• سنڌي فوجي ڏيساور ۾
حمورابي مشھور اشوري شھنشاھه ھو، جنھنجو ڳاڻاٽو دنيا جي پراڻن عظيم بادشاھن ۾ ٿئي ٿو. ھو اٽڪل 1800 ق م اڳ ٿي گذريو آھي. ھن جڏھن عراق کي فتح ڪرڻ چاھيو، تڏھن سنڌ مان دراوڙ فوجي گھرايا ھئائين، ڇاڪاڻ ته اھي آرين کان وڌيڪ بھادر، سگھارا ۽ قداور ھئا- (سنڌ جا اسلامي درسگاھه- محمد جمن ٽالپر- ص نمبر 25)
فونيقيا لبنان جي ڏکڻ ۾ آھي، جنھن سان سنڌ جو پراڻو تجارتي ناتو ھو. فونيقين قبرص، نيز، شمالي آفريڪا ۾ بستيون قائم ڪيون، پر سڀ کان وڌيڪ قرطاجنه مشھور ٿيو، جنھنجو بنياد ھنن 814 ق . م ۾ وڌو. قرطاجنه جي رھاڪن، پنھنجي حڪومت کي وڌائڻ لاءِ ڪيتريون ئي جنگيون ڪيون. سندن خاص 3 جنگيون مشھور آھن، جيڪي ھنن يورپ سان لڙيون. اھي 268 ق . م کان شروع ٿيون. ٻي جنگ ۾ قرطاجنه جو سپھه سالار ھيني بال ھو، جيڪو دنيا جي نامور سپھ سالارن ۾ ڳڻيو ويندو ھو. (انسائيڪلوپيڊيا تاريخ عالم- ج 2- اردو ترجمو ص نمبر 64) ھيني بال 218 ق . م ۾ 26 ھزار فوج ۽ ھاٿين سان روم تي چڙھائي ڪئي. مؤرخ لکن ٿا ته ان فوج ۾ سنڌي فوجي به ھئا، جن پاڻ سان 12 ھزار گھوڙا، ۽ 37 ھاٿي سنڌ مان نيا ھئا. ھن جنگ ۾ رومين کي شڪست ملي- (سياره ڊائجسٽ- اپريل 1965 – ص نمبر 62) 217 ق .م ۾، رافيا وٽ بطليموس چوٿين، شاھه مصر ۽ انطاڪس والي شام جي وچ ۾ جنگ لڳي، تڏھن ٻنھي طرفن کان سنڌي ھاٿي ڪتب آندا ويا، جيڪي لازمي طور سنڌي سپاھي ھتان ڪاھي ويا ھوندا. دارا گشتاسپ اول، 486 ق . م، ۾ جڏھن يونان تي حملو ڪيو، تڏھن پنھنجي لشڪر سان گڏ ھڪ سنڌي فوجي دستو به ان ۾ شامل ڪيو ويو، جنھن جنگ ۾ سنڌي ھاٿي استعمال ڪيا. 490 ق . م ۾ دارا اٿينس تي ڪاھه ڪئي ۽ ميراٿان جي جاءِ وٽ ھڪ وڏي جنگ لڳي، جنھن ۾ دارا سنڌي فوج کي شامل ڪيو ھو. ھن فوج ۾ پھريون دفعو سنڌين پاڻ سان گڏ ڪتن کي به نيو ھو، جن دشمن جو وڏو نقصان ڪيو. 480 ق . م ۾ دارا جو پٽ زرڪسيز تخت تي ويٺو. ھن جي دور ۾ سنڌين پنھنجي اعليٰ سپاھيانه ڪردار جو عظيم مظاھرو ڪيو. ان دور ۾ دارا فيصلو ڪيو ته، ھو يونان کي ھميشہ لاءِ ختم ڪندو ان ڪري ھن وڏو جنگي ٻيڙو ۽ وڏي فوج تيار ڪئي. اھا جنگ ٿرماپلي ۽ سليمس جي نالي مشھور آھي. زرڪسيز 2 لک 60 ھزار لشڪر، 12 سؤ جھازن ۽ 3 ھزار باربرداري جي جھازن سان ھيلسپانٽ جي ڳِچي سمنڊ کي لتاڙي، اٿينز تي گھيرو ڪيو. ھن فوج ۾ سنڌين جو گھڻو تعداد ھو، جن پاڻ سان ڪتا به نيا ھئا. سنڌي سپاھي اعليٰ نموني سان وڙھيا. ھيروڊوٽس لکي ٿو ته: ”سنڌي سوار ۽ پيادل فوج جا سپاھي ھئا. سندن پوشاڪ سوٽي ڪپڙي جي ھئي. سندن ھٿيار تِير ۽ ڪمان ھئا. تِير ڪانن ۽ بيد جا جڙيل ھئا، جن جا مٿا لوھه جا ھئا. اھي پاڻ سان رٿ ۽ ھاٿي به کڻندا ھئا. سوارن وٽ گھوڙا ۽ رٿن ڇڪڻ لاءِ گورخر به ھئا. سيتاني سنڌين کي ڊگھيون ٽوپيون پاتل ھيون. بلوچستانين وٽ پتل ۽ فولاد جا ھٿيار ھئا. سندن پوشاڪ چمڙي جي ھئي. سنڌين مان جاٽ محنتي، سادا، ايماندار، بدن جا مضبوط، قد جا ڊگھا ۽ جنگجو ھئا.“ (تاريخ تمدن سنڌ- مولائي شيدائي، ص نمبر 65) حضرت مولائي شيدائي لکي ٿو ته: سنڌي برصغير ۾ پھرين قوم ھئي، جنھن 500 ق . م ۾ سمنڊ پار يونانين سان بري ۽ بحري ويڙھه ۾، پنھنجي فوجي قابليت جو ثبوت ڏنو. ھي پھريون دفعو ھو جڏھن يورپ وارن، سندن ئي سرزمين تي سنڌي سورما ڏٺا. (تاريخ تمدن سنڌ- مولائي شيدائي، ص نمبر 65) دارا ثالث جي ڏينھن ۾، سڪندر ايران تي حملو ڪيو. دارا ساڻس جنگ ڪرڻ لاءِ، اربيلا جي ميدان ۾ تورانين، بلوچن، باختري، ساڪا ۽ سنڌي فوجن سان سندس مقابلو ڪيو. ھن جنگ ۾ سنڌي فوجن ھاٿين کان به ڪم ورتو. ھڪ ايراني بادشاھه سائرس ھڪ سنڌي سپاھي جي نيزي جو نشانو ٿيو. 316 ق . م ۾ ھڪ سنڌي سورمو ايران ۾ جنگ ڪرڻ لاءِ ويو ۽ اتي مارجي ويو، ته پٺيان سندس ٻن زالن چکيا تي چڙھي، پاڻ کي قربان ڪيو.
سنڌي سپاھين جي فوجي مھارت ۽ ملٽري فورس جو ايران جو حاڪم ھرمز وڏو قائل ھو. ھرمز نوشيروان جو پٽ ھو. ھن سنڌي فوج کي پنھنجي فوج ۾ شامل ڪري، پنھنجي عسڪري قوت کي مضبوط ڪيو. سندس مرڻ کان پوءِ خسرو پرويز (589ع) تخت تي ويٺو. ھن سنڌي لشڪر کي مضبوط ڪيو. سنڌي فوجين تي کيس ايڏو ته اعتماد ھو جو سندس باڊي گارڊ به سنڌ جا بلوچ سپاھي ھئا. خسرو پرويز روم سان جيڪي به جنگيون ڪيون، تن ۾ سنڌي فوج وڏو ڪردار ادا ڪيو. اھڙي طرح سنڌي فوجي، ايراني لشڪر سان گڏجي رومن شھنشاھت ۽ مشرقي بازنطوم شھنشاھيت جي سلسلي ۾، جيڪي ايران ۽ روم جون خونخوار لڙايون لڳيون تن ۾ خاص حصو ورتو.
يزدگرد پرويز جو پوٽو ھو ۽ 634ع ۾ تخت تي ويٺو. ھن جي ڏينھن ۾ عربن ايران تي ڪاھون ڪرڻ شروع ڪيون. ان دور ۾ سنڌي لشڪر ايران ۾ تمام گھڻو رھندو ھو. اطھر مبارڪپوري لکي ٿو ته: سنڌي، شاھانِ فارس جي اثر ۽ اقتدار ھيٺ ھن طرح ھئا جو ھتان جا راجا ۽ مھاراجا، سندس ڏن ڀريندڙ فرمانبردار ھئا ۽ ضرورت جي وقت ايراني، سنڌي سرويچن جي مدد پڻ وٺندا ھئا. ايران جي بادشاھه اردشير، سنڌي مھاراجائن کي، سندن امداد ڪرڻ ڪري، القابن سان پڻ نوازيو ھو، جھڙوڪ: قفصد شاھه، قيقان شاھه، قشميران شاھه، انھن کان سواءِ ھتان جا راجا پنھنجي ذاتي نالن سان پڻ مشھور ھئا. ايراني لشڪر ۾ سنڌ جا جاٽ ۽ ميد گھڻي انداز ۾ شامل ھئا- (عرب و ھند عھد رسالت ص نمبر 520) ان کان سواءِ سيابج، اساورھه ۽ اندغار به سنڌي ذاتيون ھيون جيڪي ايراني فوج ۾ ھيون. اساورھه نوشيروان جي ڏينھن کان ايراني فوج ۾ نوڪر ھئا. چچ بن سيلائج، سنڌ جي حاڪم به ھڪ معاھدي ھيٺ، سنڌ مان ڪافي فوج ايران موڪلي ھئي.
ايرانين سان عربن جون جيڪي جنگيون لڳيون تن ۾ جنگ ذات السلاسل مشھور آھي. ھيءَ جنگ 12ھه ۾ ھرمز ۽ خالد بن وليد جي وچ ۾ لڳي. ھن لڙائيءَ ۾ ھرمز سنڌي جَتن کان ڪم ورتو. ھي جَت سپاھي ميدان جنگ ۾ اھڙي طرح وڙھندا ھئا جو پيرن ۾ کين زنجير ٻَڌل ھوندا ھئا ته جيئن انھن مان ڪوبه ميدانِ جنگ مان ڀڄي نه وڃي. ان ڪري ھن جنگ ۾ به ھر سپاھيءَ جي پير ۾ زنجير ٻَڌل ھئي، ان ڪري ھن ذات السلاسل سڏيو ويو. ھن جنگ سنڌين وڏي بھادري ڏيکاري.
ان کان پوءِ سن 14ھه مطابق 635ع جنگ قادسيه لڳي. ھيءَ جنگ يزدجرد جي زماني ۾ لڳي. ان لاءِ ھن سنڌ جي راجا کان فوجي مدد گھري. جنھن ھڪ وڏي فوج سان گڏ جنگي ھاٿي به موڪليا. اھڙي ھڪ سفيد ھاٿي مسلمانن کي وڏو نقصان پھچايو. ھيءَ جنگ 3 ڏينھن ۽ 3 راتيون جري رھي. (آئينه حقيقت نما- مولانا اڪبر نجيب آبادي ص 79) ان کان سواءِ سنڌي سپاھين ايرانين سان گڏجي مڪران وٽ مسلمانن جو مقابلو ڪيو. سنڌي سپاھين جي ان بھادري ۽ سورھيائيءَ جو تذڪرو، ايران جي مشھور شاعر فردوسيءَ پنھنجي شاھنامي ۾ ڪيو آھي. ايران جي ملڪ الشعراءَ بھار، پنھنجي شاھنامه نوبخت ۾ ھڪ بھادر سپھ سالار جو ذڪر ڪيو آھي، جيڪو مڪران جو سنڌي بلوچ ھو، جيڪو يزد جرد جي زماني ۾ عربن جي لشڪر سان وڙھيو. پوءِ مسلمان ٿي ساساني حڪومت کي ختم ڪرڻ ۾ وڏو ڪردار ادا ڪيو. (ماھنامه پيغام- جولاءِ آگسٽ 1983ع) مطلب ته سنڌي فوج ايران، يونان ۽ يورپ جي سرزمين تي پنھنجا اڻ مٽ شجاعتي نقش ڇڏيا آھن.
ايران کان پوءِ، ٻئي جنھن ملڪ ۾ سنڌي فوجين جو گھڻو تعداد ملي ٿو سو عرب آھي. پراڻي زماني ۾ سنڌ جا ڪافي ماڻھو واپار جي ڪري عرب ۽ يمن ويا. جيڪي سنڌي ذاتيون ھتان لڏي عرب ۾ وڃي رھيون تن مان زط، ميد، سيابچ، احاصره، اساوره، بياسره ۽ تڪاڪره (ٺاڪر) مشھور آھن. ھي ماڻھو عمان، مسقط، قطيف، بحرين، قطر، ڪويت ۽ بصره کان سواءِ عرب جي ريگستاني علائقن نجد ۽ وچ عرب جي مڪي ۽ مديني ۾ گھڻي تعداد ۾ رھندا ھئا. زط ۽ ميد جنگجو ۽ فوجي فن جا ماھر ھئا. عربستان ۾ سندن بھادريءَ جو ڌاڪو ڄميل ھو. ھڪ ڀيري ڏکڻ عرب ۾، ايران جي لشڪر کي شڪست ملي، ۽ يمن تي حبشين قبضو ڪيو. جڏھن ان جو اطلاع ايران جي شھنشاھه ڪسريٰ کي مليو، تڏھن ھن چيو ته ”يمن تي ڪھڙن ڌارين ماڻھن قبضو ڪيو آھي، سنڌين يا حبشين (سيرت ابن حشام- ص 11 مترجم محمد اسماعيل پاڻيپٽي) ھن مان ظاھر ٿئي ٿو ته سنڌي، فوجي لحاظ کان مڃيل مڃايل حيثيت جا مالڪ ھئا جو ايران جو حاڪم به قبول ڪري ٿو.
سنڌي سپاھين جو گھڻو تعداد جنگ قادسيه کان پوءِ عرب ۾ پھتو. اھي سنڌي سپاھي، 4 ھجري کان 9 ھجري وارين فتوحات ۾ مسلمان ٿيا ۽ سندن عزت وڌي ويئي. ھو پوءِ اسلامي لشڪر ۾ شامل ٿي ڪافي جوھر ڏيکارڻ لڳا. پھريائين سنڌي سوڍا، عربن جي جھازن جي نگراني ڪندا ھئا ۽ سامونڊي قزاقن جو مقابلو ڪري، عرب جي جھازن کي محفوظ ساحلن تائين سلامتيءَ سان پھچائيندا ھئا. سندن بھادريءَ جي باري ۾ ھڪ عربي شاعر، حضرت عثمان غنيءَ کي به ٻُڌايو ھو.
بلاذري لکي ٿو ته حضرت علي رضه جڏھن بصره فتح ڪيو تڏھن سندس خدمت ۾ ستر سنڌي سوڍا حاضر ٿي مشرف اسلام ٿيا ۽ حضرت علي رضه جي خلافت جو اقرار ڪيائون، تڏھن کان پوءِ جنگ جمل ۽ جنگ صفين ۾ حضرت علي رضه جا ٻانھن ٻيلي ٿي، اموي فوجن جي مد مقابل ٿي تلوار جا جوھر ڏيکاريندا رھيا. بعد ۾ يوم مسعود ۽ يوم ربذه ۾ به سنڌين خاص حصو ورتو ۽ بھادري ۾ روايتي مثال قائم ڪيائون. حضرت علي رضه کانئن ڏاڍو خوش ٿيو ۽ بصري جو خزانو سندن حوالي ڪيائين، اُموي دور ۾ امير معاويه ۽ وليد بن عبدالملڪ رومين سان مقابلي ڪرڻ لاءِ، جَتن جي ڪجھ قبيلن کي شام جي ڪناري انطاڪيه ۾ آباد ڪيو ھو.
ڪربلا جي ميدان ۾، امام حسينء جي ستر ڄڻن ۾، ڪجھ سنڌي سپاھي به ھئا. (مولانا گرامي صاحب سه ماھي مھراڻ گرامي نمبر) مختار ثقفي جڏھن انتقام حسين رضه لاءِ لشڪر گڏ ڪيو ۽ شامي فوج سان وڙھڻ لاءِ، ابراھيم الشتر کي ويھ ھزار فوج ڏيئي روانو ڪيو. ان ۾ سمورا ڪوفي ۾ رھندڙ سنڌي سپاھي ھئا جن کي مؤرخن حمراءَ لکيو آھي ڇاڪاڻ ته ھو گيڙو ڪپڙا پائيندا ھئا. (عرب و ھند- عھد رسالت ۾- مولانا اطھر مبارڪپوري)
عبدالرحمان بن اشعت، جڏھن بنو اُميه ۽ حجاج بن يوسف جي ڏاڍ ۽ ظلم خلاف ھڪ فوجي جماعت ٺاھي ميدان ۾ آيو، تڏھن بصري ۾ رھندڙ سنڌي فوجي به ھن ٽولي ۾ شامل ٿي ويا. جنھن ڪري حجاج جي عتاب ھيٺ آيا. جنھن سندن گھر ڊھرائي، کين جلاوطن ڪري ڇڏيو. ابن زبير رضه جي زماني ۾، ربزھه جي جنگ ۾ ھڪ جماعت شريڪ ٿي ۽ گھڻن ماڻھن کي پنھنجي تِيرن سان ھلاڪ ڪيائين، ڇو ته انھن جو ڪوبه نشانو خطا ڪونه ٿي ٿيو. اھي سنڌي زط ھئا، جيڪي بصره ۾ آباد ھئا. (فتوح البلدان)
عباسين جي دور ۾ سنڌين تمام گھڻي تعداد ۾ عربي لشڪر ۾ والنٽيئر فوج جي حيثيت ۾ اجين، ڀڙوچ ۽ ٿٻيٽ تائين جنگين ۾ حصو ورتو. بغداد جي خليفي معتصم باالله عباسي جي ڏينھن ۾، سنڌ جي جَتن جن جو تعداد سترھن ھزار ھو، سامونڊي ٻيڙين رستي عراق تي حملو ڪيو. ان کان پوءِ ھو سليشيا ۾ آباد ٿيا، جتان پوءِ ٿريش ۾ وڃي رھيا. مشرقي يورپ جا زنگاري، بوھيمين، جپسي ۽ ٻيا قبيلا انھن سنڌي سپاھين جو اولاد آھن. اڄ به اھي جيڪا ٻولي ڳالھائين ٿا سا گھڻو ڪري سنڌي ٻوليءَ جھڙي آھي. (ڊاڪٽر ممتاز پٺاڻ- نئين زندگي سيپٽمبر 1971ع)
عرب جي سرزمين ۾ رھي سنڌي فوجن جيڪا مھارت ڏيکاري، انجو عربي شاعرن دل کولي داد ڏنو آھي. ھڪ عربي شاعر ھمان، سيابج سنڌي سپاھين جي بھادريءَ کي ساراھيندي چيو آھي ته ”جي ھاٿيءَ جو ڪنھن ھنڌ، سيابج سان مقابلو ٿي وڃي ته سيابج ان جون ڳچي ۽ ھڏيون ڀڃي وجھندو.“ (بحوالا: سنڌ جي طبي تاريخ- ج اول- نياز ھمايوني ص نمبر 226)
ان کان سواءِ سنڌي سپاھي، جنگ جي وقت جيڪي ھٿيار ڪم آڻيندا ھئا، تن جو به شاعرن ذڪر ڪيو آھي. مثال: تلوار جو ذڪر ڪندي زھير بن ابي سلميٰ چئي ٿو ته ”ٻين تلوارن جي وچ ۾، ھندي تلوار توکي جنگ جي ميدان ۾ ڪڏھن به ناڪام ڪري نٿي سگھي جڏھن ھٿياربند لشڪر جي جنگ لڳي.“ حاتم طائي سنڌي زرھه، نيزن ۽ ترارن جو ھن طرح ذڪر ڪيو آھي. ”مان پنھنجي مال ۾ عمديون زرھون پڪي رنگ جا نيزا ۽ ھندي تلوارون محفوظ رکندس.“