• پاڪستان جو دور

ھيءَ حقيقت آھي ته، پاڪستان جي تحريڪ ۾ ننڍن صوبن وڏو ڪردار ادا ڪيو، جن مان سنڌ جو نالو سرِ فھرست آھي. سنڌ ھر ننڍي خواھه وڏي تحريڪ ۾ پاڻ ملھايو. سنڌ جي بمبئي کان علحدگي واري تحريڪ کان وٺي 1947ع تائين، سنڌي عوام پاڪستان جي قيام لاءِ پاڻ پتوڙيو ۽ سنڌ ڌار صوبو ٿيو، تڏھن ھتان پاڪستان لاءِ آواز بلند ڪيو ويو. مسلم ليگ، جنھن تي پاڪستان بڻائڻ جو سھرو آھي، ان جو بنياد 1906ع ۾ انھيءَ وفد کان پوءِ پيو، جيڪو شملي ۾ وائسراءِ ھند سان مليو. ان وفد جو اڳواڻ، سنڌ جو نامور فرزند سر آغا خان ھو. 1938ع ۾ آڪٽوبر مھيني ۾ ڪراچيءَ ۾، مسلم ليگ جو ھڪ اھم ۽ عظيم الشان اجلاس ڪوٺايو ويو، جنھن ۾ گڏيل ھندوستان جا سڀئي مسلمان ليڊر شريڪ ٿيا. ھن اجلاس جي صدارت قائد اعظم ڪئي. ھن اجلاس ۾ پھريون دفعو پاڪستان جو مطالبو ڪيو ويو ۽ شيخ عبدالمجيد طرفان مطالبو ڪيو ويو ته مسلم گھڻائيءَ وارن صوبن کي ھڪ ٻئي کان الڳ ڪيو وڃي ته جيئن ٻيئي قومون، پنھنجن علائقن ۾ پنھنجي مرضيءَ مطابق، آزاد حڪومتون قائم ڪري سگھن. اھو ٺھراءُ 23 مارچ 1940ع تي پاس ڪيل آل انڊيا مسلم ليگ جي لاھور واري ٺھراءُ ”قرارداد پاڪستان“ کان اٽڪل ڏيڍ سال اڳ پاس ڪيو ويو ھو. نه صرف ايترو، پر ڪراچيءَ وارو ٺھراءُ، لاھور جي ٺھراءَ کان وڌيڪ کُليل ۽ واضح ھو. برِ صغير جي تاريخ ۾ سنڌ پھريون صوبو آھي، جنھن پاڪستان جو مطالبو ڪيو. ان کان پوءِ ھندوستان جي يارھن صوبائي اسيمبلين مان، سنڌ اسيمبلي پھرين اسيمبلي ھئي، جنھن 3 مارچ 1940ع تي، آئيني طور پاڪستان جو مطالبو ڪيو. اھو مطالبو سنڌ مسلم ليگ جي صدر جي- ايم- سيد پيش ڪيو. ھي کُليل ثبوت آھي ته سنڌ اسيمبلي، ان کان اڳ ۽ نه وري ان کان پوءِ اھڙو مطالبو پيش ڪيو. پاڪستان کان اڳ، پاڪستان ۾ اھڙو ڪوبه صوبو ڪونه ھو جيڪو مسلم ليگ جي وزارت ٺاھي سگھي. پر اھا سنڌ ھئي، جتي پنجن سالن کان مسلم ليگ جي وزارت قائم ھئي. 1946ع ۾ ھندوستان ۾ مسلم ليگ کي، مسلمانن جي واحد سياسي جماعت معلوم ڪرڻ لاءِ جيڪي چونڊون ڪرايون ويون، ان ۾ مسلم ليگ سؤ سيڪڙو ڪامياب ٿي. بھرحال سنڌ سياسي طرح پاڪستان ٺاھڻ ۾ مکيه ڪردار ادا ڪيو. 1947ع ۾ جڏھن پاڪستان ٺھيو، تڏھن سنڌ ئي مرڪزي حڪومت کي، پنھنجي صوبائي سيڪريٽريٽ جون عمارتون پيش ڪيون ۽ پاڪ حڪومت کي پنھنجو صنعتي علائقو ڪراچي گاديءَ لاءِ ڏنو. سنڌ واسين فراخدليءَ جو ثبوت ڏيندي لُٽيل، ڦَٽيل، بي گھر ۽ خانه بدوش مسلمان ڀائرن کي پنھنجي جيءَ ۾ جايون ڏيندي، پنھنجي ساري ملڪيت انھن جي حوالي ڪئي، جڏھن ته ٻين صوبن گاڏيءَ تان پليٽ فارم تي کين پير به رکڻ نه ڏنو. غير سرڪاري انگن اکرن موجب سنڌ واسين نون ڀائرن کي ساڍا 27 لک ايڪڙ زمين آباديءَ لاءِ ۽ 99 ھزار ست سؤ ڏھه گھر ۽ اٺٽيھ ھزار 5 سؤ دڪان ڏنا. اھڙي طرح 1955ع ۾ جڏھن ون يونٽ بڻايو ويو تڏھن سنڌ ٽيھ ڪروڙ روپيا روڪ ۽ پنجاھه ڪروڙ روپين جون جايون، دفتري سامان نئين حڪومت جي نذر ڪيون. ان کان سواءِ ھر صوبي جي ماڻھوءَ کي، سنڌ پاڻ وٽ رھائي، ان جي آسودگي ۽ خوشحاليءَ لاءِ، پاڻ کي وقف ڪيو آھي.
ھي سچ آھي ته، جنھن شيءِ کي حاصل ڪرڻ لاءِ قربانيون ڏبيون آھن ۽ تڪليفون برداشت ڪبيون آھن، اُھا ساھه کان وڌيڪ پياري ھوندي آھي ۽ ان جي بقاءَ ۽ سالميت لاءِ، ماڻھو جان ڏيڻ کان به ڪين ڪيٻائيندو آھي. پاڪستان سنڌ واسين لاءِ ان قيمتي چيز جو درجو رکي ٿو. سنڌين جي حب الوطني ۽ پاڪستان سان محبت ڪنھن تعارف جي محتاج نه آھي، پر شرط ھي آھي ته، ان کي خلوص ۽ سچائيءَ جي ڪسوٽيءَ تي پرکيو وڃي ۽ پاڻ سان گڏ ٻئي کي جيئڻ جو حق ڏنو وڃي. پاڪستان چئن صوبن جو ھڪ گلدستو آھي، جنھن ۾ ھر گُل خوشبوءِ ۽ سونھن پئدا ڪئي آھي. پاڪستان پنھنجي بقا ۽ سالميت لاءِ ٽي جنگيون لڙي چڪو آھي ۽ انھن جنگين ۾ سنڌ جي عوام، پنھنجي حب الوطنيءَ جو ثبوت ڏيندي ھر محاذ تي، دشمن جو دليريءَ سان مقابلو ڪيو. 1965ع جي جنگ ۾، سنڌين جنھن سرفروشي، حريت پسندي، قوم پرستي ۽ اسلام دوستيءَ جو ثبوت ڏنو آھي، سو پاڪستان جي تاريخ ۾ يادگار رھندو. ھن جنگ ۾ سنڌ جي غير سرڪاري ۽ خانگي فوج ”حُر فورس“ جنھن نموني دشمن سان مقابلو ڪيو، اھو ڪنھن به طرح ٽرينڊ ملٽري کان گھٽ نه ھو. ميجر جنرل وصال محمد خان لکي ٿو ته- ”آءٌ حُرن جي بھادري، ريگستاني علائقن ۾ سندن تيز رفتاري، حالتن جي صحيح ڪَٿ ڪرڻ جي صلاحيت ۽ مقصد خاطر، جان قربان ڪرڻ جي تڙپ کان متاثر ٿي، 1965ع واري جنگ ۾ حرن کي ڀرتي ڪرڻ جي سفارش ڪئي.“ (سنڌ ۾ حُر تحريڪ- ھلال ميگزين- سيپٽمبر 1983ع) اھڙي طرح 7 سيپٽمبر 1965ع تي 25 ھزار حُر، مجاھد فورس ۾ ڀرتي ٿي، ملڪ جي حفاظت خاطر ميدانِ جنگ ۾ آيا. ان وقت کين پاسي پُٺ کان، دشمن تي حملي ڪرڻ جو ڪم سونپيو ويو ته جيئن دشمن دھلجي وڃي. اھي حملا ھن ريت ھئا.
(1) دشمن جي مواصلاتي لائين تي حملا.
(2) دشمن جي ڪئمپن تي راتاھا.
(3) دشمن جي آسانيءَ سان بڻجندڙ حِصن ۽ پاسَن ۾ ٿرٿلو مچائڻ.
(4) دشمن جي، انتظامي ايراضي ۾ داخل ٿي، ھن جي رسد ڪاريءَ جي نظام کي ناس ڪرڻ.
حُر جيئن ته ھِن ريگستاني ايراضيءَ جا سونھان ھئا، انھيءَ ڪري رات ھجي يا ڏينھن، آسانيءَ سان چرپر ڪري سگھيا ٿي. ھنن کي جيڪو ڪم سونپيو ويو ھو، سو ڏاڍي جوش ۽ ولولي سان ادا ڪري رھيا ھئا. ڏسڻ ۾ ھو اھڙا طاقتور ته نظر نه ايندا ھئا پر جڏھن دشمن جي مواصلاتي لائين ۽ ذخيري جي اَڏن تي حملا ڪندا ھئا ته تباھي مچائي ڇڏيندا ھئا ۽ دشمن مجبور ٿي پويان پيرَ ڪندو ھو. نتيجو اھو نڪتو جو حمله آور تنگ ٿي، پاڪ و ھند سرحد کان به پوئتي ھٽي ويو ۽ سندن پنھنجو علائقو اسان جي وڌڻ لاءِ خالي ٿي ويو. جيئن ته مارواڙ جي ريگستاني ايراضي، اسانجن ھنن سورمن جي ڄاتل سڃاتل ۽ ڏٺل وائٺل ھئي، انھيءَ ڪري انھن تي به، ھِنن سولائيءَ سان قبضو ڄمائي ورتو ۽ دشمن جي فوج کي، پنھنجا مورچا خالي ڪرڻا پيا. ھنن بھادر حُرن. دشمن سان جيڪا ويڌن ڪئي، تنھن جي نتيجي ۾، جنگبنديءَ جي اعلان تائين، ھندوستاني رڻ پٽ جو وڏو علائقو، اسان جي قبضي ۾ اچي چڪو ھو. آئون ھن نتيجي تي پھتو آھيان ته ريگستاني گوريلا جنگ ۾، حُرن جو مشڪل سان به ڪو مَٽ يا ثاني ٿي نٿو سگھي ۽ ڪوبه غير سپاھي، ھنن کان انھيءَ ۾ قطعي گوءِ نه ٿو کڻي سگھي. (سنڌ ۾ حُر تحريڪ- ھلال ميگزين- سيپٽمبر 1984ع)
سيپٽمبر جي جنگ ۾، اسان جي ھن غير سرڪاري سنڌي فوج راجستان سيڪٽر ۾ روھڙي، ساچو چندور، مليسر، ڀوتيلي، ڪلان، برادا، آچوري، ٽويا، ساڌو والاتار، گٽارو، نوتارا، ۽ شاھه ڳڙھه تي قبضو ڪيو ھو. گڊڙو جي اُتر ۾ ھنن پوچينا، مائيا، رام ديرو، ڊيگوري، رام تلا، ۽ ڏَکڻ ۾ ڪيلمور، سوڀالا، بت دادوسرا ۽ ڪلدون ڪاٽالا تي قبضو ڪيو. راجستان سيڪٽر ۾ ڀارت جي اھم قلعن کانسواءِ، ويھن فوجي چوڪين تي پڻ قبضو ڪيو. مجموعي طور ھڪ ھزار چورس ميل ڀارت جو علائقو فتح ڪيو. ڪڇ جي رِڻ کان رحيم يار خان تائين، سَون ميلن جي سرحد تي، ھن مادرِ وطن جي حفاظت ڪئي. حُرن رام ڳڙھه تي جڏھن حملو ڪيو، تڏھن اتي چار ھزار ھندوستاني فوج ھئي، پر سندن ھڪ ھَڪل سان ئي اھا فرار ٿي ويئي. ان وقت خيرپور ڊويزن جي ڪمشنر چيو ھو ته- ”اُھي حُرن جا جگر آھن، جن اھرو قلعو فتح ڪيو.“ ھڪ ڪمانڊر چيو ھو ته- ”مون کي حُرن تي ناز آھي. اھي بلڪل اھڙي طرح وڙھن ٿا، جيئن تربيت يافته فوجي وڙھندا آھن.“ روزانه ڪوھستان ملتان جي نمائندي لکيو ته، ”حُر مجاھدن جنگ جي محاذ تي، جيڪو منظم ڪردار ادا ڪيو آھي، تنھن جو مَٽ ناھي. حُر وڏا بھادر آھن.“ روزانه مارننگ نيوز ڪراچي جي نمائندي لکيو ته- ”جڏھن راجستان جي جنگ متعلق، تاريخ لکي ويندي. تڏھن حُر مجاھدن جا ڪارناما تاريخ ۾، ھڪ سونھري باب جو اضافو ڪندا، جن کي محبت ۽ عزت سان پڙھيو ويندو.“ روزانه مغربي پاڪستان سکر لکيو ته، ”جڏھن جنگ جي تاريخ لکي ويندي، تڏھن حُر مجاھدن جي ڪارنامن کي سونھري اکرن ۾ لکيو ويندو. حُرن ۾ ايتري قوت ۽ صلاحيت اڄ به موجود آھي، جو ھنن ڀارتي سورمن کي عبرتناڪ شڪستون ڏيئي، سندن علائقن مان ڀڄائي ڇڏيو آھي.“ محترم سراج نظاماڻي لکي ٿو ته- ”حُر موت کان نه ڊڄندا آھن. ھو سمھي يا مورچو ٺاھي وڙھڻ کي بزدلي سمجھندا آھن. ھو سدائين سيني تي گولي کائيندا آھن. وٽن ميدانِ جنگ مان ڀڄي وڃڻ ڪفر برابر آھي. اھوئي سبب آھي جو راجستان جي اھم چوڪين تي قبضو ڪري انھن دشمن کي ھراسان ڪيو. بيشڪ پاڪستان کي لال خان مڱرئي، حاجي خان راڄڙ، مارو مڱرئي، ۽ جمال جھڙن سرفروش حُرن تي فخر آھي، جن جي سرڪردگيءَ ۾ حُر مجاھدن درخشان ڪارناما انجام ڏنا.“
سنڌي شاعرن به حُرن جي انھن ڪارنامن کي ور ور ڪري ڳايو. عارف المولا جي ھڪ ڪافيءَ جا بند آھن:

مَرد مٿير مجاھد آيا، ڪونڌر ڪُوپا ڪاھي،
سِر ڏيڻ لاءِ سورھيه ھليا، لوڪ لاڳاپا لاھي،
موذي ماري ڍير ڪري، اڄ ورنھ آيا دلير-
اجھي آيا حُر فقير.
جنگ کَٽي اڙٻنگ لڳايو، رنگ انھن رڻن،
محبت جو ميدان ملھائي، موج سدا ماڻن،
راجستان جا راجا آيا، لاکيڻا لکمير-
اِجھي آيا حُر فقير.

بھرحال سنڌين جي ھِنن سوڍن پنھنجي روايت کي قائم رکي، پاڻ ۾ اھوئي پراڻو فوجي مھارت وارو عنصر ۽ ويڙھه جو ڍَنگ زنده رکيو آھي.

سنڌ شناسي

سنڌين جي فوجي مهارت