• دھليءَ جي مرڪزيت وارو دور
ھن سڄي دور ۾ سنڌ جو فوجي نظام اعليٰ پايي جو ھو، جن کي ھندوستان جي مڙني شھنشاھن تسليم ڪيو ۽ ھو سنڌين جي بھادري خواھه عسڪري قوت جا ڳُڻ ڳائيندا رھيا. ھن دور ۾، سنڌ ھند تي مغلن جا حملا ٿيندا ھئا، جن کي روڪڻ لاءِ قطب الدين سنڌ جي سرحد تي مضبوط قلعا ۽ فوجي ڇانوڻيون قائم ڪري فوجون وھاريون. اھڙيون ڇانوڻيون لاھور، ملتان، ديبالپور، بکر ۽ سيوھڻ ۾ ھيون. ان دور ۾ فوجون ٻن قسمن جو ھيون. وجھي يعني باقاعده فوج ۽ ٻيو غير وجھي يعني بي قاعده فوج. فوج مٿان ھي عملدار ھئا. (1) سپھ سالار (2) سرخيل. ھڪ سپھ سالار ھيٺان ڏھه سرخيل ھئا. (3) امير، جنھنجي ماتحت ڏھه سپھ سالار ھئا. سپھ سالارن کي امير به چوندا ھئا. (4) ڏھن سپھ سالارن مٿان وڏو عملدار ”خان“ ھوندو ھو، جنھنجي ماتحت ڏھه مَلڪ رھندا ھئا. سپھ سالار جي نگراني ھيٺ ھڪ سؤ سپاھي رھندا ھئا. في مَلڪ ماتحت، ھڪ ھڪ ھزار سپاھي رھندا ھئا. في خان ماتحت جنھن کي نمندار به چوندا ھئا، ڏھه ھزار لشڪر رھندو ھو. ھڪ لک سپاھه مٿان پنج ھزار مَلڪ مقرر ھئا. سپھ سالارن کي ڊگھا جبا پيل ھوندا ھئا جن جي آستينن؛ ڳِچي ۽ ڪلھن تي سونا ڪاري جو ڪم ٿيل ھو. سندن ٽوپيون چئن ڪُنڊن واريون ھيون؛ جن تي جواھر لڳل ھئا. سپاھين کي به مختلف رنگن جي پوشاڪ ھوندي ھئي. فوجي عملدارن مان خلجي دور ۾ في سوار کي 234 ٽَڪا؛ خان جي پگھار ھڪ لک ٽَڪا؛ امير جي پگھار 30 يا 40 ٽَڪا؛ ملڪ جي 50 يا 60 ھزار ٽَڪا ساليانو پگھار ھئي. ڪو امير، لشڪر ڏيندو ھو ته ھن کي سرڪار پاران پروانو ملندو ھو ۽ سندس سپاھين کي نقد پگھار ملندي ھئي. لشڪر جي سپاھين کي صوبن جي خزانن مان چيڪن ذريعي پگھار ملندي ھئي. ھر ھڪ فوجي دستي جي حساب ڪتاب لاءِ جدا رجسٽر ۽ منشي مقرر ھو. محمد تغلق ھر سوار کي کاڌي، پوشاڪ ۽ گاھه پٺي کان سواءِ پنج سؤ ٽَڪا پگھار ڏيندو ھو. جھونن سپاھين جي مائٽن کي فوج ۾ ڀرتي ٿيڻ لاءِ خاص موقعو ڏنو ويندو ھو. سلطان علاءَالدين خلجي جي فوجين جو تعداد چار لک پنجھتر ھزار ھو ۽ محمد تغلق وٽ نو لک لشڪر ھو. فوجن کي حڪم ھو ته رواني ٿيڻ وقت کيتن ۽ ڳوٺن کي ڪوبه نقصان نه پھچائين جيسين کين لُٽمار ڪرڻ جو حڪم نه ملي. لشڪر کي ندين ٽَپائڻ لاءِ، سرڪاري ٻيڙو مقرر ھو، جنھن کي بحر چوندا ھئا ۽ پيڙھه جي عملدار کي اميرالبحر جي لقب سان ڪوٺيندا ھئا. شاھي فوج کي گھوڙن مھيا ڪرڻ لاءِ سلاطين وٽ شاھي اصطبل ھئا، جن کي پايه گاھه چئبو ھو. شاھي گھوڙن جي پرورش لاءِ، جدا عملدار آخور بيگ مقرر ھو. دھليءَ ۾ پنج شاھي اصطبل ۽ فيل خانه ھئا، فيل خاني جي عملدار کي، شھنائي فيل چوندا ھئا. ھزارن جي تعداد ۾ ھاٿي پرورش وٺندا ھئا. لشڪر وٽ ترڪي ۽ ايراني ڪمانون ھيون. لشڪر وٽ بم گولا به ھئا. علاءُالدين خلجيءَ وٽ توبون ھيون. لشڪر جي صف آرائي ھن طرح ٿيندي ھئي. ڪي دستا اڳيان، ڪي پٺيان، ڪي ساڄي ڪي کاٻي، ۽ ڪي وچ ۾. ڪوچ ڪرڻ وقت لشڪر کي سيڌي سامان پھچائڻ لاءِ، واپاري ساڻ ھلندا ھئا، جن کي بنجارا يا وڻجارا چئبو ھو. لشڪر رواني ٿيڻ وقت نغارا ۽ باجا وڄندا ھئا. مال غنيمت مان پنجون حصو سرڪار جو ھو، جنھن کي خمس چوندا ھئا. باقي فوجين کي ورھائي ڏيندا ھئا. پيادي جي مقابلي ۾ سوار کي 2 يا 3 حصا وڌيڪ ملندا ھئا. سلاطين وٽ جھنڊا به ھوندا ھئا، جن جا مختلف رنگ ھئا. (تاريخ تمدن سنڌ- مولائي شيدائي ص نمبر 231)
دھليءَ جي ھن مرڪزي حڪومت واري دور ۾، سنڌين صوبائي خودمختياري ماڻڻ لاءِ جيڪي مسلسل ڪوششون ڪيون ان لاءِ مؤرخ سنڌ، مولائي شيدائي لکي ٿو ته، ”سنه 1321ع تائين غلام، خلجي، تغلق سلاطين سنڌ تي حڪومت ڪئي پر کين ساڳيون مشڪلاتون پيش آيون، جيڪي عربن ۽ غزنوين کي پيش آيون، ڇاڪاڻ ته سنڌ دھليءَ کان گھڻو پري ھئي. حڪومت جا باغي به دستور موجب ھن صوبي ۾ پناھه وٺڻ لڳا، انھن مشڪلاتن کي منھن ڏيڻ لاءِ دھلي سلاطين کي؛ بکر ۽ سيوھڻ ۾ وڏي فوج رکڻي پيئي. وري جڏھن ڪا بيروني طاقت ڪاھه ڪندي ھئي جھڙوڪ مغل، ته اھڙن موقعن تي سنڌ جا ھندو مسلمان گڏجي بغاوتون ڪندا ھئا. دھليءَ جا گورنر فقط سنڌ مان ڍَلون اڳاڙيندا ھئا. انھن مسلسل بغاوتن ڪري دھليءَ جي سلاطين کي لاچار سنڌ سنڌين جي حوالي ڪرڻي پيئي. 1726ع ۾ جيسلمير جي راول جئسي سنڌ جي خزاني مان ٽن ھزار ڀريل گھوڙن ۽ خچرن کي، دھليءَ ڏانھن ويندي واٽ تي ڦريو. دھليءَ جي سلاطين کي جڏھن فوج جي ضرورت پوندي ھئي ته خراسانين ۽ مڪرانين کي ڀرتي ڪندا ھئا. علاءُالدين خلجي کي اَٺن سالن تائين سنڌ جي رستي کي صاف ڪرڻ لاءِ، ڀاٽين سان جنگ ڪرڻي پيئي. (تمدن سنڌ- ص نمبر 372)
سنڌين وٽ ان دور ۾ جنگ ڪرڻ جا مکيه ۽ اعليٰ طريقا ھئا، جن سان ھنن دشمنن کي ٽوٽا چٻايا. سندن بھادرانه صلاحيتن، عسڪري نظام، آزادي ۽ صوبائي خود مختياري جي جذبن کي مجروح ڪرڻ ۽ ھيسائڻ لاءِ دھلي جي ظالم حڪمرانن وڏيون سختيون ڪيون مگر سنڌين کي ڪچلي نه سگھيا.
آخر ۾ خود دھليءَ جي حاڪمن، سندن فوجي صلاحيتن کي قبول ڪندي کين فوج ۾ وڏا عھدا ڏنا ۽ اھڙي طرح کين پنھنجو ڪرڻ جي ڪوشش ڪئي، پر سمن حاڪمن مڪمل طرح خود مختياري حاصل ڪري سنڌ ۾ وري آزاد حڪومت جو جھنڊو بلند ڪيو.