• سڪندر جو دور
ھن کان پوءِ سڪندر سنڌ تي حملو ڪيو. ھو لک ويھ ھزار پيادا ۽ 15 ھزار گھوڙي سوار تيار ڪري سنڌ ڏانھن روانو ٿيو. انھن ڏينھن ۾ سنڌ ھڪ آزاد ۽ خود مختيار ملڪ ھو. اسپارٽا جيان ھِت به بچاءَ وارين فوجن لاءِ گڏيل کاڌي جو رواج ھو ۽ لشڪر لاءِ باقاعدي ريسٽورنٽ ٺھيل ھئا. ھِت فوجي حڪمت عملي جي اٽڪلن واري نظريي کي ”ڏوھارين جي حرڪت“ چئبو ھو. سڪندر پنجاب ۾ سواءِ ڪنھن جنگ کان فتح ماڻيندو جڏھن ملتان پھتو، تڏھن سنڌي عوام سندس سامھون ٿيو. ھتان جي راجا پورس جي فوج ۾ سنڌي کترين جو تعداد گھڻو ھو. سندس فوج ۾ 30 ھزار پيادا، گھوڙيسوار ۽ ھاٿي ھئا. سنڌي کترين پنھنجي تاريخي روايتن ۽ صلاحيتن کي قائم رکندي سڪندر سان زبردست مقابلو ڪيو. يوناني مؤرخن سندن بھادريءَ جو نقشو ھن طرح چِٽيو آھي. ”پورس جا ماڻھو به ترارن ۽ ھڪڙي ڍال کڻي وڙھن ٿا. سندن ڪمان ماڻھن جي قد جيڏي ھئي. تير اڇلائڻ مھل، ڪمان جي تار کي، پوئتي ڇڪي تير ھڻندا ھئا. سندن تير چار فوٽ ڊگھا ھئا، جيڪي ڪيتري به مضبوط ڍال مان، لنگھي پار ٿي ويندا ھئا. پنھنجي کاٻي ھٿ ۾، ھو چمڙي مان ٺھيل ڊگھي پر سوڙھي ڍال کڻندا ھئا. ٻيا سپاھي تلوار باز ھئا، جن جون تلوارون ساڍا چار فوٽ ڊگھيون ھيون. ھو ٻنھي ھٿن سان ترار ھڻندا ھئا ته جيئن زورائتو ۽ اثرائتو ڌڪ لڳي. پورس جي پيادل فوج مان جتي ھڪ ٿي مُئو ته سڪندر جي پنجن ماڻھن جو سِر ٿي کنيائين.“ (ھلال مئگزين- جنوري 1983ع غلام دستگير ڀٽي.) ملتان ۾ ان وقت ھڪ سنڌي جنگجو ذات مَل ھئي، جنھن سڪندر سان زبردست مقابلو ڪيو. منوسمرتي موجب مَلي کترين جي ذات جو ھڪ پاڙو ھو، ٻيو پاڙو پھلو ھو. مَلھ ۽ پھلوان ھنن ذاتين جي جوڌن کي چئبو ھو. گنگارام سمراٽ پلوٽارچ جو حوالو ڏيندي لکي ٿو ته، ”مَلي ڀارت جي سڀ کان وڌيڪ جنگجو جاتي چئي ويندي ھئي. جنھن يُڌ ڪندي سڪندر ٽُڪرا ٽُڪرا ٿي وڃي ھا.... حملي سان سندس زرھه کي چني تلوار خواھه بڙڇين سان کيس گھائل ڪري ڇڏيو. ھڪ مَلي جو ڪجھ پري بيٺو ھو، جنھن ايتري زور سان تِير ڪشي ھنيو جو سڪندر جي پاسريءَ ۾ وڃي لڳو ۽ ھو گوڏن ڀر اچي ڪريو. (ملھ ۽ پھلوان- ڊاڪٽر سنديلو- نئين زندگي جنوري 1972ع) ھن جنگ ۾ ملوئي ذات وارن پاڻ سان نو سؤ سنڌي ھاٿي به ميدان جنگ ۾ آندا ھئا. مشھور مؤرخ پلوٽارچ لکي ٿو ته، ”پورس خلاف وڙھندي سڪندري فوجون پست ھمت ٿي پيون، دراصل ھِت کين شڪست ملي ھئي.“ رابن لين فاڪس به لکي ٿو ته: ”ھندوستاني مؤرخن جو خيال آھي ته پورس سڪندر کي ماري مڃايو ھوندو، ان ڪري ئي سڪندر کيس اعزاز ڏنو.“ (ڏيئي ڏنڀ ڏڏن- سڪندر مقدوني- دادا سنڌي ص نمبر 29-30) ان کان پوءِ سڪندر پنھنجي لشڪر مان مکيه سپھ سالار، پھلوان ۽ قابل جوڌا چونڊ ڪري، ھڪ لک سپاھين سان سنڌ تي حملو ڪيو. ھت ھر وِک ۽ قدم تي سنڌين سندس مقابلو ڪيو. ڊاڪٽر نبي بخش خان بلوچ لکي ٿو ته: ”سڪندر کي سنڌ ۾ گھڻي مخالفت ڏسڻ ۾ آئي. ھو سنڌ مان جتان به گذريو، اتان سندس فوج جو سخت مقابلو ٿيندو رھيو.“ مر وستي ۽ ھر ڳوٺ ۾، پرڏيھي پرمارن سان ويڙھاند ۾ رُڌل ھئا ۽ ڪنھن به وستي جي ماڻھن آڻ نه مڃي.“ (ڏيئي ڏنڀ ڏڏن- سڪندر مقدوني- دادا سنڌي ص نمبر 29-30) ان دور ۾، سنڌ جو آرمي فورس تمام مضبوط ۽ اعليٰ پائي جو ھو. ان وقت سنڌ جي راجائن وٽ ٻه لک پيادا، 20 ھزار سوار، 2 ھزار رَٿ ۽ چار ھزار جنگي ھاٿي ھئا. سندن تِير ھلڪا ھئا، جن کي مٿي تي لوھه لڳل ھئا. سنڌي بھادر ۽ جنگجو ھئا. راجائن وٽ فوجي قوت کان سواءِ مضبوط قلعا ھئا. جنگ جي ميدان ۾ سنڌي راجائون، لشڪر جي اڳيان، ھاٿين جون قطارون کڙيون ڪندا ھئا. جن جي پٺيان پيادا سپاھي، صِفن ۾ بيھندا ھئا. ساڄي ۽ کاٻي کان، سوارن جا دستا، راجا جي حڪم لاءِ، انتظار ڪندا ھئا، جنھن جي پالڪي لشڪر جي وچ ۾ ھوندي ھئي. سوارن جا رَٿ به ھوندا ھئا. لشڪر جي اڳيان جھنڊي بدران ڪوشنايا اندرا جا بُت، بانس جي ڇڙين تي بيٺل ھوندا ھئا. حملي ڪرڻ وقت نغارا يا شرنايون وڄايون وينديون ھيون. سنڌي جنگ ڪرڻ وقت، مرڻ مارائڻ کان سواءِ، ھرگز ميدان نه ڇڏيندا ھئا. نيرڪوس سنڌين جي بھادريءَ بابت لکي ٿو ته ”سنڌي جوڌا، قد جا ڊگھا ھئا. سندن ڪمانون، سندن قد جتريون ڊگھيون ھونديون ھيون، جن کي کٻي پير سان موڙيندا ھئا. سندن ڍالون، ننڍيون چمڙي جون ٺھيل ھيون، وٽن ڪشادي ڦَر سان ٻه منھيون ترارون ھيون. سوارن وٽ بڙڇيون ھيون. (تاريخ تمدن سنڌ- ص نمبر 108)
مطلب ته سنڌي سورھين سڪندر کي مزي سان سنڌ کي لُٽڻ نه ڏنو، مشھور مؤرخ ايڇ ٽي لئمبرڪ سنڌين جي سورھيائي کي ساراھيندي لکي ٿو ته: ”ھن مغرب جي پھرين ڌاڙيل سان، سنڌين جون، ھي طويل ۽ خوني جنگيون ظاھر ڪن ٿيون ته، سنڌين اندر آزادي لاءِ وڏو جوش ھو. جيترو عرصو سڪندر سنڌ ۾ رھيو، سُڪون گھڙيءَ لاءِ نه مليس. (تاريخ تمدن سنڌ- ص نمبر 302)
بابل واپس وڃڻ وقت، سڪندر پنھنجي فوج کي ٻن حصن ۾ ورھايو. ھڪ حصو پنھنجي ڪمان ھيٺ خشڪيءَ رستي ۽ ٻيو حصو نرخوس جي ڪمان ھيٺ سمنڊ رستي روانو ڪيو. جڏھن سنڌ جي بحري فوج کي خبر پيئي تڏھن، ھن نرخوس تي حملو ڪري کين تباھه ڪري ڇڏيو. ھن مان صاف ظاھر ٿئي ٿو ته سنڌ جا بحري جنگي جھاز، سڪندر جي ٻيڙن کان وڌيڪ مضبوط ۽ طاقتور ۽ ڦڙت ھئا ۽ اھي عربي سمنڊ جي ڪنڊ ڪڙڇ کان واقف ھئا، سڪندر کان پوءِ باختر جي يوناني بادشاھن ڊميٽرا اپالو ڊوٽس ۽ منافدر جي سنڌين سان ڪڇ، گجرات ۽ ڪاٺياواڙ ۾ جنگين جو ذڪر ملي ٿو. اھي بحري آرماڙ سنڌ جي ماڻھن ٺاھيا ھئا ۽ ان جا ناکئا به اھي سنڌي ھئا. (ڊاڪٽر ممتاز پٺاڻ- سنڌ ۾ جھاز راني جو فن- نئين زندگي- 1972ع)
ھن سڪندر واري دور ۾ سنڌين جنھن جوان مردي، بھادري ۽ سورھيائيءَ جا مختلف ملڪن جي فوجن سان مقابلا ڪيا، ان مان صاف ظاھر آھي ته ھو فوجي ۽ عسڪري لحاظ کان ڪيڏا نه بھادر ۽ جنگجو ھئا.