حاشيا
(ڀ) هينري پاٽنجر سنڌي ٻولي کان اقف نه هجڻ ڪري لاڙ ۽ لاڙڪاڻي جي لفظ کي منجهائي ڇڏيو آهي. هن ڪتاب جي ص 11 تي انهن رومي جاگرافي دانن جو حوالو ڏنو ويو آهي. جن سنڌ جي هيٺئين علائقي کي لاڙ ڪري سڏيو آهي ۽ ان دور ۾ لاڙڪاڻي جو ڪو وجود ئي ڪونه هو. (مترجم)
2- ڊاڪٽر ونيسنٽ ج بيان آهي ته لاڙي بندر سنڌو جي اوڀر ڪناري ۽ لاڙي بندر سندس اولھ پاسي هو. مان لاڙي بندر جو ڦٽل ماڳ ڪٿي ڪونه ڏٺو نه وري هتان جا ماڻهو هن نالي کان واقف آهن. ٿي سگهي ٿو ته سامونڊي ڪناري ڀرسان هن بندر کي لاڙي بندر ڪوٺيو ويندو هجي.
(ڀ) ديبل جي ڦٽي وڃڻ کان پوءِ سنڌ جو ٻيو مشهور بندر لاهري تعمير ڪيو ويو.ابن بطوطه جڏهن سنڌ ۾ آيو ته ديبل جي اوسي پاسي لاهري بندر جڙي چڪو هو (سفرنامه ابن بطوطه- رئين احمد جعفري ص 23) ڪننگهام به هن مشهور بندر جو ذڪر ڪي آهي(ڏسو ص 250-251 مترجم)
3- شادبندار جو خرار سورت جي ڏيڍ ڪئنڊي جي برابر آهي. ڪئنڊي جي تور مختلف علائقن ۾ ڌار ڌار آهي ۽ بمبئي ڪئندي جي تور پنج سو سٺ پائوند آهي.
4- هي پرڳڻي چاچڪن جي ذات پٺيان سڏيو وڃي ٿو.
5- ٽئميرس انڊيڪا-وائيلڊ- Wild-Tamarik Indcia
6- هي ٻوٽو اٺ کائيندو آهي. اوڳارڻ ويل وات مان گندي هواڙ نڪرندي اٿس.
7- ايلفن اسٽون جي نقشي ۾ هن کي ڪيلائل لکيو ويو آهي.
8- مان هتي ڪنهن قديم شهر جو ذڪر ڪونه ڪيو آهي. هن آڳاٽن شهرن جا نالا ڪنهن مناسب جڳھ تي ڏنا ويندا.
9- يومن Yumanلاءِ چيو ويندو آهي ته يوناني هو. ڊاڪٽر رابرٽ سن Robert sonجو بيان آهي ته سڪندر اعظم جي فتح ڪيل ملڪن جي ورهاست کان پوءِ هي علائقو باختري يونانين جي حصي ۾ آيو.
10- جڏهن قلعي جي ڪوٽ واسطي پيڙهيون کوٽيون ويون ته اتان ماڻهن ها هڏا ۽ انساني لاشن جا سالم پڃرا هٿ لڳا.
11- هي لوهري يا روهڙي جو ماڳ آهي. ڪڏهن ڏهن هن شهر جي نالي کي غلط به اچاريو ويندو آهي. نهايت قديم شهر آهي. چيو ويندو آهي ته بکر ۽ هن شهر جي تعمير ٿيڻ جو دور ساڳيو آهي.
12- نهايت ڏک جي ڳالهه آهي جنهن نقشي جو ڪئپٽن مڪمرڊو ذڪر ڪيو آهي سو سوسائٽي کي اڃا تائين ڪونه پهتو آهي.
13- هي ضميمو غلطي وچان ڏنو ئي ڪونه ويو آهي.
14- فقط ٿر واري دنگ سان رهندا هئا.
15- مان انهن لوهاڻن کي چڱي ريت سڃاڻيندو آهيان. اهي ڪيترن علائقن تي ڍل ٻڌندا ۽ وصول ڪندا آهن. سنڌ جا امير مٿن ڏنڊ رکي ڦري تباھ ڪري ڇڏيندا آهن ۽ کين مسلمان ٿيڻ لاءِ مجبور ڪيو ويندو آهي.
16- هن ٿاڪ کي رني Ranniجي نالي سان سڏيو ويندو آهي.
17- مير معصوم بکري
18- تحفه الڪرام – تاريخ طاهري
19- هي نريانا نالي هڪ ڍنڍ آهي
20- نرياني سيرووار Naryane Sirowar(نارائڻ سر) ڍنڍ ۾ اڃا به ڪجھ پاڻي موجود آهي. هندن لاءِ هڪ تفريح گاھ آهي ۽ منجهس سنان ڪري پاڻ کي پاپن کان آجو سمجهندا آهن. ڪنهن زماني ۾ ڀرسان ئي قلعي بند شهر هو جنهن تي ڪڇ جي راجائن جي حڪمراني هئي. نريانا سيرووار ڀرسان ڪوٽسوارا Koteswara (ڪوٽيسر) نالي هڪ ننڍو ڳوٺ آهي. هتي ٻڌ ڌرم جي پگودا يا هندن جا ڪي مندر نظر ايندا. هن ڍنڍ جو کارو پاڻي آهي.
21- اگهم ڪوٽ يا اگهم لوهاڻي نالي هڪ شهر هو جيڪو درياھ جي ڪٺار سان آباد هو. اتان لگهندڙ وهڪري کي هن شهر جي نالي پٺيان سڏيو ويندو هو. ڪي ماڻهو مذڪوره شهر کي اَبپور Abpurبه سڏيندا آهن. پر معلوم ٿئي ٿو ته هي پونين جو نالو آهي.
22- ڀنڀور- امڪان آهي ته هي شهر ديبل بندر جي ڦٽي وڃڻ کان پوءِ آباد ٿيو هجي.
23- ڏسو مسٽر مئڪس فيلڊ Mr. Maxfieldجو جرنل
24- تحفه الڪرام
25- مير طاهر
26- هي اَريءَ نالي مسلمان قبيلي سان تعلق رکندڙ هو. هن قبيلي سان تعلق رکندڙ ماڻهو سنڌ ۾ جام آهن.
27- ڀنڀور جو شهر هاڻي سمنڊ کان چاليهه ميل پري آهي.
28- تحفه الڪرام ۽ تاريخ طاهري
29- مير معصوم
30- منهنجي پڇڻ تي ٺٽي جي ماڻهن ٻڌايو اهو ٺٽي شهر جي اولھ پاسي ويجهو هوندو، مون کي پڪ آهي ته هو غلط ٻڌائي رهيا آهن. مذڪوره شهر عربن کان پوءِ آباد ڪيو ويو هو.
31- تحفه الڪرام
32- تحفه الڪرام
33- مير طاهر
34- هن مامري ۾ مون کي پوري پڪ ڪانه آهي. منهنجو دلو راءِ واري ڏند ڪٿا کان وڌيڪ ڪنهن ٻي حقيقت ۾ ويساھ آهي.
35- ڏسو نيرڪوس بابت ونيسنٽ جو ڏنل احوال.
36- مسلمان هن کي ديبل يا ديول چوندا آهن. هندي ۾ ب ۽ و پان ۾ مٽ سٽ ٿي سگهن ٿا.
37- وڌيڪ لاءِ ڏسو تاريخ
38- عجائب المخلوقات
39- قديم دور ۾ هن کي لاڙ Lariya چوندا هئا.
40- عجائب المخلوقات هڪ ويساھ جوڳي تاريخ آهي، جنهن جو بيان آهي ته نصرپور جو شهر المنصوره جي پراڻن ماڳن تي اڏيو ويو آهي. اهو ٿاڪ برهمڻ جي ويجھو اچي ٿو. ڊي اَن ول D’ Anvilleجو بيان آهي ته نصرپور فيروزشاھ (1339ع) جي راجڌاني هو. بکر، لاکر Lakhar۽ نصرپور سندس حڪمراني هيٺ هئا.
41- منهنجي خيال ۾ ڊاڪٽر ونيسنٽ سوي ۽ سيوهڻ کي شايد هڪ شهر سمجهيو آهي ۽ هن موضوع تي غلطيون ڪارڻ ٿيون آهن. سوي جو شهر ۽ علائقو بکر کان اتر اولھ پاسي آهي. سيوهڻ کي ڪڏهن به سوي نالي ڪونه سڏيو ويو آهي.
42- پڪ سان چئي سگهجي ٿو ته هي اهو ماڳ آهي جنهن کي ٽالمي بينگر Binagarيا اڳڙي نگر ڪري لکيو آهي. پر جاگرافيدنن هن شهر جو بيان اهڙي ريت بيان ڪيو آهي جو ڊاڪٽر ونيسنٽ هن کي بکر سمجهيو آهي.
43- تحفه الڪرام
44- ائرين مان معلوم ٿئي ٿو ته سڪندر پنهنجي فوج مان اگريان Agrianکي پٽالا ۾ ڇڏي ويو هو. اهو امڪان ٿي ڪونه ٿو سگهي ته هتان وارا اڳڙي انهن جو اولاد ته ڪونه آهن.
45- مير معصوم جو بيان آهي محمد بن قاسم ٺٽي وٽان درياھ اڪريو هو. هن مورخ قديم نالن بدران ماڳن جي پوئين دور جي نالن سان ذڪر ڪيو آهي. مثال طور سندس بيان آهي ته محمد بن قاسم ٺٽو فتح ڪيو هو. وري بيان ڪري ٿو ته ٺٽو سمن سلطانن آباد ڪيو، جيڪي عربن کان ڪيتريون صديون پوءِ هتان جا حڪمران ٿيا هئا.
46- تحفه الڪرام
47- ڏسو ڊاڪٽر ونيسنٽ ص 116- نيوب Nubجاگرافي جو حاشيه ص 57
48- سيسم Sisam ، بهلطوBhelto ، سالور Salor ، قنڌائيل (جنهن لاروڪيٽي قنڌابل لکيو آهي) جو مسلمان مورخن ذڪر ڪيو آهي، جنهن مان معلوم ٿئي ٿو ته اهي عربن اچڻ کان اڳ آباد هئا. باقي هن ماڳ بابت معلومات ملي ڪانه سگهي آهي.
49- ڏنڀ جي هن نشان مان پتو پوندو هو ته جانور سج ديوتا تي ٻل چاڙهڻ لاءِ باسيو ويو آهي.
50- هن جي تور چوويهن پائڊن جي برابر هوندي هئي.
51- ڏسو اڪبر جي دور واري سنڌ
52- افسوس جي ڳالھ اها آهي ته ڪئپٽن مڪمرڊو جيڪي نقشا وغيره ڏنا هئا سي هتي موجود نظر ڪونه ٿا اچن.
53-مون کي اها خبر ڪانه ٿي پوي ته پاڻي جي اوڀارئين وهڪري کي اهو ڪنهن نالو ڏنو آهي. پر اهو ساڳيو وهڪرو نيورم برگ جي ڪرسٽاف ويجل Chirstop Weigleجي ٺاهيل دنيا جي قديم نقشي تي ڏسڻ ۾ اچي ٿو. هن ئي نقشي ۾ وهڪري جي اولاهين شاخ جو نالو ساڳاپا Sagapaڏيکاريو ويو آهي.
54- اهو به يقين سان چئي سگهجي ٿو ته پراڻ وهڪري جي سڪي وڃڻ کان پوءِ ساڱري وارو وهڪرو وهندو رهيو آهي.
55- جهازن جي بندرگاھ ڏانهن ويندڙ ردتي کي هندستان ۾ “ٻاري” سڏيو ويندو آهي ۽ ٻاري جي معنٰي آهي سمنڊ ڏانهن ويندڙ رستو.
56- ٽڪرين جي هن سلسلي کي نيگاتور Neigatorسڏيو ويندو آهي. رينل Rennellوري ان کي چگو Chigoسلسو ڪوٺيو آهي. پت ڪڇ ۾ چگو Chiguنالي هڪ وارياسو رڻ پٽ آهي. جيڪو هن سامونڊي ڪناري سان گڏ هلندو نظر ايندو آهي. ڪڇي ٻولي ۾ هن لفظ جي معنٰي آهر ڏيک. هتي مانو Manowنالي هڪ مشهور ٽڪري ڏسبي جيڪا گهڻو اڳتي سمنڊ ڏانهن ويندي نظر ايندي. هي ٽڪري لکي وارو ٽاڪرو سلسي جو هڪ ڀاڱو آهي. هن بابت ڊاڪٽر ونيسنٽ جو خيال آهي ته چگوس Chigos نالي جابلو سلسلي ۽ سمونڊ جي وچ تي ڌرتي جو هڪ پٽو آهي، جنهن ۾ لنگاڻيا Langanria ڪَلَ جا ماڻهو رهندا آهن. اهي سامونڊي ڌاڙيل آهن ۽ هن ڪُڌي ڪرت ڪري گهڻو بدنام آهن. پر مان اڳي ڪاٿي هن حقيقت جو ذڪر ڪري آيو آهيان ته چگو Chigoواري جابلو سلسلي ۽ سمونڊ جي وچ تي ڌرتي جي ڪابه پٽي موجود نه آهي. باقي سامونڊي ڪناري سان لانڊڻ Landanنالي هڪ شهر آهي، جيڪو سامونڊي ڌاڙيلن جي وستي تور گهڻو بدنام آهي ۽ قديم زماني ۾ به هتان جا ماڻهو سامونڊي قزاقي ڪندا هئا. ڪنهن زماني ۾ ٻيٽ دوارڪا جا رهواسي به سامونڊي ڌاڙيل هوندا هئا ۽ ڌاڙيلن جي مشهور پاٿاريدار “سنگهڻ” Sanghan جي ٽولي ۾ رهي پنهنجيون ڪڌيون ڪاروايون جاري رکيو ايندا هئا.
57- ٿي سگهي ٿو ته هي پاڻي جي اها نئن هجي جنهن کي ميجورينل ڪگرKaggar ڪري رکيو آهي. پدر Paddarنالي هڪ نئن کي هن ڪڇ جي کاري جي منهن وٽ ڏيکاريو آهي. صورتحال مان پاڻي جي هي موسمي وهڪرو بناس Bannasنئن سان ساڳيائپ رکي ٿو. هي نئن مارواڙ جي دنگ سان موجود ٽاڪرو علائقي مان وهي جهنگلن ۽ ٽڪرين مان ور وڪڙ ڪندي گهڻين ڇاڙهن ۾ ورهائجي اچي ڪڇ جي رڻ ۾ ڇوڙ ڪندي آهي. ان جو سارو پاڻي مذڪوره وارياسي علائقي ۾ سڪي کپي ويندو آهي. ڪڏهن وري اهو چيو ويندو آهي ته هاگرا Haggra۽ نارگلي Nargaliسنڌو ۽ پراڻ جا ڌار نالا نالا آهن. منهنجي خيال ۾ اهي ٻئي نالا پاڻي جي ان وهڪري جي صورت ۾ سمنڊ ۾ وڃي ڇوڙ ڪندو هو.
58- روايتن مطابق ڀاني Bhanniواري علائقي ۾ ساريون ٿينديون هيون.
59- هي ساڳيو علائقو گهٽ وڌ ساڳئي نالي سان ڪڇ جي کاڙي ۽ کنڀات جي نار کي پاڻ ۾ ڳنڍي ٿو. سال جا ڇھ مهينا گجرات جو اپٻيٽ هڪ ٻيٽ واري صورت اختيار ڪري وٺندو آهي.
60- ڪوٽيس واري لفظ جي معنٰي آهي “ڪروڙ ديوتائون”. هتي خاص قسم جو ۽ شلنگ جي ماپ جيترو هڪ پٿر نظر ايندو جيڪو گسي کاڄي لنگ جهڙو ٿي ويو آهي ۽ اهڙي ورن جي پٿرن جپ هتي ججھو انگ نظر ايندو. ناريانا سيرو وار(نارائڻ سر) وٽ ياتري هڪ مهر باھ ۾ تپائي پاڻ تي هڻائيندا آهن جيڪا دوارڪا جي مهر کان مختلف آهي.
61- چلني Chilneyٻيٽ صحيح نالو مهاڙي Mohariآهي. چلني، الينا Eilinaديوي جي نالي جو بگڙيل اچار آهي. هن ٻيٽ جا رهواسي ٻيڙائت هن ديوي جي پوڄا ڪندا آهن. هتان لنگهندي ڪي ٻيڙائت ڪپڙا ۽ گلن جا هار ڀيٽا طور ڏيندا آهن.
62- اڳئين زماني ۾ الور کان لوهري يا لوهر ڪوٽ تائين پاڻي جو هڪ ننڍو وهڪرو هوندو هو. اها ڳالھ اسان کي هن ايراضي جي صورتحال مان معلوم ٿئي ٿو. ٿي سگهي ٿو ته اهو کوٽيل ڪو گهاڙ واھ هجي ۽ پراڻ درياھ جي سڪي وڃڻ کان پوءِ مذڪوره واھ کوٽي پراڻ کي پاڻي ڏنو ويو هجي. پر هن بابت منهنجو خيال آهي ته پران درياھ مان واھ کوٽي لوهري کي پاڻي پهچايو ويو ٿو ڀائنجي جيڪو هن جوءِ جو تمام پراڻو شهر آهي. ڇاڪاڻ ته جڏهن الور جي ماڻهن دلوراءِ کي درياھ جي رخ مٽائڻ جي ڳالهه ٻڌائي هوندي ته چيو هوندائين ته اتان کوٽيل واھ ۾ ڏٺو وڃي ته ان ۾ پاڻي آهي يا نه، ته ماڻهن کيس ٻڌايو هوندو ته جڏهن درياھ پاڻ ئي سڪي ويو آهي ته پاڻي لاءِ ان مان کوٽيل واھ لي ڏسڻ اجايو آهي.
63- هي ص 57 تي لکي ٿو ته، “منصوره شهر جي چوڌاري مهراڻ (سنڌو درياھ جو پاڻي چوڌاري ڦري اچي ٿو. شهر مکيه وهڪري جي الهندي پاسي آهي. ڇاڪاڻ ته مهراڻ ملري جي ماڳ کان هيٺئين پاسي ٻن ڇاڙهن ۾ ورهائجي وڃي ٿو، جيڪو منصوره کان هڪ منزل پنڌ تي آهي. انهن مان مکيه ڇاڙھ منصوره جو رخ ڪري ٿي ۽ ننڍي ڇاڙھ اتر طرف سارا سان Sara San(سيوهڻ) ڏانهن رخ ڪري ٿي. ٿورو فاصلو اڳتي وڃي گهنڊي هڻي اولھ طرف وڃي ٿي ۽ نيٺ اچي مکيه وهڪري سان گڏجي ٿي.”