• برھمڻ گھراڻي جو دور
برھمڻ حاڪمن سنڌ جي فوجي قوت کي ڦھلايو ۽ مضبوط ڪيو. ھن دور ۾ وڏن ۽ خاص شھرن ۾ فوجون رھنديون ھيون. حڪومت اندر ملڪ جي بچاءَ لاءِ مضبوط قلعا ھئا، جن کي چؤگرد کاھيون يا ڍنڍون ھيون. اھي قلعا گھڻو ڪري، ٻيلن يا ٽڪرين تي ھوندا ھئا. راورجي قلعي اڳيان ڌُٻڻ واري زمين ھئي. نيرون ڪوٽ قلعي جي چوگرد، ڍنڍ جو پاڻي برسات ۽ آبڪلائي ۾ گڏ ٿيندو ھو. سيوستان جي قلعي ھيٺان اڙل واھه وھندو ھو. ساموئي يا سمانگو قلعي کي، کاھي ڏنل ھئي. ديبل جو قلعو سمنڊ جي ڪناري تي ھو، ان کان علاوه اُچ، سيواءِ، ماٿيلو ۽ مائو به مضبوط قلعا ھئا. سنڌي فنِ قلعي سازي کان پوري طرح واقف ھئا. برھمڻ آباد جي قلعي جي اھميت ھن دور ۾ به مسلمه ھئي. ھر قلعي کي برج ھوندا ھئا، جن جي اوچائي 40 فوٽن کان به مٿي ھئي. شھر جي انتظام لاءِ، ھر ھڪ حصي تي فوج جا دستا رکيل ھئا، اھڙن ھنڌن کي گلما چئبو ھو. (تاريخ تمدن سنڌ- حضرت مولائي شيدائي- ص نمبر 125)
برھمڻن جي دور ۾ سپاھين وٽ زرمون، نيزا، تِير ڪمان، ترارون، ڀالا، بڙڇيون ۽ گينڊن جو ڍالون، جنگي ھٿيار ھئا. راجا خود لشڪر جي مھنداري ڪندا ھئا ۽ جڏھن راجا ھاٿي تي سوار ٿي سوارن، پيادن ۽ ھاٿين جي ڪٽڪ سان، جنگ جي ميدان ۾ نڪرندو ھو ۽ سپاھي گھنڊ ۽ واڄا وڄائيندا ھئا تڏھن دشمن جي دلين تي ھيبت ڇائنجي ويندي ھئي. کتري سپاھي، پنھنجي روايت مؤجب، چيلھ ۾ رسا ٻڌي، ميدانِ جنگ ۾، جوان مردي سان وڙھندا ھئا. ھڪ ٻئي جي چيلھ ۾ رَسا ان ڪري ٻڌندا ھئا، جيئن ڪو بزدل ميدان مان ڀڄي نه وڃي. جنگ جي ميدان ۾ ڪي ھندو سوار، موقعي جي نازڪ حالت ۾، ھاٿين ۽ گھوڙن تان ھيٺ لھي، دشمن سان دوبدو مقابلو ڪندا ھئا. جنگ جو سمورو دارومدار راجا جي سرڪردگي ۽ موجودگيءَ تي ھوندو ھو. ھو ھر لحمي پنھنجي فوج سان گڏ ھوندو ھو. ائين نه ھو ته، فوج کي ٻوھي ۾ ڏيئي پاڻ ويٺو عيش ڪري. ان دور ۾، سنڌ ۾ لشڪر تمام گھڻو ھو، مثال: اروڙ واري تاريخي جنگ ۾ 35 ھزار زرھه پوش، ڏھه ھزار پيادا ۽ نيزا بردار ۽ سٺ ھاٿي ھئا. برھمڻ آباد واري جنگ ۾ 40 ھزار سوار ۽ پيادا ۽ ھڪ سؤ ھاٿي ھئا. (جنت السنڌ- مولائي شيدائي ص نمبر 360)
برھمڻ خاندان جو ٽيون حاڪم راجا ڏاھر ھو، جيڪو 700ع ۾ تخت تي ويٺو. مولانا قدوسي لکي ٿو ته- ”ڏاھر تخت تي ويھڻ شرط عدل ۽ انصاف کي پنھنجو شيوو بڻايو. فوج کي پئسن سان ۽ رعيت کي احسان سان گرويده ڪيو، جنھن ڪري رعيت ۾ ھن لاءِ غير معمولي جذبهءِ اطاعت ۽ فرمانبرداري پيدا ٿي. ھن سڄي سنڌ جو دورو ڪيو. سنڌ جي مشرقي سرحد تي وڃي، اتي قابل اعتماد ماڻھو رکيا. اتان ٿي ھو مغربي سرحد تي آيو ۽ اتي انتظام درست ڪيائين. اتان ٿي برھمڻ آباد ۾ اچي پنھنجي ڀاءُ ڏھرسين جي حڪومت کي درست ڪيائين. پوءِ ھو ڪيچ مڪران ويو، جتي ڪرمان جي بادشاھه، جنھن جي سرحد سنڌ سان ملندڙ ھئي سان دوستيءَ جو معاھدو ڪري واپس گاديءَ جي ھنڌ اروڙ ۾ آيو. (تاريخ سنڌ- ج اول- ص نمبر 43)
راجا ڏاھرھڪ اعليٰ حڪمران، سپھ سالار ۽ فوجي جرنيل ھو. ھن جي دور ۾ 711ع ۾ عربن سنڌ تي ڪاھه ڪئي. مڃيون کڻي ته راجا ڏاھر ڪافر ھو، ڪراڙ ھو، جيڪو سنڌ کي نه پر پنھنجي اقتدار ۽ تخت کي بچائڻ لاءِ وڙھيو. ھن مسلمانن سان وڙھي پنھنجي عاقبت ڪاري ڪئي ۽ اسان سنڌين تي ڪارنھن جو ٽِڪو لاتو. ڇو ته ھن مسلمانن کي حڪومت نه ڏني- ائين نه! پر محنت سائين چور جي به نه وڃائجي. ڀلان ڀليءَ جو ڇيھ ئي ڪونھي! پر ٻيلي واڻيو ٿي، ھمراھه مڙسي واھه جي ڏيکاري- دنيا ۾ ڀلا اھو ڪھڙو حاڪم آھي، جنھن پنھنجي تخت ۽ ڪرسيءَ کي بچائڻ لاءِ جنگ نه ڪئي ھجي. تاريخ شاھد آھي ته ھن ھڪ تربيت يافته، آرمي آفيسر وانگر دليريءَ سان مھنداري ڪئي ۽ مقابلو ڪيو. چچ نامي وارو لکي ٿو ته ”10 رمضان تي اروڙ ۾ آخري معرڪو ٿيو. ان وقت راجا ڏاھر پاڻ جنگ ۾ آيو. سندس پٽ جيسينه به گڏ ھو، جيڪو فوج جي وچ ۾ ھو ۽ ڏھه ھزار فوج ان جي اڳيان پٺيان ھئي، جن جون تلوارون مياڻِن کان ٻاھر نڪتل ھيون ۽ کين زرمون پاتل ھيون. سندن ھٿن ۾ تلوارون ۽ ڍالون ھيون. اھڙي شان سان مقابلي لاءِ نڪتا ھئا.“ (چچ نامو- ص نمبر 173) مير معصوم بکري لکي ٿو ته-”ڏاھر جي فوج جي اڳيان جنگي ھاٿي ھئا. ان کان پوءِ ڏھه ھزار سوار زرھه پوش ھئا. پوءِ ٽيھ ھزار پيادا ھٿيارن سان ليس ھئا. لشڪر جي وچ ۾، راجا ڏاھر سفيد ھاٿيءَ تي سوار ھو، جنھن کي وڏا وڏا سردار ۽ امير وچ ۾ ڪيو بيٺا ھئا. (تاريخ معصومي- ص نمبر 24) راجا ڏاھر، پنھنجي ھاٿي سان گڏ، چار سؤ سوارن کي ساڻ ڪري، ميدان جنگ ۾ ڪُڏي پيو. ھن جي ھٿ ۾ ھڪ چڪرو ھو، جنھن ۾ تيز چاڪو لڳل ھئا، جنھن کي ھو گھمائيندو ھو ته، جيڪو به ھن جي ويجھو ايندو ھو، ان جو سِر ڌڙ کان ڌار ٿي ويندو ھو. ڏاھر ۽ ان جا ساٿي، ھن آخري جنگ ۾ وڏي بھادريءَ سان وڙھي رھيا ھئا-“ (تاريخ سنڌ- ج اول- مولانا قدوسي ص نمبر 152)
10 رمضان المبارڪ 93ھه ۾ سنڌ فتح ٿي ۽ ھت عربن جي حڪومت قائم ٿي. تاريخن ۾ اچي ٿو ته اروڙ جي فيصله ڪن جنگ ۾ ڪيترن ئي سنڌي اڳواڻن عربن جي مدد ڪئي، جن ۾ ديبل جو مولانا اسلامي، نيرون ڪوٽ جو حاڪم ڀنڊارڪن موڪه بن بسايا وغيره شامل آھن.