• سومرن جو دور
سومرن جي حڪومت جو دور، جيڪو ستين صديءَ کان شروع ٿئي ٿو، سنڌ جو انتھائي عروج ۽ ترقي جو دور آھي. ھنن جي ھر مرد ۽ عورت، ٻار خواھه ٻُڍي ۾ پنھنجي ملڪ جي آزادي ۽ سالميت لاءِ محبت ۽ سِڪ ھئي. ڊاڪٽر الانا صاحب لکي ٿو ته ”ھن دور ۾ ساڻيھ تان سِر صدقو ڪرڻ، نه فقط مَردن جو مَرڪ ھو، پر عورتن به حب الوطنيءَ جا مثال قائم ڪيا. ٻارن، ٻُڍن، مَردن ۽ زالن ۾ وطنيت، خود قرباني، استقلال، ھمت ۽ مريادا جو جذبو، اول کان ئي رھيو آھي. ھو ھر مھل، ھر حال ۾ ۽ ھر موقعي تي پنھنجي وطن ۽ پنھنجي عزت لاءِ، سِر ڌڙ جي بازي لڳائڻ کان ڪين ھَٽيا. (سومرن جي دور جو سنڌي ادب- نئين زندگي مارچ 1980ع) ھن دور ۾ عورتن به ملڪي سياست ۽ دفاع ۾ تاريخ جي ورقن ۾ پنھنجو مقام اوچو رکيو. مائي تارا ٻائي ڌيءُ دودي جي، پھرئين سنڌي عورت آھي، جنھن سڄي برِصغير ۾ پھريون دفعو سنڌ تي عورت ٿي حڪومت ڪئي. ان کان سواءِ سنگھار جي مرڻ کان پوءِ سندس زال ھمون ٻائي حڪومت جون واڳون سنڀالي وڏي ھوشمنديءَ سان حڪومت ھلائي.
سومرن جي دور ۾، سنڌ جو انتظام اعليٰ قسم جو ھو. حڪمران کي سومرن جي پاڙي جا سرڪردا سردار ۽ راڄن جا سربراھه ۽ ھر پاڙي جا مھانڊا گڏجي چونڊيندا ھئا. حڪمرانن لاءِ ھڪ مخصوص بادشاھي جھنڊو ھوندو ھو، جنھنجو رنگ اڇو ھو، ان ڪري ان کي اڇو جھنڊو چئبو ھو. اھو تخت تي ويٺل حڪمران جي جاءِ تي چاڙھيو ويندو ھو. ملڪ جي انتظام لاءِ مرڪزي عملي ۾ عامل ۽ ڪاتب مقرر ٿيل ھئا. گاديءَ جي شھر ۾ حڪومت جو شاھي دفتر ھو، جيڪو پھريائين ھميرا سومري قائم ڪيو ھو. انتظامي لحاط سان سڄو ملڪ صوبن ۾ ورھايل ھو ۽ ھر صوبو وري شھرن ۾- ھُن دور ۾ سنڌ جو عسڪري نظام تمام مضبوط ھو، جنگ ڪرڻ جو فيصلو، اسيمبلي ڪندي ھئي. حاڪم خود لشڪر وٺي، ميدان ۾ ايندو ھو ۽ پاڙي جا سردار به پنھنجو لشڪر آڻيندا ھئا. جيڪو جنگ ھارائيندو ھو، انکي کٽندڙ ڌُر داڳ ڏيئي پنھنجو غلام بڻائيندي ھئي. (سومرن جو دور- ڊاڪٽر بلوچ صاحب- ص نمبر 228)
سومرا حاڪم بھادر، غيور ۽ محب وطن ھئا. بھادري ۽ شجاعت ۾ پنھنجو مَٽ پاڻ ھئا. سندن دور ۾ محمود غزنوي ڪاھه ڪئي، جنھن سان ھنن دليريءَ سان مقابلو ڪيو. 1032ع ۾ شھاب الدين غوري حملو ڪيو پر سومرن کيس سنڌ ۾ اچڻ نه ڏنو. ھنن جنھن فوجي حڪمت عملي ۽ بھادريءَ سان علاءُالدين ترم شيرين جو مقابلو ڪيو، تنھن کين ھڪ اعليٰ قسم جو جنگجو بڻائي ڇڏيو. ھن جنگ ۾ ھر سنڌي پنھنجي اعليٰ فوجي مھارت جو ثبوت ڏنو. ھن ترم شيرين، محمد بن تغلق جي تخت نشينيءَ کان ٻه سال پوءِ ھندوستان تي ڪاھيو، جنھن کي تغلق حاڪم زر ۽ جواھر ڏيئي رخصت ڪيو. ان کان پوءِ خاص موصوف مارواڙ ۽ گجرات ۾ ڦرمار ڪري سنڌ رستي وطن وريو. ھن جنگ جو مکيه سورمو دودو آھي. ھو ھڪ عظيم جرنيل ۽ اعليٰ سپھ سالار ھو، جنھن اسان جي قومي آزادي لاءِ قرباني ڏني. دودو سونھن، سياڻپ ۽ سورھيائيءَ جو مجسمو، حب الوطني ۽ قربانيءَ جي جذبن سان اسان جي قومي ڪردار جي نمائندگي ڪري ٿو. سندس جنگي ڪارنامو وطن جي راھه ۾ سرفروشي ۽ قربانيءَ جي عوامي جذبن جي صحيح ترجماني ڪن ٿا. دودو سنڌ جو ھڪ لافاني، لاثاني ۽ قومي ھيرو آھي. ڊاڪٽر نبي بخش خان بلوچ سندس جنگ ڪرڻ جو نقشو ھيئن چِٽيو آھي- ”دودو دلير ۽ دلاور ھو. ڪوپو ۽ ڪنڌار ھو. جڏھن دودو جنگ تي چڙھيو ته سندس حشمت ۽ ھيبت کان بادشاھي لشڪر جا ھانءُ کاڄي ويا. دودو چڙھيو ته پنھنجو خاص ٽھانگ ھٿيار کڻي چڙھيو جنھن ۾ ست تلوارون سميٽيل ھيون. دودي کي سَت ھٿيارو سومرو ڪري ٿي سڏيائون جو جنگ جي ميدان ۾، ٻين جي ڀيٽ ۾ ڄڻ سَت ھٿيار پئي وڙھيا ۽ جتان ٿي شاھي فوج ۾ پيو اتان ته پھا ڪڍي ٿي ڇڏيائين. ڄڻ درياءَ اٿلون ڪري پلٽجي ٿي پيو ۽ مخالف لشڪر کي، ٻنھي ڪنڌئين ٻوڙي ٿي ڇڏيائين. دودي جي مقابلي جي ڪنھن کي به جرئت ڪانه ٿي ٿِي. دودو چوڏھن چنڊ وڙھيو ۽ عالادين جي لشڪر جو وڏو حصو مارجي ويو پر شاھي لشڪر کُٽڻ جو ڪونه ھو، آخري جنگ ۾ دودو ڪفن پائي وڙھيو ۽ جڏھن جوش مان حملا ڪيائين، تڏھن سڀني کي پَڪ ٿي ته دودو مارجڻ جو ئي ناھي. آخر چنيسر کين حرفت ڏَسي، جنھنڪري دودي کي ٺَڳيءَ سان شھيد ڪيائون. (سومرن جو دور- ص نمبر 336)
دودي کانسواءِ ھن جنگ عظيم ۾ ننگر، ھاسو سوڍو، ساھڙ سومرو، ممٽ ابڙو، جاڙيجا حاڪم اھڙا سپھ سالار ۽ سورھيه سپاھي ھئا جن پنھنجي لَکن جي فوج جي ڪمانڊنگ ڪندي فوجي قابليت ڏيکاريندي وطن تان سِر صدقو ڪيا. ان کان سواءِ ھن دور جي عورتن ۾ به ايڏي ته حب الوطني ۽ ساڻيھ جي سِڪ جو عنصر ھو جو وطن خاطر ھنن ھر قرباني کي برداشت ڪرڻ جو عزم ڪيو. محترمه مھتاب اڪبر راشدي لکي ٿي ته، ”سنڌ جي تاريخ جي ورقن ۾ جن عورتن جا نالا نقش ٿيل آھن، تن مان خاص طور تي سومرا دور جون عورتون قابل ذڪر آھن، جن پنھنجي ديس کي، ڌارين جي حملي کان بچائڻ لاءِ، سڄو خاندان قربان ڪري ڇڏيو ۽ پاڻ به ميدان جنگ ۾ نڪري آيون. اھڙين بھادر ۽ جانباز عورتن ۾ ٻاگھل ٻائي، ڪوئل، ساران، مالھان ۽ ابڙي جي ڌيءُ زينب جا نالا قابلِ ذڪر آھن، جن ڌارين سان مقابلي ڪرڻ لاءِ، پنھنجي وِت ۾ وسعت آھر پاڻ ملھايو. (سنڌي عورت جو تحريڪ آزادي ۾ ڪردار- ماھوار پيغام مارچ 1983ع)
سومرن جي دور جا ھي ھڙئي سورما ۽ سپھ سالار قابلِ عزت آھن، جن اسان جي تاريخ، تھذيب، آزادي ۽ غيرت تي سِر ڏيئي پاڻ کي ۽ ملڪ کي سلامت رکي پنھنجو نالو وطن دوست شھيدن ۾ لکرايو. سندن عظيم ڪردار حب الوطني ۽ قرباني جي ڀرپور جذبن سان اسان جي قومي روايتن جي پوري پوري نمائندگي ڪن ٿا. سندن مردانگي، شجاعت، دليري ۽ ساڻيھ جي سِڪ جو جذبو، اڄ به نئين نسل ۾ اھو روح ڦوڪي ٿو.
بنا کر دند خوش رسمي نخون و خاک غلطين
خدا رحمت کند اين عاشقانِ پاک طينت را-