪت جي به توسيع ڪري سگھندا، ان ڪري، ھو سنڌ کي وطن ڪري ويٺا ۽ خراسان جا خواب ختم ڪري، پنھنجي فوج کي منظم ڪرڻ لڳا.
سندن ڏينھن ۾ سنڌ جي فوجي حالت مضبوط ھئي. ھنن وٽ ترارون، زرھون، ڍالون، تير ڪمان ۽ زرھون جنگي ھٿيار ھئا. ھنن جون ڪمانون سنڌ جي ڪمانن کان ڊگھيون ھيون ۽ مضبوط اھڙيون ھيون جو تير گھوڙن ۽ ڍڳن کي لڳڻ سان آرپار ٿي ويندا ھئا. سندن گھوڙا ڊگھي ڪنڌ ۽ وارن وارا ھئا. ھنن سنڌ جي ماڻھن جا عھدا بحال رکيا ۽ سندن ھمت افزائي ڪئي. سميجا، مھر ۽ بلوچ سنڌي لشڪر ۾ شامل ڪيا ويا، جن جي بازوئن جي قوت سان مرزا شاھه حسن ارغون ملتان ۽ گجرات کي فتح ڪيو ۽ اھڙي طرح ملتان جي لانگاھه سلاطين جو خاتمو ڪيو. ارغونن ۽ ترخانن وٽ فوجي نقل و حرڪت لاءِ سنڌونديءَ تي ٻيڙو رھندو ھو. فوجي اميرن کي جاگيرن کان سواءِ وظيفا به ملندا ھئا ۽ سپاھين کي مال غنيمت به ڏنو ويندو ھو. 1539ع ۾ ھمايون بادشاھه کي شيرشاھه سوريءَ ڀڄايو ته ھو سنڌ ۾ آيو. نسلي لحاظ کان ھو، شاھه حسن جو مائٽ ھو ۽ رت ڇڪي پئي ڏني ته شاھه حسن ڀاڄوڪڙ بادشاھه جو خير مقدم ڪري. پر سنڌي افواج جو مزاج ۽ رايو ڏسي، ھن ھمايون سان جنگ ڪرڻ جو خيال ڪيو. شاھه حسن سندس خلاف سنڌين واري پاليسي اختيار ڪئي. ھن واپارين کي منع ڪئي ته، ھمايون جي لشڪر سان ڏيتي ليتي بند ڪن ۽ ميربحرن کي حڪم ڪيائين ته، ھمايون کي ٻيڙيون نه ڏين. ھمايون، جڏھن سيوھڻ پھتو ته اتي جا باغ شاھه حسن ويران ڪرائي ڇڏيا. نتيجو ھي نڪتو جو ھمايون جو لشڪر بُک وگھي، پنھنجا گھوڙا ڪُھي، انھن جو ماس کائڻ لڳو. جوئر جو سير ھڪ اشرفيءَ ۾ ملڻ لڳو. ھمايون جي ھڪ سپھ سالار ابوالمعالي کي بکر وارن ماري وڌو. اھا حالت ڏسي سندس فوج جا گھڻا سپاھي ڀڄڻ لڳا. ھمايون سيوھڻ جي قلعي تي قبضي ڪرڻ لاءِ آيو پر ھتان جي سوڍن قلعي تي توبون چاڙھي سندس مقابلو ڪيو. ھمايوني فوج خندقون کوٽي قلعي جو ھڪ برج ڪيرائي وڌو پر قبضو ڪري نه سگھيو. شاھه حسن ٺٽي کان ٻيڙين تي توبون رکائي سيوھڻ پھتو. اھا حالت ڏسي ھمايون اتان ڀڄي عمرڪوٽ آيو، جتي جي راجا کيس ٽن ھزار سپاھين جي مدد ڏني. شاھه حسن به ھڪ وڏو لشڪر وٺي چاچڪن وٽ سندس مقابلو ڪيو ۽ کيس شڪست ڏيئي، ايران ڀڄائي ڪڍيو.
مرزا جاني بيگ جي ڏينھن ۾، سنڌ جي عسڪري قوت مضبوط ھئي. سنڌي جديد اسلحي کان واقف ٿي چڪا ھئا. . بارود ۽ آتشي ھٿيار سنڌ ۾ پھچي چڪا ھئا. توبن ۽ بندوقن جو رواج به پئجي چڪو ھو. سنڌي فوج کي يڪرنگي فرنگي لباس ڏنو ويو. لھري بندر تي چار توبون نصب ٿيل ھيون. مرزا جاني بيگ به پاڻ بھادر ۽ شجيع ھو، ھن دور ۾ اڪبر کي سنڌ فتح ڪرڻ جو شوق ٿيو. اھا سنڌ جيڪا سندس سندس جنم ڀومي ھئي، سندس وسيع سلطنت جي اولھ ۾ ھئي. سنڌ جي خوشحالي سندس اکين ۾ ڪنڊو ٿي چڀڻ لڳي، ان ڪري ھن محمد صادق خان کي ملتان جو حاڪم مقرر ڪيو. سندس اشاري تي، صادق خان سيوھڻ تي چڙھائي ڪري، شھر جو گھيرو ڪيو، پر سنڌين کيس شڪست ڏيئي ڀڄائي ڇڏيو. ھن شڪست اڪبر جي وقار کي ڊانوا ڊول ڪري ڇڏيو. ماثر رحيمي جو مصنف لکي ٿو ته- ”سنڌ جي فوج نه صرف اڪبري فوج کي جاني نقصان پھچايو، پر ان جو توبخانو ۽ مال اسباب کي کسي ورتو. ھن شڪست فاش کان پوءِ، صادق خان درٻار ۾ حاضر ٿي، شھنشاھه کي روداد ٻُڌائي. اھو سُڻي اڪبر سنڌ جي صورتحال تي، سنجيدگي سان غور ڪيو ۽ طئي ڪيو ته مرزا جاني ۽ سنڌ جي رھاڪن کي ضروري تنبيھ ڪئي وڃي.
پوءِ ھن 999ھه ۾، پنھنجي خاص جرنيل عبدالرحيم خان خانان کي زبردست لشڪر ڏيئي سنڌ موڪليو ۽ پاڻ صلاح مشوري ۽ حڪم احڪام ڏيڻ لاءِ لاھور ۾ اچي رھيو. مؤرخ لکن ٿا ته ”دارالسلطنت کان پري، لاھور ۾ اڪبر جي قيام مان اندازو لڳائي سگھجي ٿو ته ھو ھِن لشڪر ڪشيءَ کي ڪيترو اھم سمجھندو ھو. ھن لاھور ۾، ٻيڙين جوڙڻ جو ڪارخانو کولايو ۽ خان خانان کي ٻن سَون جھازن جي آرماڙ، توبخاني ۽ ھاٿين سان سنڌ روانو ڪيو. ان زماني ۾ سنڌين وٽ ٻه سو جھاز، تير ڪمانن سان ڀريل ۽ مضبوط توبخانو ھو. ٺٽي ۾ 5 ھزار لشڪر رھندو ھو. ۽ ھتي بندوقن ۽ توبن ٺاھڻ جو ڪارخانو به ھو. ھڪڙي مسلح سنڌي سپاھيءَ جي بدن تي ھٿيارن جو وزن ٻه مڻن جيترو ھوندو ھو.
سنڌين اڪبري لشڪر سان، پورو ھڪ سال، خشڪي ۽ سامونڊي، ٻنھي جاين تي مقابلا ڪيا. سنڌي لشڪر ھڪ تربيت يافته ملٽري وانگر خندقون کوٽي مقابلو ڪيو، پر عين موقعي تي مرزا جاني بيگ جو پيءُ ۽ پٽ مري ويا. عمرڪوٽ جي راڻي سوڍي اڪبر کي فوجي امداد ڏني ان ڪري مجبوارً سنڌين کي صلح ڪرڻو پيو. حالانڪ اڪبري فوج جو به سنڌي فوج نَڪ ۾ دم ڪري ڇڏيو ھو.
ھيءَ ھڪ تاريخي حقيقت آھي ته ھند جي ٻن شھنشاھن سان ھن دور ۾، جيڪي سنڌي فوج جنگيون ڪيون سي سندن فوجي مھارت جو زندھه ثبوت آھن، نه ته ترخانن جھڙن عياش حڪمرانن کي اھڙي دل ۽ جذبو ڪٿان آيو جو، پنھنجن مائٽن سان جنگيون جوٽين ھا.
مرزا جاني بيگ ۽ غازي بيگ ٻيئي، سنڌين جي فوج جي بھادري ۽ سورھيائي ڪري اڪبر ۽ جھانگير وٽ پنج ھزاري ۽ ڏھه ھزاري منصبن تي فائز ٿيا.
سنڌ واسين، تڏھن به ھنن مغلن ۽ ترخانن جي غلامي قبول نه ڪئي ۽ سنڌ کي مغلن جي تسلط کان ڇڏائڻ لاءِ ھڪ منظم تحريڪ ھلايائون، جن جو ذڪر ايندڙ صفحن ۾ ڪيون ٿا.