• عربن جو دور
ان کان پوءِ، جيڪي به عربي گورنر سنڌ ۾ آيا، تن سندن جنگي فن جي قابليت کان متاثر ٿي، کين فوج ۾ وڏا وڏا عھدا ڏنا ۽ ڪيترائي سنڌي سپھ سالار ۽ ڪمانڊر انچيف بڻجي ويا. والنٽيئر فوجن ۾ ھندو، جاٽ، بلوچ ۽ ٻيون ڪيتريون ئي ذاتيون ڀرتي ٿيون. انھن سپاھين کي روڪ پگھار ملڻ لڳي. مٿن ڍلون معاف ھيون. ڪن کي انعام ۾ زمينون به مليون. سنڌ جي والين وٽ مضبوط لشڪر رھندو ھو. منصوره جي فوجي قوت مسعودي جي بيان مطابق چاليھ ھزار ھئي. ان فوج سان اسي ھاٿي به ھئا. ھر ھڪ سان پنجن سون پيادن جو دستو ھوندو ھو.
ھن دور ۾ سنڌ جي عظيم لشڪر ڪشمير، گجرات ۽ مالوه تائين سوڀون ڪيون ھيون. 107ھه (725ع) جنيد، مارواڙ، مانڊل، پٽن، ڀڙوچ، اُجين ۽ ڪشمير تائين ڪاھون ڪري بيشمار مال غنيمت ھٿ ڪيو. 140ھه ۾ ھشام ڪشمير تائين ملڪ فتح ڪيو. ڪڏھن ڪڏھن مڪران ۽ ڪرمان جي علائقن جي نگراني به، سنڌ جو لشڪر ڪندو ھو. تن ڏينھن ۾ سنڌين وٽ جنگي ھٿيار، نيزا، زرھون، خود، ڍالون، جوشن ۽ ڪمانون ھيون. وٽن ٽن قسمن قسي، الرجل ولرڪاب، قسي اللوب ۽ جراد جا تِير ھئا. جراد جي ڊيگھ فقط گرانٺ ھئي. زرھن جا به ڪيترائي قسم ھئا. جھڙوڪ: مبطزه ۽ زرديات. عربي فوجن کي ھٿيار سرڪاري ملندا ھئا. مال غنيمت ۾ پنجون حصو سرڪار وٺندي ھئي، باقي سپاھين ۾ ورھايو ويندو ھو. عباسي دور ۾ فوجن جون پگارون وڌايون ويون. پيادي جي پگھار ڏھه روپيا ۽ سوار جي پگھار 25 روپيا ڪئي ويئي. (جنت السنڌ- مولائي شيدائي ص نمبر 322)
عربن جي آخري دور ۾ ھبارين تي سلطان محمودغزنوي حملو ڪيو، جنھن سان سنڌي جاٽن وڏي بھادريءَ سان مقابلو ڪيو. ان ڪري 1027ع ۾ محمود غزنوي چار ھزار ٻيڙيون اھڙي قسم جون تيار ڪرايون جن جي کاٻي پاسي بڙڇيون ۽ ھڪ اڳئين حصي ۾ بڙڇي لڳل ھئي. اھي ٻيڙيون سنڌ ۾ روانيون ڪري ھر ھڪ تي ويھ ويھ سپاھي تِير ڪمان، ڍال ۽ نيزي سان مسلح ڪري 28 ھزار فوج وٺي سنڌ روانو ٿيو. سنڌي جاٽن کي جڏھن اھا خبر پيئي تڏھن ٻار ٻچا محفوظ جڳھ تي ڇڏي اٺن ھزار ٻيڙين ۾ سوار ٿي، محمود سان بحري جنگ لڙي ۽ نھايت شجاعت ۽ بھادريءَ سان محمود جا ماڻھو ماري، پاڻ به وطن تان سِر قربان ڪري ويا- (تاريخ سنڌ- ج اول- مولانا قدوسي ص نمبر 325)
بھرحال ھن دور ۾ به سنڌين پنھنجون فوجي صلاحيتون قائم رکي، پاڻ کي مسلح قوم جو فرد ثابت ڪيو.