سنڌ جي تاريخ
اهو ٻڌائڻ ڏاڍي ڏکي ڳالهه آهي ته مولف جنهن جو مٿي ذڪر ڪيو آهي، تنهن حضرت نوح عليه السلام جي پوٽن جا نالا ڪٿان آندا آهن. عام طور تي جڏهن اهڙي قسم جي شجرو بيان ڪيو ويندو آهي ته اهڙا نالا ضرور کيان ويندا آهن. پر اهي سڀ نالا خيالي آهن. هندن جون لکتون شايد “سنڌ” جي نالي بابت ڪجھ مناسن نموني سان سمجهاڻي ڏيئي سگهن ٿيون. اها منهنجي ڪم نصيبي چئجي، جو اهڙيون لکتون منهنجي نظرن مان ڪونه گذريون آهن. انهن ذريعن مان جيڪي ٿوري گهڻي ڄاڻ ملي آهي ته پراڻي زماني کي هن کي “سنڌوديش” Sindhu desh”” يعني “سمونڊ وارو ملڪ” ڪري سڏيندا هئا. بنا ڪنهن شڪ ۽ شهبي جي سندن اشارو “سنڌو درياھه” ڏانهن هو. سنڌ جو اهو نالو هندن جي مقدس ڪتابن ۾ به موجود آهي. مذڪوره ذريعا اهو به ٻڌائين ٿا ته ڪنهن زماني ۾ سنڌ تي جئدرٿ نالي هڪ راجا راڄ ڪندو هو، جنهن کي پانڊون واري گهرو ويڙھ ۾ قتل ڪيو ويو هو، ان ڪري سنڌ کي ڪڏهن “جئدرٿ ديس” به سڏيو ويو آهي.
منهنجي خيال موجب سنڌ جو اهو نالو ان جي درياھ تي پيو آهي. هن نظريي جو قائل آءٌ ان ڪري آهيان جو هيءُ نالو اسان کي قديم دور ۾ به ملي ٿو. “سنڊومانا”(Sindomana) نالي هڪ شهر جو ذڪر يونان وارن به ڪيو آهي، جيڪو هتان جي ڪنهن صوبي جي راجڌاني جو نالو هو. وڌيڪ جاچ پڙتال مان به هڪ پڪ پئي آهيته سنڌو جي ڪٺار سان به هڪ علائقو هوندو هو، جنهن کي سنڌ جي نالي سان سڏيو ويندو هو، جنهن جي حدن جو پتوهاڻي پئجي ڪونه ٿو سگهي. معلوم ٿئي ٿو ته اندريون ۽ ٻاهريون اهڙيون ڪي تبديليون آنديون آهن ۽ سنڌ انهن تبديلين کان پاڻ بچائي ڪونه سگهي آهي. مان پڪ سان سمجهان ٿو سنڌ جي علائقي ۾ جتن ۽ جاکوڙ ڪري ‘سنڊو مانا’ جي ماڳن جو ڏس پتو لهي سگهجي ٿو.
هن ملڪن جون حدون مختلف دور ۽ مختلف حڪمرانن جي عهد جي ڌار ڌار پئي رهيون آهن. تنهن ڪري هاڻ ان جي مقرر حدن جو بيان ڪرڻ ڪجھ مڙيئي ڏکيي ڳالھ پئي سگهجي. پر اڄ به اهو امڪان ڪونه آهي، جو موجوده سنڌ صوبي جي دنگ جي صحيح معنى ۾ حدبندي ڪري سگجهي. سنڌ جي حدن کي وڌيڪ سچائي سان هن ريت بيان ڪري سگهجي ٿو ته، ڌرتي جي جنهن حصي تي سنڌو جو پاڻي پهچي پيڄ ڪري سگهي، ان کي “سنڌ” سڏجي. ان ناتي سان هيءُ اهو علائقو وڃي ٿو بيهي، جنهن جي ٽالپرن جي حڪمرا ني قائم هئي ۽ اهي ئي هن علائقي جا مڃيل حڪمان هئا ۽ هن اصول کي قديم دور سان لاڳو ڪري سگهجي ٿو. ان حساب سان سنڌ، 23 ڊگريون ۽ 67 فوٽ اتر ويڪرائي ڦاڪ ۽ 67 ڊگريون ۽ 70 فوٽ ڊگهائي ڦاڪ، اوڀر، جي وچ تي موجود ڏسڻ ۾ اچي ٿي. ٻين لفظن ۾ ائين کڻي چئجي ته اتر ۾ ڪابل جا علائقا ۽ دائود پوٽن جي ملڪ جو هڪ حصو درياھ جي اولھ ۽ ٻيو اوڀر طرف ٿي ويو آهي. ڏکڻ پار ڪڇ جو ملڪ ۽ سمنڊ اٿس. سنڌ جي اوڀارئين پاسي وارياسو علائقو آهي، جيڪو کيس هندستان کان الڳ ڪري بيهاري ٿو. اولھ پاسي کان وري جبلن جي قطار اٿس، جيڪا سندس هڪ قدرتي سرحد بڻجي پئي آهي.
اهو سارو جس يونان جي مورخن لهڻو، جن سنڌ جون اهي حدون ٻڌايو ن آهن، جن جو ذڪر مان مٿي ڪري رهيو آهيان. سندس خيال موجب سنڌ ڌار ڌار حصن ۾ ورهايل هئي، جن تي ڪيترائي سگهارا راجا حڪومت ڪري رهيا هئا. انهن وٽ ڏوڪڙ پئسو به جام هو ته لشڪر به سوايو هو، جنهن زمين جي ٽڪري تي سندن راڄ هو، تنهن کي جيڪڏهن ويچاري ڏسبو ته ائين معلوم ٿيندو ته انهن راجائن جي اهميت کي وڌائي ٻڌايو ويو آهي. ان جو شايد مقصد اهو هو ته جيئن سڪندر جي سوڀن کي به حقيقت کان گهڻو وڌيڪ بيان ڪيو وڃي. ڪيترين صدين جي گذري وڃڻ کانپوءِ انهن علائقن ۾ سياسي طور وڏيون تبديليون آيون هونديون. ماڻهن جو وڏو انگ هيڏانهن جو هوڏانهن هليو ويو هوندو ۽ دنگ ۽ دڙيون به اهي ساڳيون ڪونه رهيون هونديون. ان دور جي مورخن ٻڌايو ته سڪندر سمنڊ ۽ ملتان جي وچ تي ڪيترن ئي راجائن سندس آڻ مڃي هئي. هن حقيقت مان معلوم ٿئي ٿو ته ملتان کان سمنڊ تائين هڪ محديد علائقي ۾ گهڻن ئي راجائن جا راڄ هئا. ڌار ڌار نالن، مختلف عادتن ۽ ٻولين ڪري ائين سمجهيو ويو آهي ته سنڌ اندر ڪيترائي ملڪ هئا، جن تي ڌار ڌار راجائن جي حڪمراني هئي. پراهو سونهين ڪونه ٿو، جو ملڪ جي هڪ ننڍڙي ٽڪري کي هڪ وسيع علائقي جي نالي سڏيون ۽ منجهس رهندڙ ماڻهن جي ٿوري انگ کي قوم ڪوٺيون، پر جيڪڏهن ماڻهو رهندا ئي ضلعي جهڙي ننڍڙي حڪومت ۾ هوندا، سندن ريتون رسمون ۽ ٻوليون هڪ ٻئي کان نياريون ۽ ڌار هونديون ته پوءِ ڳالھ ئي الڳ آهي. پوءِ ٿي سگهي ٿوملتان کان وٿي سمنڊ تائين اهڙا ننڍڙا ملڪ الائي ڪيترا هجن. پر اهڙي قسم جون حقيقتون نه اسان کي ڪنهن تاريخ ۾ ملن ٿيون نه وري اهڙيون ڪي روايتون ئي هٿ آيون آهن. اهو به امڪان آهي ته معاشري جي ترقي ڪرڻ سبب ڪيتيريون ئي تبديليون آيون هونديون.
اسان کي ڌنڌلن ۽ اڻ چٽن اندازن کي ڇڏي، سنڌ جي انهن حصن تي ويچارڻو پوندو، جن لاءِ ماڻهن وٽ به ڪي روايتون موجود آهن. قديم زماني کان وٺي هي ملڪ ٻن مکيه حصن ۾ ورهايل هوندو هو، جن مان هڪ اتر ٻيو ڏکڻ پاسي واقعي هو. سنڌ جو اتر وارو حصو بکر جي اوسي پاسي کان وٺي سيوهڻ کان هيٺ هالا ڪنڊي تائين هوندو هو. جنهن کي ‘سرو’ چيو ويندو هو. ڏاکڻيون حصو هالا ڪنڊي کان وٺي سمنڊ تائين پکڙيل هو، جنهن کي لاڙ سڏيو ويندو آهي. (1) هنن لفظن جي اصلي معني ڇا آهي، تنهن جو پتو مون کي پئجي ڪونه سهگيو آهي. پر اهي نهايت قديم ضرور آهن. ڇاڪاڻ ته رومي شهنشاهيت جي شروعاتي دور ۾ اتان جي جاگرافيدنن لاڙ Laryia)) ان خطي کي سڏيو آهي، جيڪو سنڌو جي ڇوڙ واري علائقي ڀرسان هو. ان نالي جي اصليت اسان کي لاهري بندر مان به محسوس ٿئي ٿي، جنهن جي معني لاڙي بندر آهي. پر هڪڙي ڳالھ ڌيان ۾ ضرور رکڻي پوندي ته مختلف دورن ۾ ڇوڙ وارو علائقو به مختلف رهيو آهي. (2)
سنڌ جي ٻنهي ڀاڱن جوي جدا جدا راجڌانيون هونديون هيون. سري ۾ اروڙ ۽ لاڙ ۾ برهمڻ آباد هئي. مسمانن جي شروعاتي دور ۾ هنن جهڙا مشهور شهر ٻيا ڪونه هئا. راءِ گهراڻي جي شهنشانيت ۾ اوڙ پهريون ۽ برهمڻ آباد ٻيو نمبرشهر هوندو هو.سري ۽ لاڙ ڀاڱن کي وري ننڍن علائقن ۾ ورهايو ويو. جن کي گهڻو ڪري هاڻي به سانهن ساڳين نالن سان سڏيو ويندو آهي. ٿي سهگي ٿو انهن جا ٻيا نالا به هجن، جيڪي ختم ٿي ويا هوندا يا بگڙي صورت ئي ٻي اختيار ڪري ويا هوندا ۽ سڃاڻپ کان زور ٿي ويا هوندا. سندرا(Sundra) ، سيوهڻ، ٽيهريTehri ، لوهڙي، لهڙيLohri ، گورا Gora يا ڪرنالاCornalla اهڙن پراڻن علائقن جا نالا آهن. جيڪي عربن هٿان سنڌ فتح ٿيڻ وقت يا ان کان اڳي به موجود هئا. پر انهن علائقن جي گهڻائي جا نالا بدلجي ويا ٿا ڀائنجن. سنڌ جن ننڍڙن علائقن ۾ هاڻي ورهايل آهي، تن ۾ انگ الڳ الڳ چوئيتاليهه ٿيندو.
سرڪاري ڪاغذن ۾ صوبي جي تاريخ ۾ به انهن ننڍڙن علائق جو انگ ساڳيو آهي. معلوم ا.ئين ٿئي ٿو ته سنڌ جي هر ڀاڱي ۾ گهٽ وڌائي به ٿيندي رهندي آهي. ڪڏهن وري انهن ننڍن علائقن جوانگ وڌائي پنجاھ کن پرڳڻا به جوڙيا ويا آهن.
سنڌ کي انتظامي طور ننڍن علائقن ۾ ورهائڻ جو طريقو هيٺ ڏجي ٿو.
ڇوڙ واري علائقي ۾ ، چچ گامChahagam ، جاتي، ڪڪرالاKakralla ، ساڪرو، ٺٽو، ڌاراجا، سندراSundra ، پليگرPallegar چڪرهالا، امام واھ ۽ ٽنڊو محمد خان ٽالپر.
سرو، دريا جي اوڀر طرف ڄام تماچي، (ميرپور) بٺورو، روپا، اوڍيجاهيOdhijahi ، سماوتي، ٽنڊو مير الهيار خان،متالوءِMattaloi ، شهدادپور، هالاڪنڊي، دم Dim، ڪنڊيارو، راڻي پور، گمبٽ، لاڪاوت، *هالاڻي، بهلاڻي، لوهڙي، موراگچيرا، خيرپور(ميرپور) ماٿيلو.
دريا جي الهندي پاسي سري وارو علائقو: ڪوٽڙي، کونٽوKhonto ، سن، سيوهڻ، تيهريTehri ، بوبڪ، سامتاڻي، خدا آباد، ڪلاھ Kullah (ڪنداھ) ڪچاKacha ، باغبان، ٽڳرTiggar ، چانڊڪا، ڳوراها يا ڪرنالاCarnalla ، دوآبو يا حيدرآباد، ڪراچي ۽ ٺٽي جي اولھ پاسي وارو علائقو نئون آهي، جيڪو سمنڊ ڇڏي وڃڻ کان پوءِ سنڌ سان شامل ٿيو آهي. ملير ڪراچي واري علائقي ۾ گڏايو ويو آهي.
هر هڪ پرڳڻي ۾ وري ڪيترائي ئي ننڍا علائقا آهن، جيڪڏهن انهن جو ويھي بيان ڪبو ته پڙهندڙ منجهي پوندو. جوڻ ۽ بدين جا ٻه وڏا علائقا آهن، جيڪي چچگام واري علائقي ۾ شامل ڪيا آهن. اهڙي ريت منڌراMandra وارو به نهايت قديم علائقو آهي. نصرپور به پنهنجي زماني جي هڪ وڏي سرڪار هوندي هئي. چيو ويندو آهي ته نصرپور جو شهر ماتالوءِMattaloi جي کنڊرن مٿان اڏيو ويو آهي. زماني جا ڦير آهن. ڪڏهن ته نصرپور، نصرپور هئي ڪڏهن وري اهو وقت به آيو جو پنهنجي پاڙيسري علائقي جي ماتحت بڻجي وئي جيڪو وڌيڪ آباد ۽ سکيو ستابو ٿي ويو. اهڙي ريت ٺٽي جي سرڪار ۾ ڪيترائي علائقا آهن، انهن مان وڌيڪ قديم درڪDurk جو پرڳڻو آهي. ڪڏهن کنگري جو پرڳڻو به ٺٽي سان شامل هوندو هو. پر مٿيان ٻئي پرڳڻا ٺٽي کان الڳ ڪري ڇڏيا آهن. هنن . کانسواءِ ديرڪDirak نالي به هڪ قديم پرڳڻو هوندو هو، جنهن جو نالو به ماڻهن کان وسري ويو آهي.
تحفه الڪرام جي مولف جو بيان آهيته سنڌ کي سٺيءَ آبهوا سان نوازيو ويو آهي. سندس چوڻ مطابق هن جون سانجهيون ته اقعي خوبصورت ٿينديون آهن. سنڌ جو اتر وارو ڀاڱو گرم ۽ لاڙ وارو ڀاڱو ٿڌو ٿيندو آهي. مان سمجهان ٿو۽ حقيقت به اها آهي ته هن صوبي جي آبهوايڏي سٺي ڪانه آهي. خاص طور تي اهي علائقا، جن تائين سنڌوءِ جي ٻوڏ جو پاڻي پهچي سگهندو آهي، سي تپاوليءِ جي منهن ۾ هوندا آهن. هڪ ماڻهو جيڪو گهڻو عرصو لاڙ ۾ رهيو آهي، تنهن پنهنجي خيالن جو اظهار هنن لفظن ۾ ڪيو آهي ته جڏهن ٻوڏ جو پاڻي لهي ويندو آهي ۽ چوڏس اوڀڙ اڀري پوندي آهي. ڪٿي ڪٿي پاڻي دٻا ۽ تلاءِ ٺاهي بيهندو آهي. ان رُت ۾ سج جي اس به کائيندي آهي. ڪمري کان بُڇان پئي ٿيندي. ڪني پاڻي ٻئي گند غلاظت جي ڌپ پئي ساڙيندي. ٻيڙ تپ ۽ ٻيون بيماريون جهڙوڪ سنڌن جو سور وغيره به منهن ڪڍندو آهي. اتر سنڌ ۾ اهڙي خراب آبهوا ڪانه ٿيندي آهي. باقي اونهاري جي موسم ۾ ڪن علائقن ۾ لوساٽيندڙ لُڪ لڳندي آهي، سڄي هندستان ۾ فقط اهو علائقو آهي، جتي اهڙي قسم جو ڪوسو واءُ لڳندو آهي، سنڌ جي لاڙ ۽ سري واري ڀاڱي ۾، آبهوا جي لحاظ کان وڏو فرق ڏسڻ ۾ اچي ٿو. جيڪڏهن لاڙ واري حصي ۾ ڪو سرڪاري ملازم ڪم ڪندو آهي ته کيس تمام گهڻي وڏي پگهار ڏني ويندي آهي ۽ جيڪڏهن اهوهتان جو رهاڪو نه هوندو ته هن رُت ۾ بيمار ٿي پوندو آهي.
ٺٽي کان اولھ پاسي ڇوڙ واري علائقي جي چوماسي واري ڏکڻ-اولھ کان گهلندي آهي، تنهن ڪري هن تاڏي جو ڪوسائي پد به گجرات جي الهندي سامونڊي ڪناري واري علائقي جهڙو هوندو آهي. شهر جي اولھ پاسي آبهوا وڌيڪ خراب هوندي آهي. ڇپر ۽ ان علائقي ۾ جتي جوگيه رهندا آهن، ڪن سالن جي مينهن جي ڦڙي به ڪانه پئي آهي. مان اڳي به ذڪر ڪري آيو آهيان ته مارچ، اپريل ۽ مئي جي مهيني ۾ سري ۾ گرمي تمام گهڻي ٿي ويندي آهي. سري واري علائقي ۾ ايڏي ته ڪوسي اگهاڙ گهلندي آهي جو سفر ڪرڻ به مشڪل ٿيو پوي، ان رُت ۾ سبي ۽ سنڌ جي وچ تي بربٽ مان سفر ڪرڻ بلڪل ناممڪن ٿي ويندو آهي. سري ۾ گهڻو ڪري جون واري مهيني ۾ پلر جي پالوٽ ٿيندي آهي. ان موسم ۾ سنڌو ۾ چاڙُھ به ٿيندو آهي، تنهن ڪري گرمي جو ڪجھ ٿي پوندو آهي. سياري جي رت ۾ جيڪا گهڻو ڪري ڊسمبر ۽ جنوري ۾ ايندي آهي، پارن پوڻ سان وڻن ۽ ٻوٽن جا پن ڇڻي ويندا آهن. لاڙ واري ڀاڱي ۾ اهڙي سخت ٿڌ ڪانه پوندي آهي.
سنڌ جي زمين جا ڪيترائي قسم آهن. اها زمين جنهن تائين سنڌو جي ٻوڏ جو پاڻي پهچي سهگندو آهي، سا تمام ڀلي زمين هوندي آهي، ڪٿي وري اهو پاڻي چيڪي مٽي ۽ ڪاٿي وري سنهي واري ڇڏي ويندو آهي. اها زمين اهڙي ڀلي هوندي آهي، جو بنا پورهئي ڪرڻ جي ان جا انبار اپائيندي آهي. اُٿل کانپوءِ جڏهن پاڻي سڪي ويندو آهي، پر زمين اڃا ڪجھ آلي هوندي آهي ته مٿان ٻج ڇٽي ڇڏيندا آهن. لاباري تائين پوک ۾ ٻيو پورهيو ڪونه ڪندا آهن. الهندي پاسي بلوچستان واري دنگ سان جابلو علائقو آهي، جتي لوھ جون کاڻيون گهڻيون لڀي سهگنديون. مذڪوره ايراضي پيدائش جي لحاظ کان غريب آهي. پاڻي جو اڻاٺ آهي ۽ ڏرتي جو مٿاڇرو ٽڪري سان ڍڪيل ڏسبو آهي، تنهن ڪري هيءُ جُوءِ زراعت لاءِ ته پر مال جي چاري لاءِ موزون آهي. انهي ڪري هتان جا ماڻهو به مالوند آهن. سيوهڻ کان اتر پاسي جبلن جي بلڪل ڪڇ ۾ زمين ڏاڍي ڀلي آهي ۽ منجهس فصل به ڀلا ٿيندا آهن. لاڙڪاڻي ۽ ان جي اتر تائين وچ تي ڪاٿي جبل ڏسڻ ۾ ڪونه ايندو.
سنڌ جي اوڀارئين ڀاڱي واري زمين ۾ ٿر جي واري گڏيل هوندي آهي. پر درياءِ جي ڀرسان گهڻي ڀاڱي تائين هي واري سفيد مٽيءِ سان گڏجي پوکي راهي لاءِ ڏاڍي ڀلي ثابت ٿيندي آهي. لاڙ واري علائقي جي اڀرندي پاسي درياھ جي ڀرسان خاص طور تي اها زمين آهي. ارهڙ جي رت ۾ هي مٽي مينهن وانگر پئي واءِ تي وسندي آهي ۽ ڏاڍي بڇان پئي ٿيندي آهي. ماڻهي هن کان بچڻ لاءِ وس ڪندا آهن. هتان جا رهاڪو گهرن ۾ ٺاهيل منگھ بند ڪري ڇڏيندا آهن ، سنڌ جي هن علائقي ۾ خاص ڳالهه اها آهي ته جيڪڏهن ڪو مسافر ڏينهن تائين پيو سفر ڪندو، ته رستي تي جبل ته ٺهيو، پر پهڻ به ڪونه ڏسڻ ۾ ايندو.
هن صوبي جو اهو ڀاڱو جنهن تائين سنڌوءِ جي اٿل جو پاڻي پهچي سگهندو آهي، دنيا جي زرخيز علائقن ۾ شمار ٿيندو آهي، جيڪڏهن اٿل ورهيارو ۽ گهڻي ٿيندي آهي ته هتان جا ماڻهو سکيا ستابا ۽ ريان کيان رهندا آهن. جن علائقن ۾ اٿل جو پاڻي پهچي ڪونه سگهبوآهي ته زمين جي پيداوار ايتري ڪانه هوندي آهي جو پورهئي ڪرڻ وارو پاٽ تاتي سگهي. سنڌ ۾ اهڙا ٿورا علائقا آهن جن ۾ اناج جا ٽي فصل ٿيندا آهن. نه ته عام طور تي ٻه ٿيندا آهن ، جتي وري سنڌ جو پاڻي قدرتي طور تي يا ماڻهن جي روڪجڻ ڪري اڳتي وڃي نه سگهندو آهي ته اتي سال ۾ اناج جو فقط هڪ سال ٿيندو آهي، پر اهو به اُپت تمام گهٽ ٿيندو آهي.