سنڌ جا ماڻهو
سنڌ ۾ رهندڙ هندو مهاڊن ۾ اولھ هندستان جي سامونڊي علائقن جي ٻين هندن جهڙا هوندا آهن. پر لٽي ڪپڙي ۾ ڏيل ڏيا ۾ اهي مجھ گهٽ هوندا آهن، انهن سان لاڳاپيل خاص ذڪر اڳتي ايندو.
ايشيا جي ٻين ملڪن جيان هتي به ٻن قسمن ها ماڻهو رهندا آهن، جيڪي اٿڻ ويهڻ ، چال چلت ۾ هڪ ٻئي کان مختلف هوندا آهن، جن جو واسطو فوج سان هوندو آهي. فوج ۾ هڪ ٻروچ آهن، انهن جا ابا ڏاڏا سنڌ ۾ ڄاوا هئا. هتان جا اصل باشندا جيڪي وڏا جاگيردار آهن، تن جو واسطو به فوج سان آهي. انهن جو سڀاءُ تعصبي ۽ هٺيلو، ساڙوٽا، مڪار ۽ هيٺئين سوچ وارا هوندا آهن، پر ظاهر طور ڏاڍا اخلاق وارا ملنسار ٿين ٿا. هيٺين طبقي وارا ماڻهو ڏاڍا اٻوجھ آهن. هتي اهم سوال آهي ته طبقن ۾ ايترو وڏو فرق ڇو آهي. اهڙيون ڳالهيون ڪنهن شعوري ڪشش جو نتيجو ڪونه هونديون آهن. هيءِ هڪ قدرتي شي آهي. جيڪڏهن هڪ ڀيرو ڪنهن سنڌي کي چڙ آئين جوش اچي ويو ته ان کي ماٺو ڪرڻ ۽ روڪڻ ڏاڍو ڏکيو هوندو آهي ۽ پوءِ ڪڏهن معاف به ڪونه ڪندو آهي. هتان جو ٺڳ ۽ عيار طبقو به مشهور آهي. اهي ڄڻ هڪ قسم جا فطري چور هوندا آهن. ڏسڻ وائسڻ ۾ ڏاڍا ملوڪ پيا لڳندا. اٿڻ ويهڻ ۾ مان مريادا ۽ نياءُ پر رات ٿيندي ته چوري ڪرڻ کان ڪونه مڙندا يا ڏينهن وارا شاندار ڪپڙا لاهي پاسي ڪري رکندا، پنڻ واري بگري ڪلهي تي رکي ڪوهن جو وڪڙ ڪري وڃي ٻئيءَ جوءِ ۾ نڪرندا، جتي کين ڪير ڪونه سڃاڻيندو ۽ پوءِ گداءُ (پن) شروع ڪندا. پنڻ ۽ چوري ڪرڻ سنڌ جي ڄڻ فوجي جي سرشٽ ۾ داخل آهي اهو طبقو جنهن سان هيءَ فوج واسطو رکي ٿي، تنهن جو ڌنڌو به چوري ڪرڻ ۽ پنڻ آهي. سندن خيال آهي پنڻ ۽ چوري ڪرڻ ڪري سندن اخلاق ڪونه بگڙن ڪونه ٿا.
هندن ۽ مسلمانن مان جيڪو واپاري طبقو آهي، تنهن جو نصل ئي ڄڻ ڌار آهي. اهي ماڻهو پورهئي ڪرڻ جا ايترا شوقين آهن، جيترا مٿي بيان ڪيل ماڻهو ڪاهل ۽ نڪما آهن ۽ اهي پنهنجي ڌنڌي کان سواءِ ڪنهن ٻئي شي ڏانهن ڌيان ئي ڪونه ڏيندا آهن ۽ پنهنجي ڪرت ۾ ايڏا ته رڌل هوندا آهن جو کانئن پنهنجو پان به وسري ويندو آهي ۽ ڪنهن آرام ۽ آرائش جو به خيال ڪونه ڪندا آهن. پر اهي پنهنجي واپاري ڏيتي ليتي ۾ ديانتدار گهٽ هوندا آهن. واپاري ۾ به وڏي جاکوڙ ڪندا آهن. سرڪار جا نواب مٿن ڳاٽي ڀڳا معصول مڙهي ڇڏيندا آهن، مٿي ڪوڪاريندا ته گهڻو آهن، پر ان جو کڙتيل ڪونه نڪرندو آهي.
ايشيا جي ٻين ملڪن جي ماڻهن ۾ جيڪي عام اوڻايون ملنديون، سي سنڌين ۾ ڪونه آهن، جيڪڌهن آهن ته به تمام ٿوريون . هتي اڻ پڙهيل ماڻهو تمام گهڻا ملندا ۽ جهالت تصور ڪرڻ کان گهڻو وڌيڪ آهي. دنيا جي تختي تي اهڙا ماڻهو آهن ئي ڪونه، جيڪي سنڌين جيان اڻ پڙهيل هجن. اهي پڙهڻ ڏانهن ڌيان به ڪونه ٿا ڏين. اسلام سان لاڳاپيل تعليم فقط سيدن ۽ پيرزادن لاءِ مخصوص آهي. اهي ڏهن مان نو کي ته اهڙا هوندا آهن، جن کي قرآن شريف جون ٻه آيتون ياد رهنديون آهن، تن کي پيا ورجائيندا آهن، ٻيو ٿيو ڀلو.
سو جهالت ڪري وڏائي، هٺ ۽ تڪبر ۾ پنهنجو مٽ پاڻ آهن. مسٽر “ناٿن ڪرو” هڪ سچيت ۽ سڄاڻ ماڻهو هو.هو صاحب سنڌ ۾ به گهڻو رهيو. هن پنهنجي خيال جي ڏاڍي سچائي سان اظهار ڪيو آهي. سندس بيان آهي ته سنڌ ۾ اسلام کي پکيڙڻ ۾ جاکوڙ ڏاڍي ڪئي وڃي ٿي، پر جذبن ۾ سچائي موجود ڏسڻ ۾ ڪانه ايندي. عيدن ملهائڻ کان سواءِ روحانيت ماٺي پئي ڀانئبي آهي. ٻي هر شئي تي پابندي آهي، باقي چرين کرين ۽ سست سيدن کي خوب کارائڻ کلي آزادي آهي. سونهن سنجهٽ جي پرکڻ جو اهو معيار وڃي رهيو آهي ته پيرن جي عڪاسي آهن. منجهن ساڙ ۽ ڪينو به گهڻو آهي ۽ ڪتابن ۾ جيڪي اڻ پڙهيل جاهل ماڻهو آهن، تن ۾ هي ماڻهو به شامل سمهجيا وڃن.
سنڌين مان ڪي وطن جا غدار به آهن.هيءُ ڪيڏو نه قومي عيب آهي. هتي ماڻهو جي قتل جا ڏوھ به گهڻا ٿيندا آهن. اهو تڏهن ٿيندو آهي، جڏهن حڪومت فوجي نوعيت جي هوندي آهي ۽ سندن وحشت بربريت جو ڏاڪو ڪجھ وڌيڪ هوندو آهي. ان هوندي به سنڌ جا ماڻهو پنهنجي اتر اوڀر واري پاڙيسري ملڪن کان هن ڪڌي ڪم ۾ گهٽ آهن. سنڌي مهمان نواز به ڏاڍا آهن. خاص طور تي بلوچ نسل جا سنڌي ماڻهو هن ڳالھ ۾ اڳتي آهن. هتان جي سرڪار بلوچن کي ڪجھ حق ڏنا آهن. اهي حق وٽن تيستائين محفوظ آهن جيستائين اهي سرڪار ۽ دربار جا نمڪ حلال رهندا. ٻروچ پنهنجي عورتنجو وڏو احترام ڪندا آهن ۽ اهي سندن ذهن، عقل ۽ عمل تي ڇانيل هونديون آهن. انهن سان جيڪي عهدناما وغيره ڪيا ويندا آهن ته انهن ۾ سندن عورتن جو راضپو به شامل هوندو آهي ته اهڙن عهدنامن ۽ واعدن تي اعتبار ڪري سگهجي ٿو ۽ ائين سمجهڻ گهرجي ته ڄڻ قرآن شريف وچ تي رکي عهدناما طئي ڪيا ويا آهن.
دنيا جي ڪنهن به ملڪ جي ماڻهن جو ايترو في سيڪڙو پني ڪونه ٿو، جيترو سنڌ ملڪ جي آدمشماري جو في سيڪڙو هن ڌنڌي سان لاڳاپيل آهي. پاڙيسري ملڪن ۾ هتان جا واندا ماڻهو وڃي فوج ۾ بيهندا آهن، چوريون ڪندا آهن، پنندا به آهن ۽ ڏکيو سکيو پيا پيٽ گذر ڪندا آهن. اهي ٻاهرين ملڪن ۾ وڃي ڌنڌو به پنهنجي طبيعت ۽ مزاج مطابق ڪندا، پوءِ کڻي اهو عارضي هجي، اولھ هندستان جي ملڪن ۾ سنڌ جا ماڻهو عربن جيان ويڙهاڪ ۽ بهادرآهن. هي ماڻهو ڪجھ وقت کان کان وٺي انهن ملڪن ۾ انگريزن سان لڳاتار وڙهندا رهيا آهن ۽ هنن بهادريءَ جو مظاهرو ڪيو آهي.
سنڌي فوجي کي ڏيهي حڪمران، ڇهن کان ڏهن رپين ، مهينو پگهار ڏيندا آهن. هي شخصي طور تي ڏاڍو بهادر ٿئي ٿو. پر جنگ وقت عرب جيان ٿڌائي ۾ گهٽ هوندو آهي. جنگ دوران ٻين هندستاني فوجين جيان منجهس عزت نفس گهٽ ٿئي ٿو. هڪ جهونجهار جيان حملو ڪندو آهي، پر سکيا نه ملڻ ڪري پوئتي هٽي به جلدي ۾ ويندو آهي. عرب فوجين کي هڪ ڳالھ ۾ ماري ويو آهي، جو هيءُ ٻٽاڪي وڌيڪ آهي. ٻي ڳالھ اها به آهي ته فوج نالي جي تنظيم وٽس نالي ماتر به ڪونه آهي. عرب فوجي، ظابطي ۽ قائدي جي پابندي ڪندا آهن، سنڌي فوجين ۾ اها ڳاھ به ڪانه آهي. عربن ۾ اهڙيون ڳالهيون ڏسي هندستانين ۾ ساڳيو جذبو جاڳيو آهي. ان ڪري عربن کي عزت جي نظرن سان ڏسندا آهن.
سنڌي فوجي نشاني جا ڏاڍ پڪا آهن. بالجتي کان منهن ڀرڻ واريون بندوقون هلائي ڀڙ ٿي ويندا آهن ۽ هٿيارن کي هلائڻ کي پنهنجو قومي ورثو سمجهندا آهن، اهو به ڀائيندا آهن ته تلوار سنڌين جو قومي هٿيار آهي. سنڌ جي ٺاهيل تلوار جو وڏو مان ۽ مرتبو آهي. پر مون کي شڪ ٿئي ٿو ته سنڌي فقط تلوار تي ڀاڙي ويٺا ته پنهنجي فوجي شهرت پاڻي ۾ لوڙهي ڇڏيندا. پوري پڪ سان چئي سگهجي ٿو ته سنڌ جي اصلي سگھ بارودي هٿيار ۾ لڪيل آهي ۽ اها ئي سنڌ جي اصلي سگھ آهي. اها ڪهڙي نه کلڻ هاب هٺ ۽ وڏائي واري ڳالھ آهي، جو سنڌي سمجهندا آهن ته سندن تلوار جو ڪير مقابلو ڪري ڪونه ٿو سگهي. هڪ فوجي سپاهي جي حيثيت ۾ سنڌي ڏاڍا مخلص ۽ فرمانبدار ٿين ٿا. پر منجهن اهو عيب آهي جو وٽن فوجي ضابطو ۽ تنظيم ڪونه آهي. جڏهن پنهنجي رڳ تي ايندا آهن ته پنهنجي ڪئمپ مان به چوڙي ڪندي ڪونه مڙندا آهن. سنڌ جا ڪيترائي قبيلا آهن. انهن قبيلن جون وري ڇاڙهون آهن، انهن ڇاڙهن جا وري ڀاڱا حصا آهن، جن جا مختلف نالا آهن. انهن سڀني جو اٿڻ ويهڻ هڪ جهڙو آهي، جنهن کي عام ماڻهو چئي سگهجي ٿو، منجهن، ريتن رسمن ۽ مذهب ڪري ٿورو ڪجھ فرق آهي.