سنڌ شناسي

سُکاري سنڌ ڏکارا ماڻهو

جيمس مئڪمرڊو جو هي ڪتاب سنڌ جي تاريخ ۾ اهڙيون جهاتيون آهن، جن ۾ هن حڪمرانن جي سياسي سازشن ۽ گهرو جنگين جي بجاءِ سنڌ جي تمدني حالتن، معاشرت ۽ صدين کان ڏکن ڏولاون ۾ گهاريندڙ سنڌي ماڻهن جو احوال قلمبند ڪيو آهي.
Title Cover of book سُکاري سنڌ ڏکارا ماڻهو

آدمشماري

آدمشماري جي خيال ظاهر ڪرڻ لکان اڳ م اها ڳالھ ضروري آهي سنڌ بابت ٻين يورپي ماڻهن کان وڌيڪ ڄاڻ هجي. هتان جا ڏيهي ماڻهو هن قسم جي موضوع تي ڌيان ڪونه ڏيندا آهن. تنهن ڪري چئي سگهجي ٿو ته وٽانئن آدمشماري بابت جيڪا به ڄاڻ ملي آهي، سا ويساھ جوڳي ڪونه آهي. سنڌ جي موجوده راجڌاني حيدرآباد لاءِ چيو وڃي ٿو ته منجهس ٽيھ هزار ماڻهو رهندا آهن. ٺٽي م وسندڙ ماڻهو ويهن هزارن کان ڪنهن به صورت ۾ مٿي ڪونه ٿيندا. ڪراچي جو شهر سامونڊي بندر ۽ واپار سان لاڳاپيل آهي. هن شهر جي آدمشماري مٿئين ٻنهي شهرن کان گهٽ ٿيندي. اها هڪ عام ۽ خطري ڳالھ آهي ته، پراڻن ملڪن جي وڏن درياهن جا ڪنارا ننڍن وڏن شهرن ۽ ڳوٺن سان سٿيا ٻيا هوندا آهن. نقشن مان معلوم ٿئي ٿو ته سنڌو جهڙي وڏي درياھ جا ڪنارا اهڙن شهرن ۽ ڳوٺن کان وانجهيل آهن. جيڪڏهن شهر ۽ ڳوٺ سنڌو جي صفا ڪناري موجود ڏسڻ ۾ نه ٿا اچن ته اهو نه سمجهيو وڃي ته ماڳهين هوندا ئي ڪونه ۽ ڪنارا ماڻهن کانسواءِ غيرآباد آهن. هن ڪتاب ۾ منڍ ۾ ئي اهڙو نقشو ڏنو ويو آهي ۽ انهن سان ڄڻ ڪو وير رکندا آهن. سنڌو جو وهڪرو سدائين هڪ ڪرو ڪون رهندو آهي. سدائين پئي پنهنجا ٻيٽ بدلائيندي آهي. هڪ سال سندس وهڪرو هتي هوندو هو ته ٻئي سال پنج ڪوھه پري نڪري ويندو، ٽئين سال خبر نه آهي ڪٿي هوندو. ان ڪري سندس ڪنڌيون ڪنارا ڀروسي جوڳا ڪونه هوندا آهن. سندس منهن کان وٺي سمنڊ ۾ ڇوڙ ڪرڻ تائين هن جي سڄي ڊيگھ ۾ تڪڙيون تبديليون اينديون رهنديون آهن. ان ڪري درياھ جي ڪنارن سان ماڻهو ڇڊا پاڊا آباد آهن.
حقيقي انگن اکرن جي ڄاڻ نه هجن کان سواءِ سنڌ جي آدمشماري ٻڌائڻ اجائي ۽ بيڪار آهي. پر مان عام طور تس هن خيال جو آهيان ته هن ملڪ جي آبادي هندستان جي وچولي قسم جي آبادي کان ڇڊي ڏسڻ ۾ اچي ٿي. مون کي اچرج ٿئي ٿو ته ائين ڇو آهي، ڇاڪاڻ ته هندستان جي ٻين ملڪن جي ڀيٽ ۾ سنڌ ۾ ضروريات زندگي سان لاڳاپيل شيون ڏاڍي سولائي سان ملي سگهن ٿيون، ان هوندي ماڻهو ڇڊا پاڊا آباد ڇو آهن. هن ڌنڌي سان تعلق رکندڙ ڪيترا ماهر موجود آهن. پر انهن سان گڏ پينو فقيرن جو به انت شرو ڪونهي. سنڌ پن جي معاملي ۾ گهڻي نانءِ چڙهيل آهي. سنڌ جي انهن علائقن ۾ جتي ٻروچ گهڻا آهن يا وري ڪي رولو قبيلا آهن يا سماٽي قبيلن مان ڪي مالوند ماڻهو آهن ته اتي ماڻهن جي آبادي ڪجھ ڇڊي پاڊي آهي، نه ته سنڌ جي ٻين علائقن ۾ ماڻهن جي آبادي گهٽ ڪانه آهي. ان جي مقابلي ۾ هندستان جا ڪيترائي ملڪ آهن، جن ۾ آدمشماري تمام گهڻي گهٽ آهي.