• انگريزن جو دور
انگريزن کي سنڌ واسين ٽوٽا چٻايا ھئا ۽ ھو سنڌ جي عوام کان، مڪمل پلاند وٺڻ لاءِ، موقعي جي تاڙ ۾ ھئا. پھريائين ھنن، سنڌ ۾ انگريزي راڄ قائم ڪيو ۽ سر چارلس نيپئر کي، سنڌ جو گورنر مقرر ڪيو ويو جيڪو 1847ع تائين رھيو. ھي سڄو دور، سنڌ ۾ فوجي راڄ رھيو، جنھن ڪري سنڌ جي ماڻھن کي ھڪ عجيب استبدادي دور مان گذرڻو پيو. ان کان پوءِ برطانيه جي گورنر جنرل، سنڌ جي صوبائي حيثيت کي ختم ڪرڻ لاءِ بمبئي جي گورنر سر جارج ڪلارڪ کي حڪم ڪيو ته ھو سنڌ لاءِ، ڪمشنر مقرر ڪري. ان ڪري 1847ع ۾ مسٽر آر ڪي يونگل کي، سنڌ جو پھريون ڪمشنر مقرر ڪيو ويو. اھڙي طرح انگريزن سنڌ جي علحده پرڳڻي واري حيثيت ختم ڪري، سندس خودمختياري کسي، سنڌ کي بمبئي کاتي سان لاڳو ڪري، سندس حيثيت محض ھڪ ڊويزن واري رکي. حڪومت ڄاڻي واڻي سنڌ جھڙي سکئي ستابي، ملڪ کي بمبئي جي ماتحت بڻايو ته جيئن سنڌ جي دولت، انگريز قوم جي پيٽ جو ٻَل بڻجي سگھي ۽ سنڌ جا ماڻھو، پنھنجن مالي مشڪلاتن ۽ مصيبتن ۾ مبتلا ھوندا ته ھو آزادي وٺي نه سگھندا، ڇو ته انگريز سرڪار کي ڊپ ھو ته مبادا سنڌي قوم به، افغانستان وانگر بغاوت ڪري، خود مختياري حاصل ڪري. ان ڪري انگريزن سنڌ کي ڦُرڻ ۽ لُٽڻ لاءِ انيڪ پروگرام بڻايا. حڪومت سڀ کان، سنڌ جي جاگيردارن، زميندارن ۽ پِيرن سان اھڙو برتاءُ ڪيو، جيئن ھو پنھنجي مانَ ۽ مرتبي کي، سلامت رکڻ لاءِ سرڪار جا خوشامدي ٿي رھن. انھن پاڻ کي سرڪار سان وفاداريءَ جو ثبوت ڏيکارڻ لاءِ، ڪيئي طريقا اختيار ڪيا، جنھن ۾ آفيسرن جو دعوتون، سرڪاري ڪامورن کي شڪار ڪرائڻ، تحفا ۽ سوغاتون پيش ڪرڻ وغيره ھو. جنھن به جاگيردار يا زميندار خودداري ٿي ڏيکاري ان کي ڪُچليو ويو. زميندار کي، پنھنجي عزت رکڻ لاءِ، سرڪاري ڪامورن جي آنِڪي ڀرڻ لازمي ھئي. مختيارڪار ۽ ڪليڪٽر جي درٻار ۾، ڪرسي حاصل ڪرڻ لاءِ، عملدار جي خوشامد ڪرڻ ضروري ھئي. جنھن لاءِ ڪيترائي اجايا خرچ ڪرڻا پوندا ھئا. سنڌي پورھيت 70 سيڪڙو ھو، جيڪو زميندار ۽ جاگيردار جي چنبي ۾ قابو ھو، عدالتن جو نظام رائج ھو. وڪيل ملزم جا مددگار ٿيا. پوليس ۾ رشوت جو رواج پيو ۽ ان سان گڏ انگريز حڪومت ۾ رشوت جو مرض وڌڻ لڳو، ھي رشوت، عوامي راءِ آزادي ۽ ايمانداريءَ جي واڌاري ۾ وڏي رڪاوٽ ثابت ٿي. ڪُوڙيون شاھديون شروع ٿيون. ڏوھي ۽ بي ڏوھيءَ جي تميز مشڪل ٿي پيئي. ڏوھه جي جانچ دوران ماڻھن جي زالن، ٻارن، ڌيئرن، ڀينر۽ مائرن تي به ظلم ٿيڻ لڳو. سنڌ، سرڪاري ڪامورن جي شڪارگاھه بڻجي ويئي، جنھن جو سارو خرچ زميندار ڪندو ھو. عام ماڻھو رستا ٺاھڻ، تنبو کوڙائڻ، گاھه ميسر ڪرائڻ ۽ ٻين اھڙن ڪمن ۾ مصروف ٿي ويندا ھئا. سرڪار پرست زميندارن، انگريز سرڪار جي خدمت ڪري وڏا وڏا انعام، لقب ۽ خطاب حاصل ڪيا. ڪاموري کي صاحب بھادر سڏيو ويو ۽ انگريز سرڪار کي فيل مست (جابر ۽ طاقتور) سرڪار جو تصور ڏنو ويو. (سنڌ جي سياسي جدوجھد- ڊاڪٽر محمد لائق زرداري)
تاريخ شاھد آھي ته سنڌ جي عوام، منڍ کان ئي انگريزن کي صفا پسند نه ڪيو. سنڌي چوندا ئي اِئين ھئا ته، ”اسان ٽوپلو ڏٺو، ڄڻ ڪيھر شينھن ڏٺو-“ انگريزن جي پوليٽيڪل ايجنٽ آخوند لطف الله به پنھنجي سوانح عمري ۾ صاف لکيو آھي ته سنڌي ماڻھو انگريزن کي نفرت جي نگاھه سان ڏِسن ٿا. اھوئي سبب آھي جو، مياڻيءَ ۽ دٻي جي جنگين کان پوءِ حالانڪ سنڌ ۾ انگريزن جي حڪومت پڪي ٿي ويئي، پر سنڌي، انگريزن جي فوجي ڇانوڻين تي، ڇاپامار حملا ڪري کين پريشان ڪندا ھئا. ھن جاءِ بئريسٽر محمود مرزا جا ھي لفظ اسان جي ھِن خيال جي تائيد ڪن ٿا ته، ”جڏھن انگريزن پنجاب تي قبضو ڪيو ته اتي اُن مھل سِکن جو راڄ ھو ۽ پنجابي مسلمانن انگريزن جي آجيان ڪئي ۽ انھن کي سِکن کان چڱو سمجھيو. ان جي ابتڙ سنڌ ۾، انگريزن جي قبضي مھل، ھِتي ٽالپرن جو راڄ ھو.... سنڌي قوم نه رڳو فرنگي حڪومت کي دل سان قبول نه ڪيو، پر انھن خلاف ويڙھه ڪيائون ۽ انگريزن جي فوجي ڇانوڻين تي حملا ڪندا رھيا، معنيٰ ته انگريزن کي پنجابين جيان نجات ڏياريندڙ ڪونه ليکيو ويو پر کين پرڏيھي قابض ۽ غير مھذب وارا حاڪم سمجھي کانئن نفرت ڪئي ويئي. (اڄوڪي سنڌ- روزانه جنگ ڪراچي- 23- 2- 1984ع) ان ڪري انگريز حڪومت سنڌين مان اھي مردانگي ۽ بھادري ۽ فوجي صلاحيت جا گُڻ کسڻ لاءِ ھڪ طرف کين جاگيرداريءَ جي نظام ۾ جڪڙي عوام کي محڪوم بڻائي، کين ناس ڪيو، وڏيرن، زميندارن ۽ چڱن مڙسن کي لقبن سان نوازي، پنھنجو پَٺُو بڻائي منجھانئن خوداريءَ جي خوءِ، عزت پسندي ۽ وطن دوستي جي جذبي کي ختم ڪيو ته ٻئي طرف سگريٽ نوشي، چانھ، ڀَنگ ۽ چڪلن جو رواج وجھي، سنڌين کي مخرب الاخلاق شين جو عادي بڻائي، بھادري، جرئت ۽ ھمت جا اوصاف ختم ڪري ڇڏيا ۽ اسانجي وڃي اھا حالت ٿي جو ڪوٽوال کي پيرين پوڻ لڳاسون ۽ ڪمشنر جي آفيس ۾ سنڌي جُتي ٻاھر لاھي، پَٽڪو ڪَڇ ۾ ڪري اندر وڃڻ لڳا. انگريزن مڪمل پاليسي ٺاھي پروپئگنڊا شروع ڪئي ته سنڌي بزدل ۽ گِيدي آھن ۽ ھو فوج ۾ ڀرتي ٿيڻ جي لائق ئي نه آھن. خود ڪرنل فلپ لکي ٿو ته، ”اسان ڳُجھي طرح رپورٽ ۾ واضح طور لکي ڇڏيو ھو ته، فوج ۾ سنڌين کي ڀرتي نه ڪيو وڃي، ڇوته ھو حُڪم بجاءِ عقل کي وڌيڪ سمجھندا آھن، جڏھن ته فوج ۾ صرف حُڪم ھلندو آھي پر عقل نه....“ (سنڌ جا شھيد- اجرڪ پبليڪيشن جو پھريون ڪتاب) ان کان سواءِ انگريزن اسڪولي ڪتابن ۾ به اھڙا سبق ڏيڻ شروع ڪيا، جنھن ڪري سنڌي ٻارن مان جنگي صلاحيتون، بھادري، بي خوفي ۽ حڪومت ڪرڻ جي خوبين ختم ڪرڻ جي ڪوشش ڪئي. ريسارو گدڙ ۽ ٽانءِ ڀريو سامبر، ان جا ڪي ٿورا مثال آھن.
شکایت ھے مجھے، خداوندا ان مکتبون سے،
قوم کے شاھینون کو ملتا ھے، جھان سبق خاکبازی کا.
پر اصول آھي ته ڀِت ھميشہ ايئري تي ويندي آھي. ”کل شيءِ يرجع اليٰ اصلہِ“- قدرتي قانون آھي- آخر سنڌي ڪيستائين، ان غلامي ۽ محڪومي جي ڄار ۾ جڪڙيل رھي سگھندا. اسين ڏسون ٿا ته، چند سالن کان پوءِ، 1857ع جي جنگ آزاديءَ ۾، ھي ڪُوپا مرد ۽ ڪونڌر جوان، سڀ کان اڳرا رھيا ۽ ھميشہ وانگر طاغوتي طاقت کي ڪُچلڻ لاءِ انگريز سامراج کان وطن عزيز کي آزاد ڪرائڻ لاءِ، سِر سان ڪفن ٻَڌي ميدانِ جنگ ۾ ڪُڏي آيا. ان دور ۾، شھنشاھه ھند ۽ آزادي تحريڪ جي منظم اعليٰ بھادر شاھه ظفر، شير سنڌ مير شير محمد ملڪاڻي کي خط لکيو ته، ”ھو انقلابين جي مدد ڪري (مير محمد بخش ٽالپر- سه ماھي مھراڻ- 1- 1968ع ص 162) مير شير محمد، سپاھي، بارود ۽ پئسا مدد لاءِ دھليءَ موڪليا. ان کان سواءِ ھت سنڌ ۾ مخفي جدوجھد لاءِ ڪيترائي منصوبا ٺاھي، سنڌ کي آزاد ڪرائڻ لاءِ تحريڪ ھلائي ويئي. خانبھادر خداداد خان، انگريزن جو مؤرخ لکي ٿو ته، ”1857ع جي فساد عظيم ۾ عَلم غدر ھندوستان ۾ برپا ٿيو، جنھن سبب سنڌ جي وڏن شھرن جھڙوڪ ڪراچي، حيدرآباد، شڪارپور جيڪب آباد ۾، مختلف پلٽڻين جي عملدارن سپاھين نافرماني ڪندي شورش ۽ فساد برپا ڪيو ته مارٽينو لکي ٿو ته ”سنڌ ۾ باغين جو منصوبو ھو ته، حيدرآباد جي قلعي تي قبضو ڪري ان کي تحريڪ جو مرڪز بڻايو وڃي. تنھن کان پوءِ ڪراچي، شڪارپور، جيڪب آباد ۽ ملتان ۾ ھڪ ئي وقت عملي قدم کنيو وڃي. پر ھي منصوبو ظاھر ٿي پيو ۽ منصوبي رٿيندڙن کي ڦاسين تي لٽڪايو ويو.“ سنڌ ۾ ان دور ۾ دريا خان جکراڻي ۽ دلمراد کوسي اھم ڪردار ادا ڪيو. بارٽل فريئر لکي ٿو، ”160 ديسي پيادي فوج جي صوبيدار، جيڪو باغين جو رھنما ھو، پنھنجي موت کان اڳ ٻُڌايو ته، جيڪڏھن کيس ٻن ڏينھن جي مھلت ملي ھا ته ھو دنيا کي پنھنجون رِٿون چڱيءَ طرح ڏيکاري سگھي ھا.“ (سر بارٽل فريئر- لطف الله بدوي- سه ماھي مھراڻ)
ھن عوامي تحريڪ کي انگريزن جنھن سختي ۽ بيدردي سان ڪچليو ۽ ماڻھن تي جيڪي ظلم ڪيا، سي تاريخ ۾ موجود آھن ۽ مرڪزي ليول تي، ھندوستانين جا حوصلا پست ٿي ويا ۽ ھيءَ تحريڪ دٻجي ويئي، ليڪن سنڌ ۾ بغاوتن جي باھه ڀڙڪندي رھي ڪيترن ھنڌن تي، سنڌ جي مسلح باغين رِڻ ٻاري ڏنو. 15 اپريل 1859ع ۾ ٿر جي راڻن انگريزن خلاف ھڪ مسلح بغاوت ڪئي. ھنن انگريزي ٿاڻي تي حملو ڪيو. ڪچھري جلائي، خزانو لٽيو، انگريزي نوڪرن کي موت جي مٺي ننڊ ۾ سمھاريو تارون وغيره ڪپي ڇڏيون. اھا حالت ڏسي ڪرنل ايونس احمد آباد، ڪڇ ۽ حيدرآباد جون فوجون وٺي، جديد اسلحو کڻي ننگر پارڪر تي ڪاھي آيو. سوڍن سندن زبردست مقابلو ڪيو، پر راڻو ۽ سندس سپاھي گرفتار ٿي پيا. جڏھن اڌيسنگھ کي اھا خبر پيئي تڏھن ھن ڪافي سنڌي گڏ ڪري انگريزي لشڪر تي راتاھو ھڻي، جيل جو دروازو ڀڃي، راڻي ۽ ٻين سڀني سپاھين کي آزاد ڪرايو. اھڙي طرح مسلسل ڇھ مھينا، پارڪر جا ھي سوڍا انگريزي فوجين سان وڙھندا رھيا. آخر انگريزن چند ناڻي جي طالبن جي معرفت راڻي ۽ اڌيسنگھ کي مارائي ڇڏيو، پوءِ وڃي پارڪر ۾ امن قائم ٿيو. (پراڻو پارڪر- منگھارام اوجھا- ص 35)
ان دور ۾، انگريزن کان سنڌ کي آزاد ڪرائڻ لاءِ سنڌين ڪيتريون ئي زيرِ زمين تحريڪون ھلايون جن جي ڪارڪردگي ھن طرح ھئي:
(الف) سنڌ ۾ ھڪ کان وڌيڪ ھنڌن تي زيرِ زمين تحريڪن جا مرڪز رھيا. (ب) سنڌ ڪيترن ئي ناميارن باغين کي پناھه ڏني. (ت) سنڌ، پرڏيھ ۾ ھلندڙ وطن جي آزادي وارن زيرِ زمين تحريڪن سان تعاون ڪيو. (ث) سنڌ واسين پرڏيھ ۾ رھي به، ڏيھ جي آزاديءَ خاطر تحريڪ ھلائي.
سنڌ ۾ زيرِ زمين تحريڪن جو آغاز 1909ع کان شروع ٿيو. جڏھن مھاراج گوورڌن شرما تي، ھڪ پمفليٽ ڇپرائڻ جي الزام ۾ ڪيس داخل ٿيو. ان وقت سنڌ ۾ جن ٻاھرين باغين پناھه ورتي، ان ۾ پھريون باغي خوديرام بوس آھي، جنھن 1908ع ۾ مظفرپور ۾ بم گولو اڇليو. ان کان پوءِ دھليءَ ۾ گورنر تي بم گولا اڇلائيندڙ رامسد بھاري، گوش، ڪاڪا، ڪاليڪر، گردت سنگھ، ۽ ھنس راج وائرليس، جنھن وائسراءِ جي ٽرين کي بارود سان اُڏائڻ جي ڪوشش ڪئي، جھڙا عالمي باغي سنڌ ۾ آيا. سنڌين نه رڳو پناھه ڏني پر سندن رھنمائي ۽ مدد به ڪئي. جڏھن دھليءَ ۾ گورنر جي جاءِ تي بم گولو اڇلايو ويو، تڏھن ان ۾ ٻه سنڌي لوڪرام ۽ وشنو به ھن منصوبي ۾ شامل ھئا. ان عرصي ۾ سکر، شڪارپور ۽ حيدرآباد انھن تحريڪن جا مرڪز ھئا. سنڌ جون اخبارون الامين ۽ ھندو زيرِزمين تحريڪن جو نقيب ھيون. (ڊاڪٽر در محمد پٺاڻ- آئينو ۽ اولڙو ص 140)
1914ع ۾ جڏھن پھرئين مھاڀاري لڙائي شروع ٿي، تڏھن انگريزن ھندوستان مان، تمام گھڻي ديسي فوج پنھنجي محاذ تي موڪلي. ان ۾ جيڪي سنڌي سپاھي ھئا، تن انگريزن جي طرفان وڙھڻ کان انڪار ڪيو. ڇاڪاڻ ته ھنن پنھنجي سنڌي ڀائرن کي مارڻ نه ٿي چاھيو ۽ انگريز سامراج کي مضبوط ڪرڻ نه ٿي چاھيو، ان ڪري ھو انگريزن جا لاڏلا نه ٿي سگھيا. ان دور ۾ مدرسه مظھرالعلوم کڏو ڪراچي، سنڌ ۾ زيرِ زمين تحريڪن جو مرڪز ھو. مولانا محمد صادقؒ ، جيتوڻيڪ سپھ سالار ڪونه ھو، پر ھڪ آزمودگار جرنيل ضرور ھو. ان انگريزن خلاف لسٻيلي ۽ مڪران ۾ بغاوت ڪرائي، جيڪا سردار نورالدين مينگل ڪئي. جنھنجو نتيجو ھي نڪتو جو ڪمڪ ۽ رسد نه پھچڻ ڪري، جنرل پانوسن جيڪو عراق ۾ شھرن پٺيان شھر فتح ڪندو ٿي ويو، تنھن جي پيش قدمي رڪجي ويئي ۽ ھو ڪوٽ العمارت ۾، قلعو بند ڪري ويھي رھيو. سندس ٽيھ ھزار فوج مان باقي تيرھن بچي، ۽ ٻي ساري مارجي ويئي. (نقش حيات- مولانا حسين احمد مدني)
1915ع ۾ جڏھن برِصغير ۾ ريشمي رومال تحريڪ شروع ٿي تڏھن ان جو سارو نظام سنڌين ئي سنڀاليو، جن ۾ مولانا عبيدالله سنڌي، مولوي عبدالله لغاري، مولوي محمد صادق، مولانا تاج محمد امروٽي ۽ ٻيا چوٽيءَ جا سنڌي ليڊر ھئا، جن جي ڪوشش سان سنڌ جا لکين ماڻھو رضاڪارانه طور ھن تحريڪ ۾ شامل ٿي، انگريزن کي ملڪ مان تڙڻ لاءِ، پروگرام ٺاھيا. مولانا عبيدالله سنڌي ھڪ اعليٰ فوجي سپھ سالار ھو. ھن ڪابل ۾ جيڪا فوج ”جنود ربانيه“ تيار ڪئي، ان ۾ سنڌي عوام جي فوجي صلاحيت جو اعتراف ڪندي ڪيترن ئي نامور عالمن کي، وڏا وڏا عھدا ڏنا ويا. خلافت تحريڪ، ھجرت تحريڪ ۽ قطع تعلقات تحريڪ، جيڪي ھند جون ملڪ گير تحريڪون آھن، جن انگريزي اقتدار کي لوڏي ڇڏيو، تن سڀني جو روح روان سنڌ ئي آھي. 1920ع ۾ حضرت مولانا تاج محمد امروٽيؒ جي مشوري تي آل انڊيا ليول تي، ھنن تحريڪن کي اپنايو ويو ۽ سنڌ مان ڪيترائي قافلا ھندوستان کي ”دارالحرب“ قرار ڏيئي، افغانستان لڏي ويا. اھڙي طرح سنڌ ھر انگريز خلاف تحريڪ ۾ پھرئين پوزيشن حاصل ڪندي سڀ کان اڳري رھي.
سنڌ جي حريت پسند عوام، سنڌ کي بمبئيءَ کان ڌار ڪرائڻ ۽ سندس آزادي ۽ صوبائي خودمختياري حاصل ڪرڻ لاءِ 1906ع کان آئيني جدوجھد شروع ڪئي ۽ برطانوي سرڪار کي ايڏو ته مجبور ڪيو جو ھن سندن بصيرت افروز بحث مباحثن کي تسليم ڪندي، پھرئين اپريل 1936ع ۾، سنڌ کي خودمختيار صوبو بڻائي سر لئنسيلاٽ گرھام کي گورنر مقرر ڪيو.
انگريزن جي ظلم، بربريت ۽ تشدد کي ڏسي پير پاڳاري حضرت صبغت الله ثانيؒ، 1922ع ۾ پنھنجي حُر فوج کي منظم ڪرڻ ڪرڻ شروع ڪيو. ھن وٽ فارورڊ بلاڪ جا ڀَڳل قيدي موجود ھئا، جن جي رھنمائي ھيٺ حرن اعليٰ فوجي تربيت حاصل ڪئي. مکي ٻيلي ۾ ھٿيارن ٺاھڻ جا ڪيترائي ڪارخانا تيار ڪيا ويا ۽ ان جي چئن ئي پاسن کان سرنگھن جو وسيع ڄار پکيڙيو ويو. ان ۾ ڪو شڪ ناھي ته پير صاحب، پنھنجي ھن سرفروش ۽ جانباز فوج ۾ مرشد سان عقيدت، ساڻيھ سان سِڪ، ملڪ جي آزادي ۽ خودمختياري حاصل ڪرڻ جو جيڪو روح ڦوڪيو ھو. سو ڪنھن ٽرينڊ فوج کان ڪنھن به طرح گھٽ نه ھو. ھيءَ جماعت مڪمل جنگي سکيا ورتل ھئي. جڏھن ھو دشمن جي گھيري ۾ ايندا ھئا، تڏھن به سرنگھون ٺاھي، انگريزن جي قبضي مان نڪري ويندا ھئا.
سنڌ جي ھن غير سرڪاري فوج جنھن جانبازي ۽ سرفروشي سان انگريزن جو مقابلو ڪيو، اھو تاريخ جو سونھري ورق آھي. پيٽرمئن، ”سينٽين آف سنڌ“ ۾ لکي ٿو ته، ”جڏھن ٻي جنگ عظيم جو اعلان ٿيو، تڏھن عوام ۾، ھي افواھه اٿيو ته پير صاحب پاڳاري طرفان ھڪ نجي فوج تيار ڪئي پيئي وڃي، جنھن کي فوجي تربيت به ڏني ٿي وڃي ۽ ڪافي اسلحو به گڏ ڪيو ويو آھي. جڏھن حڪومت کانئن پڇيو تڏھن چيائون ته ھو فوجي امداد لاءِ ڪوشش ڪري پيو. ھن چيو ته مان حُرن کي سول گارڊز ۾ ڀرتي ڪري رھيو آھيان.“ پير صاحب حرن کي غازيءَ جو لقب ڏنو ۽ ڏھه ھزار روپيا چندو گڏ ڪيو. ھن حرن کي مخاطب ٿي چيو ته- ”اڄ اوھان پنھنجون جانيون، منھنجي حوالي ڪيون آھن. تمام جلدي، مون کي انھن جي ضرورت پوندي. اوھان ٻڌو آھي ته، ماڻھو گانڌيءَ جي گرفتاريءَ تي مشتعل ٿي پيا آھن. جي انھن مونکي به گرفتار ڪيو ته اوھان لائينون ٽوڙجو- رسل رسائل جو سلسلو درھم برھم ڪجو. واھن کي ڀڃجو. باھيون لڳائجو. (بحوالہ سياره ڊائجسٽ سراج نظامي- آڪٽوبر 1966ع) پير صاحب، جنھن ھن تحريڪ جو آغاز ڪيو، سو ھڪ محب وطن عالمِ دين ھو. ھن ھر صورت ۾ انگريز سامراج کان نجات حاصل ڪرڻ پئي گھري. ھيءَ تحريڪ خالص سنڌ جي آزاديءَ جي تحريڪ ھئي. جيئن ڪرنل فلپ لکيو آھي ته، ”1912ع ۾ حر تحريڪ کي، پير صبغت الله پھرئين زور وٺايو، ڇاڪاڻ ته اھا ھڪ مذھبي تحريڪ ھئي، پير صبغت الله (ٻيو) جي به پنھنجي تحريڪ آزاد مسلمان تحريڪ ھئي پر ھيءَ تحريڪ ”آزاد سنڌ“وطنيت تي ٻڌل ھئي، جيڪا پھرئين جي مقابلي ۾ وڌيڪ خوفناڪ ۽ خطرناڪ ٿي سگھي ٿي.“ (اجرڪ پبليڪيشن جو پھريون ڪتاب- سنڌ جا شھيد)
ان کان پوءِ پير صاحب جي اشاري تي ھيءَ آزاد سنڌ تحريڪ شروع ٿي ۽ وڏي پئماني تي ھلي. سنڌي سورما سر تريءَ تي رکي، ميدان ۾ کلندي آيا. حرن حڪومت ۽ ان جي مشينري کي اپاھج ڪرڻ لاءِ ڦرلٽ ڪرڻ، ڪئنال ٽوڙڻ، ريلوائي اسٽيشنن تي حملا ڪرڻ ۽ انھن جي عملي کي قتل ڪرڻ، سرڪار جي دلالن، خابرن ۽ ڇاڙتن کي مليا ميٽ ڪرڻ جي رٿا رٿي. سرڪار به جوابي ڪاروائي ڪندي ھن ايراضيءَ ۾ حرن ۽ ٻئي عوام کي ھيسائڻ لاءِ وڏي پئماني تي گرفتاريون ڪري، جڙتو مقدما ھلائي ماڻھن کي وڏيون سزائون ڏنيون، پرسرڪار جو اھو دڙڪو به حرن جي ھلچل کي ٿڌو ڪري نه سگھيو. آخر ھنن پير صاحب کي ڦاسيءَ تي چاڙھيو. ھن جي دليري ڏسو جو صبح جو کيس تخت دار تي چڙھڻو ھو ۽ ان رات ھڪ انگريز ساڻس شطرنج راند کيڏڻ ويٺو ته کيس راند به ڏيئي نه سگھيو.
پير صاحب جي ڦاسيءَ تي چڙھڻ کان پوءِ ”حر“ مشتعل ٿي ويا پر انگريز حڪومت به تشدد ۾ اضافو ڪيو. ڪوٽ تي بمباري ڪري ان کي ڍير ڪري ڇڏيو. ھزارين حرن کي گرفتار ڪري، کين لوڙھن ۾ بند ڪيو ويو. 1942ع کان 1945ع تائين، سنڌ ۾ مارشل لا لڳائي، ھزارين حرن کي ڦاسيءَ تي لٽڪايو ويو. اٽڪل چاليھ ھزار حر شھيد ٿي ويا، پر ھو ھڪ تر به پوئتي نه ھٽيا. (حر ھلچل- ميجر جنرل وصال مجمد- سنڌ ڪوارٽرلي) ان وقت جي ھڪ اخبار ”باب الاسلام“ پنھنجي ادارتي نوٽ ۾ لکيو ته ”اسان کي سمجھ ۾ نٿو اچي ته سنڌ جا ھي ورھين کان ماريل ۽ خانه بدوش چند حُر جرمني جي طاقت آھي يا ايشيا جي ڪميونسٽ قوت، جن جي خلاف ايترا ھٿيار استعمال ڪرڻ ۽ رات ڏينھن پوليس ۽ سنڌ رائفل فوج بڇي ڇڏڻ جي باوجود به ھو اڃا تائين حڪومت جي قبضي ۾ نٿا اچن.“ ھن تحريڪ ۾ مَردن سان گڏ سنڌي عورتن به وڏي بھادريءَ سان ڪم ڪيو. محترمه ڊاڪٽر قمر واحد لکي ٿي ته ”سنڌي حُر عورت، جنھن دليري ۽ شجاعت جو مظاھرو ڪيو، اھو ساراھڻ لائق آھي. حر عورتون انھن مَردن کي، جيڪي جھنگ ۾ لڪل ھوندا ھئا، کاڌو ۽ ھٿيار پھچائينديون ھيون. سندن غير موجودگيءَ ۾ زمين جي نظرداري ڪنديون ھيون ۽ ڪن حالتن ۾، انگريز فوج جي چرپر تي، نظر رکنديون ھيون. انھن عورتن وقت اچڻ تي ثابت ڪري ڏيکاريو ته ضرورت پوڻ تي، سنڌي عورت پنھنجي سون چانديءَ جون چوڙيون لاھي، لوھه جون بندوقون کڻي سگھن ٿيون. ھي اھي ساڳيون عورتون ھيون، جيڪي ڪڌھن اڪيلو ھڪ ڳوٺ کان ٻئي ڳوٺ تائين وڃي نه سگھنديون ھيون پر ان وقت اڌ رات، پيادل جھنگ پار ڪري، جھنگلي جانورن ۽ انگريزن جي لشڪر کان پاڻ بچائي، ساري ڌينھن جي ڪاروائي کان مجاھدن کي آگاھه ڪري اينديون ھيون ۽ انگريز فوج تي شب خون مارڻ ۾ پنھنجي مَردن سان گڏ ھونديون ھيون. انھن عورتن ۾ وساڻ، نظاماڻي، ھنڱورا، ڳاھا ۽ راڄڙ خاندان جون عورتون قابل ذڪر آھن. (سنڌي عورت- صدين جي آئيني ۾- جنگ ميگزين 8-2- 84ع)
سنڌ جي آزاديءَ لاءِ حُرن جي ھيءَ ھلچل پنھنجن جي غداريءَ ڪري، ڪچلجي ويئي. جيڪڏھن آل انڊيا ليول تي، ھن تحريڪ جي حمايت ڪئي وڃي ھا ته انگريز بروقت ٽپڙ ٻَڌي وڃن ھا. ڪرنل فلپ لکي ٿو ته، ”جيڪڏھن اسين حُر تحريڪ کي ختم نه ڪري سگھون ھا ۽ سنڌ آزاد ٿي وڃي ھا ته ايشيا مان ڏسندي ڏسندي اسين ختم ٿي وڃون ھا، جو سنڌ آزاد ٿيندي بنگال آزاد ٿئي ھا.“
ھند سنڌ کي آزاد ڪرائڻ جي مسلح جدوجھد جي ھڪ تمام وڏي سگھاري تحريڪ ”آزاد ھند فوج“ آھي جيڪا سنگاپور کي فتح ڪرڻ وقت قائم ٿي. ھن فوج کي قائم ڪرڻ ۾ سنڌ جي ماڻھن مالي مدد ڪئي. انھن سنڌي ليڊرن مان ھڪ سنڌي عورت مسز ڀٽائي ۽ ٻيو سنڌي ليڊر ٽي اين آھوجا ھو. جيئن ته ھي سنڌي واپار جي سلسلي ۾ ٻاھرين ملڪن ۾ رھندا ھئا، ان ڪري ھو ھنن سنڌي تحريڪن جي مدد ڪرڻ پنھنجو فرض سمجھندا ھئا. ھن ”آزاد ھند فوج“ ۾ سنڌي ماڻھن جي جنگي صلاحيت ۽ بھادرانه ڪارنامن جو خيال ڪندي کين وڏن عھدن تي رکيو ويو. انھن ليڊرن مان نارائڻ داس منسکائي پڻ ھو، جيڪو آزاد ھند فوج جو پھريون سنڌي ميمبر ھو ۽ ايم ٽي پنج ڪئمپ جو ڪمانڊر ھو. ھن کي برطانيا سرڪار قيد ڪري ملتان جيل ۾ رکيو ھو. (ديس دروھي- اديب انقلابي ص نمبر 96)
مطلب ته انگريزن جي دور ۾ سنڌ واسين جون ھي قربانيون آزاديءَ جي تاريخ ۾ سونھري باب جي حيثيت رکن ٿيون. خاص ڪري سنڌين جي منظم فوجي حُر تحريڪ ھڪ اھڙي تحريڪ ھئي، جنھن برطانيا سرڪار کي مجبور ڪيو ته ھو، ھن قوم جي آزادي ۽ خودمختياري بحال ڪري، نه ته ٻي صورت ۾ ھيءَ سنڌي قوم، انگريزن کي سڄي دنيا ۾، منھن مٿي نه کڻڻ جھڙو بڻائي سگھي ٿي، اھوئي سبب آھي جو 1943ع ۾ حُر تحريڪ شروع ٿي ۽ 1947ع ۾ آزادي ملي.