غلام شاهه راشدي (سنڌ جو هڪ باڪمال شاعر)
غلام شاهه سنڌ جي مشهور علمي خاندان راشديه جو هڪ بلند پايه شاعر ۽ باڪمال بزرگ هو. سندس والد بزرگوار جو نالو پير علي ذوالفقار شاهه هيو.
هو پير صاحب پاڳاري (سيد صبغت الله شاهه) جو پٽ ۽ پير صاحب محمد راشد (روضه واري) جو پوٽو هيو. غلام شاهه جي تعليم ۽ تربيت پير ڳوٺ ۾ ٿي، جتي فارسي ۽ عربيءَ جي تعليم پير صاحب جي مدرسي ۾ ورتائين. انگريزي به اعلى درجي جي ڄاڻندو هيو. مگر اهو معلوم نه آهي ته اها تعليم ڪٿي ورتائين. بهر حال انهن زبانن جي لٽريچر جو ڪافي مطالع ڪيو هئائين ۽ بحث مباحثه ۾ بلڪل برک هيو.
پير صاحب حزب الله شاهه (پير پاڳاره) جي زماني ۾ رشتي دارن جي بد سلوڪيءَ سببان، پير ڳوٺ کي خير باد چئي، بدين تعلقه جي ڳوٺ گولاڙيءَ ۾ وڃي مقيم ٿيو ۽ پوءِ مرندي مهل تائين موٽي پير ڳوٺ ڪو نه آيو گهر کان نڪرڻ وقت وٽس ڀاڙي کان مٿي پائي به ڪا نه هئي. مگر لاڙ ۾ پهچڻ کان پوءِ ايڏو بخت بلند ٿيس جو وڏي ملڪيت جوڙي ويو ۽ ايڏو رسوخ حاصل ڪيائين جو اڄ به لاڙ جي ٿر ٿاڪن تي سندس ڏونڪو وڄي رهيو آهي.
پير صاحب رهڻي ڪهڻيءَ ۾ نهايت سادو ۽ خوراڪ پوشاڪ ۾ ڏاڍو سنئون سنواٽو هيو. ململ جو ڪشادو چولو ۽ چئن والن جي ننڍي سٿڻ پائيندو هيو. پيرن ۾ سنڌي جتي ۽ مٿي تي سرائڪي ٽوپي پائيندو هيو. سياري خواهه اونهاري اها پوشاڪ هيس. ڪڏهن ڪڏهن اندر ٻاهر ويندو هيو ته ڪوٽ ۽ بوٽ جي تبديلي ڪندو هيو. ورنه عام طرح ڪنهن به کيس ٺٺ ٺانگر ڪو نه ڏٺو انهيءَ سادگيءَ ۾ به مزاج شاهانه رکندو هيو. تمام آزاد ۽ لا اُبالي هيو. ڪڏهن پٿر جهڙو سخت هيو نه ڪڏهن وري هڪ مهجور عاشق جي ڳوڙهن کان به وڌيڪ نرم ٿي ويندو هيو.
سموري حياتي، خوشحالي، فارغ البالي ۽ آزاد خياليءَ ۾ گذاري 60 ورهيه کن جي ڄمار ۾ 2 يا 3 تاريخ ذوالحج 1319هه جي پنهنجي ڳوٺ گولاڙيءَ ۾ وفات ڪري ويو. کيس ”ذات الجنب“ جي بيماري ٿي، جنهن ۾ ڪل 7 ڏينهن کن مبتلا رهيو، موت کان هڪ ڏينهن اڳ چون ٿا ته سندس زبان تي بار بار هيٺيون مصرع هيو:
”چنيسر جي چت ۾ هن کان اڳي هو
نيڻن سندو مامرو تهان پوءِ ٿيو.“
بزرگ جي مزار گولاڙيءَ ۾ سندس ڪوٽ جي اوڀر طرف ڇتائين ڪوٺيءَ ۾ آهي، جتي هر سال سندس عقيدت مند ميلو لارائيندا آهن.
(2)
غلام شاهه جي شاعرانه زندگيءَ جي حقيقي ابتدا، وطن جي وڻن ڇڏڻ بعد ٿي، وطن ڇڏڻ کان ٿورو اڳ سندس بيبي ۽ والده به وفات ڪري ويون، جن جي انتقال به سندس طبيعت ۾ هڪ تغير پيدا ڪيو. توڙي جو انهيءَ فن جو ازل واري استاد کان ئي سبق سکيو هئائين مگر انهن واقعن کان پوءِ سندس سچا پچا جوهر کلي پيا. لاڙ ۾ وڃڻ کان پوءِ ٿر جي فطري رنگينن به سندس اداس طبيعت تي سوزگداز جو پرتو وڌو.
سيد بادشاهه هر وقت شعر ڪو نه چوندو هيو، ڪڏهن ڪڏهن ڪن خاص حالتن ۾ سندس ملڪا کلي پوندا هيا ۽ مصرائون موذون ٿي وينديون هيس. جڏهن اٺ تي چڙهي ٿر جو سفر ڪندو هيو ۽ وڃي ڀٽن تي چڙهندو هيو. اتي ساوڪ ڏسندو هيو، آسمان تي جهڙ ٿيندو هيو ۽ سنهي سنهي بوند هلڪي هلڪي هير سان ملي ڀٽن جي سبزهه زار تي موتن جان ڪرندي هئي، ان وقت مٿس مستي طاري ٿيندي هئي ۽ يڪدم اٺ تان لهي پوندو هيو ۽ شعر چوندو هيو. يار وري جڏهن راڳ ٻڌندو هيو ۽ مٿس وجد طاري ٿيندو هيو، ان مهل به مصراعون موذون ٿي وينديون هيس. ان کانسواءِ جڏهن ڪنهن خاص واقع ڪري غم ۾ هوندو هيو اهو وقت به سندس شعر چوڻ جو هيو:
راڳ سان سندس خاص ذوق هوندو هيو، جڏهن ڪو ڪن تي هٿ رکي ”الو ميان“ ڪندو هيو، يا ڪو ڌنار چانڊوڪي رات ۾ جهنگ ۾ بين وڄائيندو هيو، ان وقت غلام شاهه مدهوش ٿي ويندو هو. جهومندو به هيو ۽ زارون زار رئندو به هيو. هڪ دفعي والد مرحوم کيس ٻه ٽي مصراعون ٻڌايون. مٿس ايتري مستي چڙهي جو ڪافي ختم ٿيڻ بعد به ڪيترو وقت اکين مان لڙڪ نه ٿي بيٺس. پوءِ پاڻ به ڏاڍي سوز منجهان پنهنجي ڪافي چيائين. عيد براد جي موقع تي جڏهن مٽ مائٽ ۽ وطن ياد پوندو هيس تڏهن ڏاڍو سوز گداز پيدا ٿيندو هيس. هڪ دفع عيد جي موقع تي نماز کان اڳ جماعتن جي مجلس ۾ ڪافي چيائين؛
”اٿم اميدون اڃان اڃان، مان ته پاند پائيندس پنهل پرچائيندس.“
ڪافي ايترو ته سمان پيدا ڪيو جو ٻڌندڙ ۽ ٻڌائيندڙ سڀ ٿي رنا، اهو سارو ڏينهن سيد کي سوز نه ڇڏيو. ٿر جي سفر ۾ جيڪا ڪافي ٺاهيندو هو ان ۾ خاص طرح اثر هوندو هو. حاجي صالح ڳالهه ٿو ڪري ته هڪ دفع ٿر جي سفر ۾ هياسين. واٽ ويندي اوچتو آسمان تي ڪڪر ڇائنجي آيا، سنهي ڦڙ ڦڙ پوڻ لڳي، بهار جي موسم هئي، ۽ مندائتا گاهه پٽن تي ڇالر هيون پيا هئا، موسم جي اها مستي ڏسي غلام شاهه اٺ کڻي جهڪايو، سبزهه زار تي گهمڻ لڳو ۽ جهونگارڻ لڳو. ان وقت هيٺين ڪافي راس ڪيائين:_
ساڻيهه جي ميان سومرا! آهي سڪ سچي،
ويڙهيچا وانجهن ۾ واهه واهه وس چرو،
قوت جني جو ڪونڍير، ٻگرا، ٻوهه، ٻرو،
گولون گولاڙن ۾ پيڙيون سي پچي،
ســــــــاڻيهه جــــــي.....
ميها، موگر، مکڻيون، موٽون مانڌاڻان،
کهه کوماڻا کنڀيون، سائون ساماڻان،
ويڪر ولهارن ۾ پيڙا سي پچي.
ســــــــاڻيهه جــــــي.....
حاجي صالح محمد چوي ٿو ته هڪ لڱا ”برهان واري تڙ“ تي لٿل هياسين، رات جو مولوي قطب، اشرف شاهه جي هيٺين ڪافي چئي:_
منهنجي سرتين ۾ ڪا سنڀال،
آءٌ ٿي ونجهلان ويڙهيچن لئه!
1. اُن انهن جو آ جڪو، مٿن لويون لال
2. اٺڙا مينهن ملير تي، مارو چارن مال
3. مينهن مانڊاڻا ڪيا، ڇپر وسي شال
4. اشرف شاهه چوي آيا، مارو ڪاهي مال
منهنجي سرتين........
پير صاحب کي اها ساري رات ننڊ نه آئي، ڪڏهن رنو ٿي ۽ ڪڏهن بسترو ڇڏي هيڏي هوڏي گهميو ٿي، آخر اسر ويل جو هيٺين ڪافي موذون ڪيائين:_
سڪندي ٿيڙم سال، آءُ ٿي ڏکيا گذاريان ڏينهڙا
1. وجهيو ويٺي وندرائي، ڦوڙائي جي فال
آءُ ٿي ڏکيا...........
2. ويهي مون سان واعدا ڪيائون، ڪالهه ڪالهوڻيءَ ڪال
3. اُن انهن جو آجڪو، لويون مٿن لال
4. آءُ غلام شاهه انهن کي، جئري گڏجان شال
آءُ ٿي ڏکيا.......
انهن واقعن مان معلوم ٿئي ٿو ته شاعر جي طبيعت تمام احساس ۽ سوز گداز جو مخزن هئي، پور پوندو هيس ته شعر والهانه انداز ۾ خود بخود زبان مان نڪري پوندو هيس. ورنه اڄوڪن ڪاٽڪو شاعرن جيان پراوا ڪلام پڙهي، قافيه ۽ خيال اڏائي، قلم مس کڻي ڪڏهن ڪجهه ڪو نه چيائين. ڪنهن حڪيم جو قول آهي ته ”نيچرل شاعر جي شاعري هيٺين اسبابن تي منحصر ٿيندي آهي: رات جو سناٽو، صبح جي هير ۽ رنگيني، برسات جي گهڏ. طيور جو ترنم، درياهه جي رواني، چنڊ جي چانڊاڻ، پرڪيف تغير. سرسبز باغ، اهي آهن قدرتي شاعرن جي هيجان طبيعت جا اسباب جيسين انهن مان ڪا به شي موجود نه هوندي تيسين شاعر جو فڪر شعر کان معذور هوندو“. غلام شاهه جي به اها حالت هئي، برسات جي بوند، ٿر جي سفر، ڀٽن جي ساوڪ، وطن جي ياد، راڳ ۽ غم سندس شاعريءَ جا اسباب هيا. تنهنڪري سمجهڻ گهرجي ته سندس ڪلام جو گلدسته طويل راتين ۽ عميق افڪارن جو نتيجو نه آهي، مگر چند قليل مصروفيتن جي مختصر لمحن جو هڪ رنگين مجموعه آهي.
(3)
شاعر جو شعر جيئن اسان مٿي ڏيکاري آيا آهيون، ڇاڪاڻ ته فطري ۽ بي اختيارانه آهي، تنهنڪري منجهس تصنع يا بناوٽ اصل ڪا نه آهي. زمين سادي، مطلب سڻائو ۽ الفاظ بلڪل مختصر آهن. شاعرانه خصوصيتون به شعر ۾ ملن ٿيون، مناظر ڪشي، اسلوب بيان، جذبات ۽ رواني وغيره موجود آهي. مثال لاءِ مناظر ڪشيءَ جو ڪمال ڏسو جو هڪ مصرع ۾ ٿر جي ساوڻيءَ واري موسم جو مڪمل منظر ڇڪي ڇڏيو اٿائين:_
موسم ٿي مينهن اُٺا، پاڻي ٿيڙا پلر
ڏٿ ڏيهائن جو، لنب لاڻا ۽ للر
لوءِ يارين سين، وڃي لوءِ لڻان!
اسلوب بيان ۽ اظهار جذبات جو طريقه هيٺين مصراعن ۾ ڏسو“ ڄڻ هڪ ٻئي سان منهون منهن پئي گفتگو ٿئي:_
1. کلي ويٺينءَ کٽ تي تون ته، پر سسئي، ساڻ پرائي،
ٿاريلين ٿر ڄاين کي، ڪيئن لقب وڌو تو لائي،
2. سوين سنگهاريون راڄ ۾، ڇو عمر اهي نه اٽڪائي،
منڙو ريڌئي مارئي نه ته باند نه ٻئي ڪنهن ڀائي.
3. ورڻ وس نه پنهنجي، رهڻ تو نه رهائي
ڪڙم اباڻي ڪير ريءَ، ته به جيڻ تو نه جڳائي.
مائي مارئي ٿا مارون ميارون ڏين ته ”تون پرائي پرس سان کٽن تي خوش ٿي ويٺيئن، ٿر ڄاين کي لقب لائي وڌئي، تنهنجو پنهنجو من ريڌو نه ته ٻيون به تو جهڙيون سوين سنگهاريون راڄ ۾ آهن انهن کي عمر باند نه ڪيو، توڙي زور سان باند ۾ آهين ته به تو کي مري وڃڻ کپندو هو، جيڪڏهن موٽي نه پي سگهينءَ.“
اَسلوب بيان ڏسو:_
اَجڙوال عمر تو ڇو قيد ڪئي،
وڇوڙا ورهن جا سگهي ڪين سهي
عبث عمر ڪوٽ ۾ جيڏين ريءَ جيان
موڪل ڏي عمر ميان ڀيڙي ٿر ٿيان
زريون زر بفت سندءِ طول وهاڻا تنهنجا،
هو جي آندئي عمر سانگياڻيءَ لئي سهنجا
کهه کهنبا مون نه وڻن، ٻن تنهنجا ٻانڌڻان_
موڪل ڏي...........
ماڙيون مون نه وڻن، درسي چونڪيون چونئرا
کاڄ کٿيرين جو ڏيهه سندا هِن ڏوئنرا
ميوا، مڪ، پُسي، پيرون کي نه پڻان
موڪل ڏي.........
مارئي ٿي عمر کي چئي ”اَ جڙوال کي جو قيد ڪيو اٿي، ايترن ورهين جا وڇوڙا ڪٿي سهي گهندي، تنهنجون زريون زربفت، طول وهاڻان ۽ کهنبا مون کي مور نه ٿا ڀاءِ پون، تنهنجون ماڙيون، چوئنڪيون ۽ چونئرا، آئڙن ئي نٿا، تنهنجا ميوا ڏسي آءُ پنهنجي ملڪ جي ڏئنرن ۽ پيرن جي گلا ڪا نه ڪنديس.“
جدت بيان جا جوهر هيٺين مصرع ۾ ڏسو:_
عمر اميدون اٿم وطن آءُ وينديس،
ڏيهاين کي وڃي ڏوراپا آءُ ڏينديس
چوڙيلن کي چونديس منهنجي ڪا نه ڪيا و!
مارن کي ميهڻن جو انداز ڪيڏو نه لطيف ۽ وڻندڙ آهي.
ازين قسم فن شعر جي جنهن به اسلوب تي ڏسندؤ ته غلام شاهه جو شعر ضرور لڀندو. شعر گداز، سادگي ۽ سلاست خاص طرح آهن. آخر ۾ بندش ۽ روانيءَ جي خوبيءَ جو به نمونه ڏسو:_
ميها، موگر، مکڻيون، مرٽون، مانڌاڻا
کهه کوماڻا، کُنڀيون، سائون، ساماڻا
ديڪر ولهارن ۾ پيڙا سي پچي
غلام شاهه جي ڪلام ۾ ٿر جي ٻوليءَ جا اڪيچار لفظ ڪم آيل آهن، جيئن ته ديڪر، ڪونڍير، ٻوهه، ٻرو، گولون، ويڙهه، ڀُڻان، ڀيڙي، پلر، ڦانڊون، ٻانڌوڻا، لوءِ، لوءِ يارين، کٿيرن، پرسئي، ڪيڙ، نائي ساڻيهه، ساروڻي کيڻ، ڏيج، اوڇڻ، ڪوارينديس، اُڪنڊ وغيره وغيره.
(4)
غلام شاهه جو ڪلام لاڙ ۾ عام جام چيو وڃي ٿو، باوجود ايتري پذيرائيءَ جي به اهو گهڻي حد تائين محفوظ رهي ڪو نه سگهيو آهي ۽ جيئن جيئن وقت ويو آهي، گذرندو تيئن تيئن اهو ويو آهي ميٽبو، جنهن وقت مان سندس ڪلام گڏ ڪرڻ شروع ڪيو، ان وقت سندس صحبتي باقي ٽي ڄڻا بچيا هئا.
هڪ سومار، ٻيو محمد صالح، ٽيون طيب، اهي ٽئي سندس خاص خليفه هئا ۽ انهن کي جيڪو ڪلام ياد هو اهو ۽ ڪجهه پنهنجن ڪتابن مان اتاري گڏ ڪيو اٿم. سندس سمورو ڪلام ٽن حصن ۾ آهي. (1) مارئي (2) سرائڪي زبان ۾ (3) متفرق. هن هيٺ سندس ٻه ٽي ڪافيون نموني خاطر ڏيان ٿو:_
ڄام عمر آن ڄائي مهڻن خاطر مارئين.
1. مربا، ماکيون، مصريون، کيڻ هر کائي_
ساڪڙ جو ساڻيهه جو ماروئڙن جي مٺائي.
2. اوڇڻ آءُ نه وڃاڻجي، طولن آهيان تپائي_
ڏيج اسان جو ڏوڙا کهنبن جند کپائي.
3. وطن اسان جو ويڙهه ۾ ڪوٽن دلڙي ڪنبائي_
سا ڪيئن مرڪي ماڙئين، جيڪا ڄارن ڀر ڄائي.
4. ساروڻي تنهن ساڻيهه جي سورن دل سجهائي_
گندر منجهه غلام شاهه چوي ويڙي عمر اجائي.
(1)
عـمــــر اٻــــاڻـــا ڏوٿـــــي ڏاڏاڻــــا_
الا وسئون آئـون نــــه وســـارينديـاس.
1. مينڍن ۾ ميان عمر مر پيو چيڙهه چڪي
ساهه سنگهارن کي ساريون روز سڪي
ڳوٺاڻن کئون ڳتون ڌر نه ڌواريندياس.
2. باغ باغيچا بنگلا مير ڏسي ماڙيون.
ڪيئن وهان ڪوٽن ۾ واهن تنهنجون واڙيون
جهانگيئڙن جا جهوپا ڪيئن ڪواريندياس.
3. هينئڙي جن سان هيرون سي منهنجا ٿر ٿيا.
محلاتن ۾ مئيءَ کي جن ريءَ پهر پيا
ان ري غلام شاهه چوي گهڙي نه گهاريندياس.
سرائڪي زبان جي ڪلام جو نمونو هي آهي:_
رمزان لاڪي رانجهن نال، بيوس ٿي آن بيحال
صورت معنى عشق اوهان جو،
ڪيتس قرب ڪمال
بيوس ٿي آن.....
محبت تيڏي متيان منجهايان،
عشق وڃايا افعال
بيوس ٿي آن......
ڪر ڪر ناچ ماريان تاڙيان،
آکي غلام شاهه ڪلال
بيوس ٿي آن.....
متفرقات ۾ هيٺين قسم جو ڪلام آهي؛-
دلڙي ديواني ڪري وئين يار،
پوءِ ساجن مُئي جي لڌئي نه سار
1- اڏر کيا نتل ڪڏهن ايندا.
دوست دلاسو دل کي ڏيندا
ڪانگل ڪج تون خبر چار.
2- پل نه سري مون جنهن پرريءَ،
تنهن جا نب کئون جدا جئري
ڪنهن پر ڪج نه ڌڻيم ڌار
3- تون منهنجو سائين آءٌ تنهنجي ٻانهي،
اڱڻ آسروند جي آءُ تون جاني
سوڍل لڳ جبار
4- سڪ سدا تنهنجي آهي ساهه کي،
آهي آسا بند اهو غلام شاهه کي
گهڙي گهڙي گفتار
دلڙي ديواني.....
(2)
ساجن وڃ نه سفر وقت وڃڻ جو
ها واڻو هلڻ جو ٿو ماري مئي کي
قدم ڪرم جا ڌرتون ڌڻيءَ لڳ ميان
دوست اسان جي در الا –
هاواڻو......
رئان رهن نه سپرين ميان پليان ڪهڙي پر الا –
هاواڻو.....
ورهه وڇوڙو ٿو ماري مئي کي ميان ڪا ته ملڻ جي ڪر الا –
هاواڻو....
رهه اڄوڪي راتڙي تون ميان گهوٽ
غلام شاهه جي گهر الا – هاواڻو....
(3)
هڪ هڪ نيڻن جي ناز تئون سؤ سؤ ڀيرو صدقي ٿيان
جيڪي پرين پر ۾ پهيو هينئڙو ڳڻن تن سان گهيو
ايڏا سورڙا جيءَ ۾ سهيو، ناحق جيڏيون آءُ ٿي جيان
هڪ هڪ.......
جن لئي ٿي مڃتائون مڃان ايندا ڪنديس
ڳالهيون ڳچان
ڪو ڏينهن اٿي باقي اڃا –
ملندئي نه ٿي هيڻون هيان
هڪ هڪ......
ڀري نه ڪيڙس برهه برڀينر پرايم ذوق ذرو
انهيءَ عشق جي سودي ۾ سر – ڪو هڪ ڏني آءُ ڏهه ڏيان
هڪ هڪ.......
(4)
اٿم اميدون اڃان اڃان،
مان ته پانڌ پائيندس، پنهل پرچائيندس!
دعا ڪريو جيڏيون جي جانب آيو،
پنون مئيءَ جي روح جو رايو،
سرتيون اوهان کي ٿي سنڃان، سنڃان،
آءُ کنڊون کارائيندس وٽون ورهائيندس،
اٿم اميدون......
جٺيون ڦٽيون ڀتين ڀڻڪا،
تنهنجي ڪارڻ تعنا تُنڪا،
ر سڀئي مون مڃيان مڃيان،
آءُ ڪوهه لڪائيندس، ڇاکون چپائيندس!
درد ونديءَ کي دم دم لبر،
درد فراق جا دل تي دفتر،
ڳالهين جا اٿم ڳڃان ڳڃان،
آءُ ڳجهو ڳالهائينددس، ساري سڻائيندس!
اٿم اميدون.....
سڄڻ هليا مون کي منهه ٿيو،
پرين ڌاران ويهڻ وهه ٿيو،
وهان ڪيئن آءُ وڃان وڃان،
ويا ورائيندس، موٽا ئي آڻيندس!
اٿم اميدون.....
سوين سالن ورهن ويهان،
آکي غلام شاهه راتيان ڏينهان،
ڀاڃ اهي ويٺي ڀڃان ڀڃان،
آءُ گهر گهرائيندس گهورون گهمائيندس!
اٿم اميدون.....
اهو ٺيٺ سنڌي نمونه جو ڪلام آهي، جيڪو سر ۽ ساز سان مزو ڪندو آهي. شايد اڄوڪن تڪ بازن کي ان مان لطف ڪونه اچي، مگر حقيقت ۾ ته اڄوڪيءَ تڪ بازيءَ کان لک دفعا هي سادو سڌو ۽ سنئون ڪلام سٺو آهي.