سنڌ ۽ ايران جا لاڳاپا
سنڌ هن وقت پاڪستان جو هڪ اهم حصو آهي. مون کي پڪ آهي ته سندس قدامت ۽ شاندار تمدني توڙي علمي ماضيءَ کان ڪوبه پڙهيل لکيل اڻ واقف ڪونهي. موهن جي دڙي واري ان جهوني سرزمين ۽ ايران جي وچ ۾ تاريخ جي ابتدا کان ئي گهرن لاڳاپن جا نشان ملن ٿا(1). تاريخي کنڊرن مان مليل شيون، سماجي ۽ واپاري لاڳپن جو پتو ڏين ٿيون. قديم تخت گاهه بهمن آباد (برهمڻ آباد) (2)، ساساني ساخت وارو رني ڪوٽ، جيڪو ديوار چين جو ننڍڙو نمونو آهي (3)، يا خود پنهنجي تاريخي ڳوٺ ”بهمن“ جي نالي ذريعي، اڄ به ان ڳالهه جي شاهدي ملي ٿي، ته آڳاٽي زماني کان اسان جا سياسي لاڳاپا ڪيترو نه گهرا پي رهيا آهن. ان کان سواءِ بهرام گور ۽ شنگل (راءِ چڱل؟) جو واقعو (4)، سنڌ تي بهرام جو اثر ۽ هتان کان هزارن لورن (مڱڻهارن) جو ايران وڃڻ ڪنهن کي معلوم ڪونهي! فردوسيءَ جا هي شعر ڪنهن نه پڙهيا هوندا.
بنزديک شنگل فرستاد کس
چنين گفت اي شاهه فرياد رس
ازان لوليان (لوريان) برگزين دهه هزار
نر و مادهه بر زخم بربط سوار
که استاد بر زخم دستان بود
در آواز او، رامش جان بود!
(2)
اسلام کان پوءِ ايران ۽ سنڌ جا لاڳاپا ايترو ته ويجهو ۽ مستحڪم رهيا آهن، جو چوڏهن سؤ سالن ۾ هي سلسلو ڪڏهن به ٽٽل نه ٿو ڏسجي. سياسي يا ثقافتي، ادبي يا فني، بهرحال ڪنهن نه ڪنهن روپ ۾، هي روابط هر دور ۽ هر وقت قائم ۽ مستحڪم پي رهيا آهن (5). انهن لاڳاپن جي تاريخ کي تعلقات جي گوناگون صورتحال ۽ مواد جي ڪثرت توڙي پکڙيل واقعن جي ڪري، آءُ ڪٿان شروع ڪيان، ڪهڙن ڪهڙن عنوانن هيٺ بيان ڪيان ۽ وري ڪيسين بيان ڪيان، منهنجي لاءِ حيران ڪن ڳالهه آهي.
سراين رشته ندانم، زکجا بکشائم!
داستان طويل ۽ وقت گهٽ آهي. لهذا هتي آءُ ان دلچسپ حڪايت جو فقط هڪ مختصر خاڪو پيش ڪندس.
اوهان سڀني کي خبر آهي ته، سنڌ ۾ اسلام ايران ذريعي پهتو. اگرچه تاريخي رستن ۽ راهن جي ذريعي اسان جي وچ ۾ واپاري آمد رفت آڳاٽي وقت کان موجود هئي (6)، پر شيراز کان ابن قاسم سان گڏ ايراني لشڪري جڏهن سنڌ ۾ وارد ٿيا، تڏهن عام نوعيت جي تعلق مذهبي رشتي جي صورت ورتي ۽ عربن سان گڏ ايرانين جون بستيون پڻ نئين سر سنڌ ۾ آباد ٿيون. سيستان جي طاهر ذوالمينين (205- 259هه) يا يعقوب بن ليث صفار (253- 265هه) جي زماني ۾، ايراني ڪارندن ۽ حاڪمن جي اچڻ وڃڻ جا، تاريخ ۾ چٽا نشان موجود آهن (7).
عربي دور حڪومت ۾ جتي عربي زبان کي سياسي بناءَ تي، سنڌ ۾ قدم ڄمائڻ جو موقعو مليو، اتي هي قدرتي امر آهي ته تجارتي تعلقات ۽ ايندڙ ويندڙ قافلن (8)، يا انهن ايرانين جي ڪري جيڪي عربن سان گڏ سنڌ ۾ آباد ٿيا، ايراني اثر سان گڏ ايراني زبان کي به هتي متعارف ٿيڻ جو موقعو مليو هوندو(9)، جيتوڻيڪ عرب جاگرافيدانن هن ڳالهه کي غير ضروري سمجهي بيان نه ڪيو آهي. پر ان جو سبب به سمجهڻ جوڳو آهي. ايران ۽ ايراني ٻولي ان وقت غلام هئا، ان جي اثرن جو چٽائيءَ سان ذڪر نه ڪرڻ، ڪا غير معمولي ڳالهه نه آهي.
سنڌ جي فارسي زبان سان واقفيت ۽ ان سان دلچسپي، جيڪڏهن پهريان کان پيدا ٿيل نه هئا، ته پوءِ عربي زبان جي حاڪميت ختم ٿيڻ بعد، فارسي زبان جو پوءِ جي زمانن ۾، سندس جڳهه وٺڻ ڪهڙيءَ طرح ممڪن هو!
(3)
مختصر مدت جي طوائف الملوڪيءَ بعد عربن کان حڪومت جي واڳ، سنڌ جي هڪ مقامي قبيلي سومرن جي حوالي ٿي. ان دور ۾ قرامطين جو اقتدار (10)، هن ڳالهه جو پتو ڏئي ٿو ته ان زماني جو ايراني فڪر ۽ اثر سنڌ تي تمام گهڻو هو. محمود جڏهن ملتان (401هه) ۽ منصورهه (416هه) کي غلام بنايو، تڏهن ظاهر ۾ قرامطي (11) وجود کي هن شرعي سبب طور استعمال ڪيو هو.
محمود غزنويءَ جي لاڳيتن حملن ۽ سندس سنڌ ۽ پنجاب تي حڪومت قائم ڪرڻ سبب، سنڌ ۾ ايراني اثرن ۽ ان جي ادب ۾ تازگي پيدا ٿي پئي. ان دور ۾ ڪيترن ئي شاعرن، سنڌ کي پنهنجي شعرن ۾ مختلف صورتن ۾ ياد ڪيو آهي، جي سنڌ ۽ ان ۾ رهندڙن سان سندن گهري واقفيت ۽ دلچسپيءَ جو پتو ڏين ٿا. دقيقي (وفات قبل 384هه)، فرخي (وفات 429هه)، عنصري (وفات 431هه)، قطران تبريزي (وفات 466هه)، ناصر خسرو (وفات 481هه)، مسعود سلمان (وفات 515هه)، عسجدي مروزي (وفات 514هه)، امير معزي (وفات 21- 518هه) ۽ مختيار غزنوي (وفات 535هه) جا شعر هن سلسلي ۾ پڙهڻ جوڳا آهن (12).
غزنوي اثر واري زماني ۾ فارسي شاعرن ۽ ليکڪن جي اچ وڃ سبب، سنڌ ۾ جو ڪجهه پيدا ٿيو، اسان کي ڏک آهي ته زماني جي هٿ چراند اهي سڀ آثار، ڪجهه اهڙيءَ ريت ختم ڪيا، جو اڄ اسين انهن علمي يادگارن مان ڪجهه به پيش نه ٿا ڪري سگهون. بهرحال هي ته اسين اندازو ڪري سگهون ٿا، ته ملتان ۽ منصورهه تي تسلط سبب علمي تخليقون لازمي ٿيون هونديون.
(4)
غزنوين جي دور 401-441هه) جي علمي اثاثي گم ٿيڻ جو اسين ڏک ڇو ڪريون، جڏهن ته اسان وٽ ان دور کان پوءِ ناصرالدين قباچه جي زماني 602- 625هه) جو علمي ذخيرو به محفوظ نه رهي سگهيو. ناصرالدين ۽ سندس علم پرور وزير عين الملڪ اشعريءَ جي علمي سرپرستيءَ ڪري، تاتارين جي غارتگري ۽ خونريزين سبب هجرت ڪندڙ، متعدد عالمن ۽ ناميارن شاعرن کي پنهنجي درٻار ۾ آڻي گڏ ڪيو(13).
مولانا قطب الدين ڪاشاني (14)، قاضي شرف الدين اصفهاني (15)، سيد الندماءَ تاج الفضلاء فخرالقدماءَ شمس الدين محمد بلخي (ڪي بزرگ هن شاعر جو نالو هن ريت به لکن ٿا – شمس الدوله سيد الندماءَ تاج الفضلاءَ فخرالقدماءَ محمد الکاتب بخلي – سنڌيڪار)، فخرالشعرا ضياءَ الدين سجزي، منهاج سراج قاضي (624هه)، سديدالدين عوفي (617هه)، ”بفروش“ شاعر ۽ فضلي ملتاني (16)، جا چند نالا آهن، جيڪي محفوظ رهجي اتفاق سان اسان وٽ پهتا آهن. جن جو نالو گم ٿي ويو، اهي نه ڄاڻ ڪيترا هوندا، جيڪي هن درٻار ۽ دور سان واسطيدار هئا. ”جامع الحڪايات“، ”الفرج بعد شدة“ جو ترجمو، ”طبقات ناصري“ جي تاليف جو آغاز ۽ ”چچ نامہ“ (613هه)، هن سونهري دور جا اهي علمي يادگار آهن، جي خوشقسمتيءَ سان زماني جي هٿ چراند کان بچي اسان تائين پهتا آهن. ”چچ نامہ“ جو فارسي مترجم سنڌ جي هڪ عالم مولانا ڪمال الدين اسماعيل جي لاءِ، جنهن وٽان کيس ”فتح نامہ“ جو عربي متن مليو، لکي ٿو ته: هو فارسي علم ۽ فن ۾ بي مثال هو (17). هي بزرگ اروڙ جو هو، جيڪو شهر سنڌ جي اڳين بادشاهن جو تختگاهه هو.
محمد بن عليءَ جي هن قول مان سنڌ ۾ فارسي علم جي ترويج جو اندازو ڪري سگهجي ٿو. هي فارسي مترجم پاڻ به شاعر هو. ”چچ نامہ“ ۾ به سندس شعر موجود آهن(18).
هيءَ تعجب ۽ فخر جي ڳالهه آهي ته فارسي شاعرن جو سڀ کان پهريون تذڪرو، جنهن کي ”ديوان“ سڏيو ويو آهي (19)، سنڌ جي سرزمين تي مرتب ٿيو، ۽ پوءِ ٻئي قديم ترين تذڪري ”لباب الالباب“ جي تڪميل جو شرف به سنڌ کي ئي حاصل ٿيو.
هن دور جي فارسي شاعريءَ جو نمونو اسان کي ”لباب الالباب ۾ ملي ٿو.، خود عوفيءَ جو اهو قصيدو، جيڪو بکر جي قلعي جي فتح تي هن لکيو، اسان وٽ هڪ قيمتي ادبي اثاثو آهي (20).
بهرحال هي سڀ علمي آثار ۽ نشان غزنوي دور کان پوءِ جو بچي ويل سرمايو آهن.، جيڪو ڪجهه ختم ٿي ويو، ان جو نقصان نه فقط سنڌ جي لاءِ، پر فارسي ادب جي تاريخ لاءِ هڪ ابدي نقصان جي حيثيت رکي ٿو.
شيخ بهاءُ الدين ذڪريا ملتاني (وفات 666هه)، هن دور جو جيد صوفي ۽ صاحب حال بزرگ هو. وٽس سماع جو رواج هو، جتي اڪثر ڪري فارسي شعر پڙهيا ويندا هئا (21). هڪ ڀيري هن شعر شيخ کي ڊگهي عرصي تائين وجد جي حالت ۾ بي حال رکيو:
مستان که شراب ناب خوردند
از پهلو ئي خود کباب خوردند (22).
شيخ بهاءُ الدين ذڪريا وٽ، فخرالدين عراقي (وفات 688هه) وارد ٿيو. سندس غزل:
نخستين بادهه کاندر جام کردند
ز چشم مست ساقي وام کردند
۽ هي غزل:
در کوکي خرابات ”کسي را که نياز“ است
هوشياري و مستيش همه عين نماز است
هتي جا ياددگار آهن(23).ڪم پي رهيا آهن (5). انهتان کان هزارن لورن (مڱڻهارن) جو ايران وڃڻ ڪنهن کي معلوم ڪونهي! ڳوٺ ”
شيخ عثمان قلندر لعل شهباز مروندي، جنهن جي خانقاهه سنڌ جي تاريخي شهر سيوهڻ ۾ اڄ تائين زيارتگاهه بنيل آهي. پاڻ مرند کان سنڌ، بلبن جي دور ۾ پهتو، جڏهن خان شهيد ملتان جو حاڪم هو (668- 683هه) ڏانهس ڪيئي فارسي غزل منسوب آهن (650هه) (24).
هي ياد رکڻ گهرجي ته جلال الدين خوارزم شاهه جو اچڻ ۽ سڄو سال سنڌ ۾ رهڻ (18- 619هه) يا ديبل جي اردگرد جامع مسجد ٺاهي وڃڻ، بحث هيٺ آيل دور جي شروع جو اهم سياسي واقعو آهي.
(5)
سنڌ تي تخلقن جا حملا 752هه/ 1351ع کان شروع ٿيا، جڏهن ته هتي سومرن جي جاءِ تي، سمن جو گهراڻو حاڪم ٿي چڪو هو.
هن دور ۾ فارسي شعر چوڻ جو، مقامي طور تي رواج جو اهڃان پڻ ملي ٿو. هن سلسلي ۾ اسان وٽ ان فارسي شعر جي هڪ مصرع ثبوت جي لاءِ موجود آهي، جا سنڌي نسل سنڌ جي حاڪم، فيروز تغلق آڏو پڙهي هئي.(1)
شاهه بخشندهه توئي بندهه شرمندهه منم (25).
ملتان جي حاڪم عين الملڪ ماهرو جي خطن جو مجموعو ”انشاي ماهرو“ جي نالي سان موجود آهي، جيڪو هن ڳالهه جو ثبوت آهي ته، هن دور ۾ فارسيءَ کي سرڪاري زبان جي حيثيت حاصل هئي ۽ سنڌ جي سلسلي ۾، لکپڙهه لاءِ به ”فارسي“ کان ڪم ورتو ويندو هو. هن ڪتاب ۾ سنڌ جي بادشاهن جي نالي جيڪي خط آهن، اهي هن ڳالهه جي شاهدي ڏين ٿا. (26).
سنڌ ۾ هي رواج به ان زماني ۾ ڏٺو وڃي ٿو ته، ماڻهو پنهنجن بزرگن جي مقبرن تي فارسي ڪتبا ۽ شعر لکائي نصب ڪندا هئا. چنانچه حاجي ترابيءَ جي مقبري تي ڪتبو 782هه (27)، ۽ محمد تغلق جي عارضي قبر تي سيوهڻ جا ڪتبا (28). هن ڳالهه جي شاهدي ڏين ٿا.
ننڍي کنڊ ۾ ڪلام پاڪ جا ٻه پهريان فارسي ترجمان به سنڌ ۾ ئي ٿيا آهن، هن دور جو يادگار آهي، ۽ ٻيو (جيڪڏهن شهاب الدين دولت آباديءَ جي تفسير ”بحر مواج“ کي تفسير جي حيثيت ڏجي ته پوءِ) ڏهين صدي هجريءَ ۾ مخدوم نوح هالائيءَ جو ڪيل فارسي ترجمو آهي، جو هند و پاڪ جي سڀني فارسي ترجمن ۾ آڳاٽو آهي (30).
اگرچه اها ڳالهه موضوع کان ٻاهر آهي، پر هڪ عجيب اتفاق جو هتي ذڪر ڪرڻ دلچسپ هجڻ سبب، منهنجي خيال ۾ برو نه ٿيندو. هي عجيب اتفاق آهي، ڪلام پاڪ جو پهريون ترجمو، جو ڪنهن به غير ٻولي ۾ ٿيو، اهو به سنڌ ۾ ئي هتي جي ٻوليءَ ۾ ٿيو آهي (31).
(6)
اٺين صدي هجريءَ ۾ يا ان کان پوءِ، اسان کي ڪيترا ئي علمي گهراڻا اهڙا ملن ٿا، جن ايران کي ڇڏي سنڌ ۾ مستقل رهائش اختيار ڪئي، جن جي اٿي ويٺي مجلسن ۽ صحبتن جي ڪري، سنڌ ۾ فارسي زبان جي اشاعت ۽ اضافي کي وڏي تقويت حاصل ٿي.
هن سلسلي ۾ شيراز جي انجوي ساداتن جي هڪ شاخ جي بزرگ سيد محمد جو نالو کڻي سگهجي ٿو، جيڪو 786هه ۾ شيراز کان نڪري سنڌ ۾ اچي رهيو. خاندان جي تاريخي ڪتابن مان معلوم ٿئي ٿو ته، حافظ شيرازي هن سيد محمد جو بي حد معتقد هو ۽ ان به ساڻس گڏ وطن ڇڏيو. تاريخ ۾ اچي ٿو ته حافظ:
”گريه ميکرد و ميرفت“ (32).
هن دور ۾ دارالسلطنت ٺٽي ۾ توڙي سنڌ جي ٻين وڏن وڏن شهرن ۾، ڪثرت سان مدرسا موجود هئا (33)، جن ۾ عربيءَ سان گڏوگڏ فارسي ڪتاب به پڙهايا پي ويا.
(7)
خراسان جو آخري تيموري سلطان حسين بايقرا (863-912هه) ۽ سنڌ جو والي ڄام نظام الدين (866-914هه) نه فقط همعصر هئا، بلڪ هم ذوق به هئا. علمي ۽ ادبي سرپرستيءَ ۾ هڪ جهڙا هئا، جنهن ڪري هرات ۽ ٺٽو هڪ ئي وقت ۾ شاعرن ۽ عالمن جو ڳڙهه بنيل هئا (34)، ۽ سندن درميان هڪ جهڙائيءَ جو هي به هڪ عجيب اتفاق آهي ته، جنهن وقت تيمورين جي هن آخري سلطنت جي طاقت ختم ٿي، ته عين ان وقت سنڌ ۾ سمن جي سلطنت جو ڏيئو به گل ٿي ويو. آزاد سنڌ حڪومت جو هي آخري ادب پرور بادشاهه ڄام نظام الدين سمون نه فقط علم دوست ۽ هنر پرور هو، ليڪن خود به فارسيءَ جو شاعر هو. هي رباعي سندس آهي:
اي آنکه ترا نظام دين مي خوانند
تو مفتخري کہ مرا چنين مي خوانند
گر در رهه دين از تو خطائي افتند
شک نيست کہ ترا کافر لعين مي خوانند(35).
مولانا عبدالعزيز ابهري پنهنجي خاندان سان گڏ، هن دور ۾ ئي سنڌ پهتو ۽ مستقل طور هتي ٽڪي پيو (36). هن هتي علم جي اشاعت ۽ واڌاري لاءِ، هڪ وڏي مدرسي جو بنياد رکيو. علامه جلال الدين دواني (908هه) به، هن سلطنت جي علم پروريءَ جي هاڪ ٻڌي هتي اچڻ ٿي گهريو، ليڪن سندس ٻه شاگرد مير شمس ۽ مير معين، سلطان نظام الدين کان سفر جو خرچ وٺي جيسين اتي پهتا، ان کان اڳ علامه دواني آخرت جي سفر تي روانو ٿي چڪو هو (37).
901هه ۾ مشهد مقدس کان سيد يعقوب ۽ سيد اسحاق هت پهتا، جن جو خاندان مشهدي سادات“ جي نالي سان ٺٽي ۾ اڃا هلندو اچي (38). مشهدين جو ٻيو گهراڻو ٻن ڀائرن سيد احمد ۽ سيد محمد ولد سيد عباد مشهديءَ تي مشتمل هو، سو 906هه ۾ اچي هتي پهتو (39).
مڪليءَ جي قبرستان ۾ خواجه شرف الدين شيرازيءَ جي قبر به ان دور جو يادگار آهي، جنهن تي هي ڪتبو موجود آهي:
وفات مرحوم الواصل الي رحمته الله
خواجه شرف الدين شيرازي
في تاريخ شهر جمادي الاول سن 911هه(40).
هي بزرگ به انهن ايندڙن مان هڪ آهي، جن کي نظام الدين جي علم نوازي ايران کان سنڌ گهلي آئي.
ٺٽي ۾ مغلپورهه هن سلطان جو يادگار آهي. هي محلو ان ڪري سرڪاري خرچ سان ٺاهيو ويو ته، جيئن ايران مان ايندڙ مشاهير ۽ عالم آساني سان ۽ آرام سان، اچڻ شرط هتي آباد ٿي وڃن. هي ياد رکڻ گهرجي ته هن دور ۾ ايرانين جي لاءِ ”مغل“ ۽ ”ولايت زاد“ لفظ استعمال ڪيا ويندا هئا. مغل لفظ شايد ان ڪري ايرانين جي لاءِ مشهور هو، ڇو ته ان زماني ۾ ايران جا مختلف ٽڪرا، تيموري مغلن جي قبضي ۾ هئا.
ڏهين صدي هجريءَ جي شروعات جهڙيءَ ريت ايران لاءِ ڏک ۽ ڏڦيڙ جو سبب بني، اهڙيءَ ريت سنڌ جي لاءِ به، هن صديءَ جي ابتدا مستقبل جي. مستقل سياسي نڀاڳ جو سبب بني. ايران ۾ تيمورين جو ڏيئو گل ٿيڻ شروع ٿيو هو. شيباني، صفوي ۽ بابري قوتون هڪ ٻئي خلاف ميدان ۾ هيون. هتي سنڌ ۾ سلطان نظام الدين جي وفات خانداني جهڳڙي جو اهو سلسلو پيدا ڪيو، جنهن سنڌ جي آزاد مستحڪم ۽ وسيع سلطنت جون پاڙون پٽي ڇڏيون.
ايران شاهه اسماعيل ( 906_930هه) صفويءَ جي ذريعي، جلد ئي نه فقط هڪ مستقل گهراڻي جي هٿ ۾ انتشار ۽ طوائف الملوڪيءَ جي تباهه ڪارين کان بچي ويو. پر نئين سر آزادي حاصل ڪري پنهنجي ٽڙيل پکڙيل حصن کي گڏ ڪري، مستقل بادشاهت جو بنياد وجهي صحيح رستي تي گامزن ٿي ويو. ليڪن سنڌ جي حالت ٺيڪ نه ٿي سگهي. ڇو ته ٽن چئن ماڻهن تي مشتمل ارغون گهراڻو، جيڪو سلطنت هرات جي پاران قنڌار، ڪابل ، بست ۽ زمين داور تي نيابت ڪندو هو، اهو بابر جي قنڌار ۽ ڪابل، تي قبضي ڪرڻ بعد، سنڌ جي ان گهرو جهڳڙي مان فائدو وٺي، سنڌ تي قبضو ڪري ويٺو.
اڃا گهرو لڙائي هلي رهي هئي ته، هرات جي تيموري بادشاهت جو ڀٽڪيل شهزادو بديع الزمان (41)، سنڌ ۾ آيو ۽ ڄام فيروز وٽ پناهگير بنيو. ( 18_ 919هه) ليڪن پوءِ جلد ئي هتان جا ترڪي ليڪن پوءِ جلد ئي هتان ترڪيءَ ڏي راهي ٿيو. هر معاملي جا ٻه پهلو ٿين ٿا. ارغوني تسلط جي تصوير جو سياسي پهلو جنهن جي تاريخ (927هه) ” خرابي سنڌ“ مان نڪري ٿي. (42) بلاشڪ اونداهو نه پر تاريڪ تر رهيو. ليڪن ٻيو پهلو جيڪو خاص علمي ۽ ادبي هو. اهو روشن بلڪ روشن تر گذريو.
جيتوڻيڪ سنڌ گذريل دور ۾ ئي فارسي زبان کي درٻاري ۽ علمي زبان قبول ڪري چڪي هئي، ليڪن هن خاص فارسي گو گهراڻي جي تسلط بعد، ايران سان اسان جا لاڳاپا زياده مضبوط ٿي ويا، شيراز، مشهد سبزوار ۽ ٻين ايراني شهرن مان سوين روحاني ۽ علمي گهراڻا سنڌ ڏي لڏي آيا، جنهن ڪري فارسي ٻوليءَ ۽ فارسي تمدن جي جهڙوڪر، هڪ مڪمل دنيا سنڌ ۾ پيدا ٿي پئي.
هن زماني ۾ غياث الدين منصور دشتڪيءَ جي گهراڻي مان سيد شڪر الله شيرازي (43) ، سنڌ ڏي لڏي آيو، جنهن جي گهراڻي سنڌ ۾ ڪيترن ئي ناميارن عالمن، فارسي گو شاعرن، طريقت جي صاحبن ۽ اهل قلم فاضلن کي جنم ڏنو. شيرزاي ساداتن جو ٻيو خاندان سيد ڪمال ۽ سيد جمال نالي ٻن ڀائرن تي مشتمل، سيد شڪر الله سان گڏ ٺٽي پهتو، جنهن جي گهراڻي به ڪيئي مشاهيرن کي پيدا ڪيو. (44).
مولانا جامي رحه جي دوست ۽ روحاني رفيق شيخ جلال الدين بايزيد پورانيءَ کان هر اهو پڙهيل لکيل واقف آهي، جنهن ”نفحات الانس“ پڙهيو آهي. هن شيخ جلال الدين پورانيءَ جو ڏوهٽو ميرڪ شيخ محمود سنڌ ۾ هن زماني ۾ پهتو. (45)، ۽ ٻن سون سالن تائين سندس خاندان سنڌ ۾ عالمن، شاعرن ۽ ليکڪن کي پيدا ڪندو رهيو. سنڌ ۾ هي گهراڻو عرب شاهي، سبزواري ميرڪ سيد جي نالي به مشهور آهي ۽ پوراني سادات پڻ سڏائي ٿو.
مير غياث الدين محمد معروف، سلطان رضائي عريضي سبز واري صاحب ”حبيب السير“ يعني خواند مير جو ڏوهٽو (46)، هي به پنهنجي اولاد کي وٺي هن دور ۾ لڏي آيو. سندس سنڌي اولاد به سنڌ ۾ فارسيءَ جا ڪيئي پائدار علمي آثار ڇڏيا آهن. هي معلوم هجڻ گهرجي ته ”حبيب السير“ واري ليکڪ جا ارغون گهراڻي سان تمام ويجها ۽ گهاٽا لاڳاپا رهيا آهن. خواند مير پاڻ هتي آيو هو، پر پوءِ هندوستان ويو ۽ اتي ئي وفات ڪيائين (47).
مولانا مصلح الدين لاري (48)، مولانا عبدالخالق گيلاني (49)، مولانا يار محمد ياري هروي (50)، ۽ مولانا يونس سمرقندي (51) به هن دور ۾ آيا ۽ حيدر ڪلوچ به هن دور ۾ سنڌ ۾ آيو ۽ هتي ئي فوت ٿيو(52).
شاهه جهانگير هاشمي ڪرمانيءَ جي مثنوي. ” مظهر الآثار“ (940هه) (53)، فخري هرويءَ جو تذڪرو ”روضته السلاطين“ (958هه) (54)، شاعريءَ جي فن ۾ ”صنايع الحسن“ (55)، ۽ خواتين شاعرن جو تذڪرو ”جواهر العجائب“ (56)، يا وري ”فتاوي پوراني“ (57) ۽ ”آداب المريدين“ (58)، هن دور ۾ اسان جي مٿي ذڪر ڪيل خاندانن جون چند علمي نشانيون آهن.
هيءَ ڳالهه ياد رکڻ گهرجي ته ”روضته السلاطين“ فارسي شاعرن جو ٻيو جهونو تذڪرو آهي، جيڪو سنڌ ۾ لکيو ويو ۽ ان ريت فخري هرويءَ جو ”جواهر العجائب“ خواتين شاعرن جو پهريون تذڪرو آهي، جيڪو هتي لکيو ويو.
هند جي مغل بادشاهه همايون جو ايران وڃي پناهه وٺڻ، هن دور جو مکيه سياسي واقعو آهي. هن ڏس ۾ هي ياد رکڻ گهرجي ته اهو شاهه حسين ارغون ئي هو. جنهن سنڌ ۾ همايون کي (47_950هه) رهڻ نه ڏنو ۽ پنهنجي سمورين ڪوششن ناڪام ٿيڻ بعد، ٻيو رستو نه ڏسي هو ايران ڏي ”صراط مستقيم“ (950هه) ذريعي روانو ٿيو (59). شاهه طهماسپ صفويءَ کي همايون بادشاهه جيڪو خط لکيو، ان ۾ شاهه حسن ارغون جي سياست ڪاريءَ ڪري، کيس پهتل تڪليفن جو اشارو هن ريت ڪيو آهي. ”از فضائي سواد اعظم هند، بتنگنائي ظلم سندهه، رسيدهه شد.“
بگذشت از سرما آنچه گذشت
چه بدريا و چه کهسار و چه دشت (60).
(9)
ارغونن کانپوءِ (962هه) سنڌ کي، ترخانن جي ٻن اميرن تقسيم ڪيو. هيٺئين سنڌ (ٺٽو) ميرزا عيسيٰ ترخان ۽ اتر سنڌ (بکر) سلطان محمود بکريءَ جي حصي ۾ آئي.
هي اهو ئي ميرزا عيسيٰ ترخان آهي، جنهن جي زال ماهه بيگم جي نالي فخري ”جواهر العجائب“ منسوب ڪيو هو، ليڪن جڏهن اڪبر تخت تي ويٺو (963هه)، تڏهن معمولي امير جي زال جي ڀيٽ ۾، هڪ وڏي بادشاهه جي دائي ماهم انگه جي نالي، هن پنهنجي انستاب کي تبديل ڪري ڇڏيو.
ميرزا عيسيٰ ۽ سندس پوين (962_1000هه) جا لاڳاپا، ايران سان اهڙيءَ ريت ٺيڪ رهيا. جهڙيءَ ريت اسان ارغوني دور جو اڀياس ڪيو. هن دور ۾ به ڪيئي ايراني خاندان، پنهنجي جنم ڀومي ڇڏي سنڌ پهتا. سيد بدرالدين مازندراني (61)، هن دور ۾ لڏي ايندڙن مان هڪ آهي. تاريخ ”نگارستان“ جو مؤلف قاضي احمد غفاري قزويني، هن زماني ۾ سنڌ ۾ پهتو ۽ هتي ئي فوت ٿيو. (975هه) (62).
مشهد (آستان قدس) سان، ميرزا عيسيٰ ترخان جي گهري وابستگي هئي. چنانچه عقيدت جي اظهار طور هن خاص اهتمام سان سنڌي مشعل ٺهرائي، اوڏانهن موڪلي ڏنا. مرزا عيسيٰ سياسي طور تي به ايران سان لاڳاپي جي لاءِ مجبور هو. هو سنڌ ۾ هڪ پاسي بکر جي حاڪم سان سلطان محمود بکريءَ کان ڊنل هو، ته ٻئي طرف اڪبر کان به کيس خوف هو ، جيڪو نئون نئون فتوحات جي تازي جذبي ۽ ارادي سان تخت نشين ٿيو هو. لهذا ميرزا جي لاءِ بيحد ضروري هو ته، هو پنهنجي پاڙيسري سلطنت بلڪه عظيم تر مملڪت يعني ايران سان لاڳاپو پيدا ڪري. ليڪن سندس مشهد ڏي لاڙو پڪ آهي ته سياسي نوعيت جو هو.
محمود بکري جنهن جو نالو اسان هاڻي کنيو آهي، سو ان وقت نه رڳو لاثاني بهادر ۽ جنگجو امير هو. بلڪه سياست ۽ ڏاهپ ۾ به پنهنجو مثال پاڻ هو. ايران ڏي ميرزا عيسيٰ جو لاڙو ڏسي، هن به پنهنجا سفير موڪلي شاهه طهماسپ سان پنهنجا تعلقات پيدا ڪري ورتا هئا (63).
مير ابوالمڪارم بن غياث الدين سبزواري، جنهن جي خاندان جو ذڪر مٿي ڪيو ويو آهي، محمود بکريءَ پاران ۽ تردي بيگ يا حق بردي بيگ ايراني درٻار مان سنڌ ايندا ويندا رهيا (967هه) (64) شاهه طهماسپ نه رڳو پاڻ کيس ”خان“ ۽ ”سلطان“ جو لقب ڏنو، بلڪه محمود جي ئي درخواست تي، اڪبر کي به خط لکيو، ته محمود کي پنهنجي درٻار مان به ”خان خانان“ جو خطاب ڏنو وڃي. هندوستاني درٻار ۾ جيئن ته هڪ وقت ۾ صرف هڪ ”خان خانان“ هوندو هو، ۽ ان وقت منعم خان هن منصب تي فائز هو، لهذا اڪبر ، شاهه طهماسپ کي معذرت جو خط لکيو(65).
(10)
ارغون ۽ ترخان ڏهين صديءَ تائين سنڌ تي حڪومت ڪندا رهيا، ۽ سال 1000هه ڌاري سنڌ، هندي مغلن جي سلطنت جو حصو بنجي وئي، جن ايندڙ ڏيڍ سئو سالن تائين هتي پنهنجو تسلط قائم رکيو.
’ يارهين صديءَ جي ابتدا ۾ جيڪو سفير ايراني درٻار ۾ پهتو، سو هڪ سنڌي هو، يعني اڪبر جو مشهور امير، مورخ ۽ شاعر مير معصوم بکري ”نامي“ هو. سندس پاران (11_1013هه) شاهه عباس ڪبير صفويءَ (985_1038هه) جي درٻار ۾ پهتو. هن نه رڳو سفارتي ڪاميابي حاصل ڪئي. بلڪه ذاتي طور تي به ايران ۾ پنهنجا مستقل تاريخي ۽ ادبي يادگار ڇڏيا. حڪيم شفاعي اصفهاني (وفات 1027هه) (66)، محمد رضا فڪري ۽ تقي اوحديءَ جهڙن شاعرن سان سندس صحبتن ۽ مشاعرن جو ذڪر، ايران ۽ سنڌ جي ادبي لاڳاپن جو هڪ مستقل عنوان آهي. (67). اصفهان جي مسجد علي جو ڪتبو (68)، ڪاشان ۽ مورچه (مورچئه خورت) جي وچ ۾ ڪاروان سراءِ عباس جو ڪتبو (69)، يا احمد جام زنده پيل جي مزار جو ڪتبو (70)، هي ۽ ٻيا ڪي ڪتبا جيڪي مير معصوم ايران ۾ هر هنڌ هنيا، سي اڄ به موجود آهن. مير معصوم (وفات 1014هه) فارسيءَ جو بهترين شاعر، ”تاريخ سنڌ“ جو مولف (1009هه) ، صاحب ديوان ۽ هڪ ”خمسه“ جو مصنف آهي. خواجه نظام الدين”طبقات اڪبري“ (1003هه)، سندس ئي تحرڪ ۽ مدد سان لکي هئي (71).
سنڌ ۽ ايران جي سياسي لاڳاپن کي قائم رکڻ وارو، ٻيو سنڌي امير ترخاني گهراڻي جو آخري حاڪم ميرزا غازي وقاري هو، جنهن جي شخصيت نه فقط دلچسپ آهي، بلڪه رنگا رنگ خوبين جي ڪري بي انتها دلڪش پڻ آهي. جڏهن هو قنڌار ۾ مغلن جو نائب هو. (1017_1021هه)، ان وقت سندس ذاتي درٻار، سندس غير معمولي علم پروريءَ ۽ شخصي ڪشش جي ڪري ايراني شاعرن سان ڀريل هئي. طالب آملي پهريان سندس درٻار جو شاعر هو، جنهن سندس مدح ۾ ايڏا ته سٺا قصيدا لکيا، جو کيس (طالب آملي) ”ملڪ الشعرا“ بنائڻ کانپوءِ به جهانگير کي اهڙا قصيدا نصيب نه ٿيا. شمساي زرين رقم، مرزا فصيحي هراتي، ملا شاني تڪلو، مير الاهي اسد آبادي، سنجر ڪاشي، محوي اردبيلي، بزمي کوز، مير نعمت الله وصل شيرازي، ملا اسد قصه خوان، شيدا اصفهاني، مرشد بروجردي، عتابي تڪلو، مولانا صوفي مازندراني صاحب بتخانه، سروري يزدي، مير عبدالباقي ”قصہ خوان“. حڪيم فغفور لاهيجاني (72)، مرزا غازيءَ جي بزم ادب سان واڳيل ۽ سندس مدح خوان هئا.
ميرزا غازيءَ جا شاهه عباس ڪبير سان گهرا لاڳاپا هئا. ٻنهي جي وچ ۾ ايلچي نياپو نڙو کڻي ايندڙ هئا. مرزا غازيءَ جي پاران، سيد عبد الله سلطان عريضي سبز واري هي فرض بجا آڻيندو رهيو (73).
پهريان ته سياسي لاڳاپا رهيا پر وري جلد ئي شاهه ۽ ميرزا جي وچ ۾ شخصي تعلقات پيدا ٿي ويا ۽ اهي ان حد تائين وڌيا، جو جهانگير وانگر شاهه عباس به پنهنجي خطن ۾ مرزا کي ”فرزند“ جي لقب سان مخاطب ٿيڻ لڳو. مرزا غازيءَ، شاهه عباس جي مدح ۾ جيڪي قصيدا لکيا آهن. ان مان هڪ قصيدي جو هڪ ئي شعر اسان تائين پهتو آهي.
ز زهر مار زمان، در امان بود آن ڪس
ڪه شاهه مهرهه مدح تو، در دهن گيرد (74).
ميرزا رستم صفوي (وفات 1051هه)، شاهه اسماعيل ڪبير جو پڙ پوٽو هو. ايران کان ڀڄي جڏهن سنڌ پهتو، ان وقت (1000هه) اڪبر جي سپهه سالار عبدالرحيم خان خانان ۽ سنڌ جي حاڪم ميرزا جاني بيگ ترخان درميان لڙائي ٿي رهي هئي. جيتوڻيڪ ان ڏس ۾ واسطيدار تاريخن ۾ ڪو به حوالو منهنجي نظر مان نه گذريو آهي. ليڪن ”عالم آرائي عباسي“ ۾ آهي ته، هنن ٻنهي ۾ مرزا رستم صفويءَ ذريعي صلح ٿيو (75).
ميرزا غازي ڦوهه جوانيءَ ۾ فوت ٿيو (1021هه)، تڏهن مغلن سڌو سنڌ تي صوبيدار موڪلڻ شروع ڪيا ته، سڀ کان اول مرزا رستم صفوي صوبيدار ٿيو، جيڪو 1022هه ڌاري ٺٽي پهتو. حقيقت ۾ مرزا رستم کي موڪلڻ کان اڳ ۾ مرزا غازيءَ جي ئي هڪ مائٽ مرزا عيسيٰ ترخان (ثاني) کي، صوبيدار ڪرڻ جي رٿ غور هيٺ آئي. ليڪن کيس هيڏي موڪلڻ کان ان ڪري ٽارو ڪيو ويو ته، متان هو قديم لاڳاپن جي ڪري، شاهه عباس جي مدد سان سنڌ ۾ پنهنجن ابن ڏاڏن جي مسند واپس وٺي وڃي ۽ هندي مغلن کان سنڌ کي آزاد ڪري وڃي (76). چند سال اڳ شاهه عباس جي پاران قنڌار تي حملو ٿيو هو، جنهنڪري شاهه ۽ جهانگير جي وچ ۾ لاڳاپا سٺا نه هئا، جيتوڻيڪ ٻنهي طرفن کان نياپي نڙي جو سلسلو جاري رهيو (77). جهانگير سنڌ جي مسئلي ۾ مناسبت ۽ چڱائي ان ۾ ڏٺي ته، سنڌ کان ايران جي لاڳاپن جي خاتمي لاءِ مرزا رستم صفويءَ کي موڪلي، جيڪو شاهه عباس جو مخالف هو ۽ ان مخالفت جي ڪري وطن ڇڏي هتي پهتو هو.
هن يارهين صدي هجريءَ ۾ جيڪا مغلن جي صدي آهي، ڪيئي ايراني شآعر هندوستان پهچڻ کان اڳ سنڌ ۾ ٽڪيا. مثال طور صائب تبريزي ۽ سندس شآگرد ملڪ تعظيما قمي (78)، هندوستان پوءِ پهتا، سنڌ ۾ پهرين ترسيا ۽ اهڙا ٻيا ڪيئي مثال سنڌ جي ادبي تاريخ ۾ موجود آهن.
ڪاشي شهيد (1070هه)، جيڪو هن دور ۾ ايران کان ٺٽي پهتو هو، سو ڪافي وقت هتي ٽڪيو (79). ٺٽي جي ئي هڪ فرزند کيس پاڻ پڻي جي حد کان ٻاهر ڪڍي، معرفت جي دنيا ۾ پهچايو هو. اهو ترڪ نه پر هندو ٻچو ”ابي چند“ هو. جنهن لاءِ سرمد چيو هو:
خدا ئي کيست اي سرمد! درين دير
نمي دانم ابي چند است، يا غير !
ايران ۽ فارسي زبان توڙي ادب جو اثر صدين جي ڳانڍاپي جي ڪري سنڌ ۾ ان حد تائين داخل ٿي چڪو هو ۽ سنڌي فطرت جو حصو بنجي ويو هو، جو هن يارهين صديءَ ۾ جڏهن رضائي ٺٽوي پنهنجي مثنوي ”زيبانگار“ (1053هه) لکي. تڏهن هن عشق جو پورو مواد جيتوڻيڪ سنڌ مان کنيو، ليڪن عاشق ۽ معشوق جا مقامي نالا ان ڪري بدلائي ڇڏيا، ڇو ته فارسيءَ جي نرم فطرت انهن نالن جي ڌاريائپ واري وزن کي پهچي نه ٿي سگهي. باوجود ان جي ته هو پنهنجي مادري زبان سنڌي کي بهترين ۽ شيرين سڏي ٿو:
زبان سندهه شيرين است شيرين
بجاي خويش رنگين است رنگين!
نمي سازم بيان را سنهي آميز
نيام از زبان سندهه پرهيز!
ز ملک پارس آدم پرنيان را
بيو شانم عروس داستان را
چو حرف از عاشق و معشوق دائم
بلفظ فرس هريک را بخوانم
بگويم نام هريک تابداني
به هنگام که اين دفتر بخواني
چور در معشوق حسن و زيب ديدم
پي او نام ”زيبا“ بر گزيدم!
همان شهري که مي باشد مقامش
زادم شهر حسن آباد نامش
”نگار“ از بهر عاشق ساختم نام
که نقش اوست زيب لوح ايام (80)
(11)
ٻارهين صدي هجريءَ ۾ سنڌ مان مغل تسلط جي پڄاڻي ٿي ۽ ڪلهوڙن جو مشهور سنڌي نسل گهراڻو، حڪومت جي گاديءَ تي ويٺو. جيتوڻيڪ هي خالص سنڌي هئا ۽ سندن دور سنڌي زبان ۽ ادب جو سونهري دور سڏجي ٿو، پر جيئن ته فارسي گو مغلن کان تازو ڇوٽڪارو حاصل ڪيو هئائون، ان ڪري فارسي زبان ۽ ادب کي هنن باقاعدي پنهنجي سيني سان سانڍي رکيو. ان ڪري ان دور ۾ سنڌ ۾ نه صرف فارسي زبان ۾ سڀني علمن تي قابل قدر ڪتاب لکيا ويا، بلڪه ڪيئي صاحب ديوان شاعر اهڙا پيدا ٿيا، جن جو درجو ان دور ۾ هند ۾ رهندڙ شاعرن کان ڪنهن ريت به گهٽ نه هو. تحفة الڪرام“ ۽ ”مقالات الشعرا“ وغيرهه، هن دور جون اهم ترين علمي نشانيون آهن.
نادر شاهه جو دهليءَ کان موٽندي سنڌ ۾ اچڻ، هن دور جو ايران جي حوالي سان مکيه سياسي واقعو آهي (1152-1153هه). ميان نور محمد (1132-1167هه) ساليانو ڏن ڏئي، ايران سان پنهنجن لاڳپن کي ٺاهيو ۽ نادري تلوار جي رتو ڇاڻ کان پنهنجي وطن ۽ وطن واسين کي بچائي ورتو، جيڪا محمد شاهه جي اڻ ڄاڻائيءَ ڪري دهلي ۽ دهليءَ وارن کي ڏسڻي پئي!
سنڌ ۾ نادر شاهه جي آمد مستقل علمي ۽ ادبي آثار ڇڏيا آهن. هي علمي آثار سنڌ جي حاڪم ميان نور محمد جي تصنيف ”منشور الوصيت“ (81)، ۽ تاريخ تي متعدد ڪتابن تي مشتمل آهن ۽ ادب ۾ اهي مخالف توڙي موافق قصيدا آَهن، جيڪي نادر شاهه جي آمد تي سنڌ جي شاعرن چيا آهن. سنڌي شاعرن تلميح جي طور تي به نادر شاهه کي پنهنجي شعرن ۾ ياد ڪيو آهي. مثال طور:
کرد غارت دهلي دل آن شهه، مهه پيکران.
شوخ من اندر ستم کمترز نادرشاهه نيست (82).
ان دور ۾ سرڪاري يا غير سرڪاري طور تي ايران جا ڪيئي امير، عالم ۽ شاعر سنڌ ۾ داخل ٿيا، جن مان عاشق اصفهاني (83)، مرزا جعفر شيرازي (84)، ۽ ٻيا ڪيئي شاعر ۽ حڪومتي ڪارڪن آيا، جن جو ذڪر ”مقالات الشعرا“ ۽ ”تحفة الڪرام“ ۾ موجود آهي. شيخ علي حزين (85)، ۽ ايران جو مشهور مرثيه گو شاعر ملا مقبل (86) (وفات گجرات، 1158هه) پڻ ان دور ۾ سنڌ پهتا هئا.
نادر شاهه 11 محرم 1153هه تي سنڌ مان ايران لاءِ موٽندي ميان نور محمد کي ”شاهه قلي خان“ جو خطاب ڏنو، جنهن جي تاريخ سنڌي درٻار جي شاعر هن ريت چئي:
اي آنکه تو ئي بملک دولت قائم
از خوان تو افطار کند هر صائم
تا مملکت ”سند“ شهنشاهت داد
تاريخ توشد ”شــــاهه قـلـي خــان دائــم“ (1152هه (87).
جيسين نادر شاهه جيئرو هو، ايران سان اسان جا سياسي لاڳاپا برابر قائم رهيا. سنڌ جا سفير ۽ خود سنڌ جي ڪلهوڙي حاڪم جا ٻه پٽ مستقل طور تي نادر شاهه جي قتل (1160هه) تائين ايران ۾ رهيا. جڏهن محمد مراد (1164هه) سنڌ واپس پهتو ته، شاعرن سندس آمد جي موقعي تي قصيدا ۽ تاريخون چيون. مثال طور:
با مزدهه رسيد، خان عالي به وطن (جعفر)
بافضل خدا، خان جوان بخت رسيد
از راهه خراسان، به وطن باز رسيد (محسن) (88).
شيخ غلام محمد پڻ ايلچيءَ طور نادري دربار ۾ آخر وقت تائين رهيو (89). مير ابراهيم شاهه حيدرآبادي ٻيو سفير هو، جو سنڌ مان ايراني درٻار ڪيئي ڀيرا آيو ويو (90).
سنڌ جي والي ميان نور محمد ڪلهوڙي جي ايران پرستيءَ جو هڪ ٻيو مستحڪم ۽ مقدس نشان پڻ آهي، جو اڄ به اسان کي انهن ڏينهن جي ياد ڏياري ٿو. هي مشهد مقدس جي ڪتبخاني جي ميوزم ۾ اهو لاثاني ڪلام مجيد آهي، جيڪو هن نادر شاهه جي اچڻ کان اڳ (1148هه) ”مقدس آستان“ ڏي موڪليو هو، جنهن جي سينگار ۽ سونهن جو مثال شايد ئي دنيا جي ڪتبخانن ۾ ملي (91).
(12)
تيرهين صديءَ هجريءَ ۾ ”ٽالپور“ نالي هڪ ٻيو مقامي قبيلو حڪمران (1198-1258هه) هو. خود ”تال پور“ جي لفظي ترڪيب ايراني ۽ سنڌي لاڳاپن جي هڪ علامت آهي. ايران سان هن گهراڻي جو تعلق ان حد تائين ڳنڍجي ويو، جو انهن ايران دوستيءَ ۾ نه فقط ان کي پسند ڪيو، بلڪ سندن طور طريقا، حڪمرانيءَ جا قاعدا ۽ ضابطا، رهڻ سهڻ، لباس ۽ کائڻ پيئڻ توڙي عمارت سازيءَ تي ايراني اثر غالب ڏسجي ٿو. قاچاري بادشاهن سان، سندن گهرا لاڳاپا هئا. وڪيلن جي اچ وڃ ۽ سوکڙين پاکڙين جي ڏي وٺ آخر تائين جاري رهي. مرزا محمد عليءَ کي سفير طور 1214هه ۾ ايران موڪليو ويو، جيڪو واپسيءَ تي فتح علي شاهه قاچار جي سفير مرزا اسماعيل کي پاڻ سان وٺي آيو. هنن سفيرن جي اچ وڃ جون تاريخون مقامي شاعرن جي ديوانن ۾ موجود آهن (92).
سنڌ جو مشهور مرثيه گو شاعر سيد ثابت علي شاهه 1219هه ۾ ايران جي سفارت تان واپس پهتو، جنهن جي تاريخ مير مائل چئي آهي. مير غلام محمد ٺٽوي سفارت تان 1225هه ۾ واپس ٿيو ته سندس آمد جي تاريخ چئي وئي (93).
ٽالپور حاڪم پاڻ فارسيءَ جا مصنف ۽ صاحب ديوان شاعر هئا، چانچه نظم ۽ نثر ۾ هنن حڪمرانن ڪيئي ڪتاب ڇڏيا آهن. سندن درٻار فارسي شاعرن ۽ خاص طرح ايراني شاعرن سان ڀريل رهندي هئي. ڪتبخانه ٺاهڻ جو کين خاص شوق هو. هر بادشاهه ۽ حرم اندر هر عورت جو ڪتبخانو الڳ الڳ هوندو هو، جن ۾ فارسيءَ جا مکيه ڪتاب موجود هئا. هي سڀ ڪتاب خاص طور تي شاهي ڪتبخانن لاءِ لکيا ويندا هئا ۽ اڪثر ڪاتب ايراني هئا (94).
هي ڪتبخانه انگريزن سنڌ غضب ڪرڻ وقت 1843ع ۾ ويران ڪيا. روس کان پيرس ۽ لنڊن کان جرمنيءَ تائين مختلف ڪتبخانن ۾ انهن جا جزا موجود آهن. هن وقت به جيڪي ڪتاب اسان وٽ بچيا آهن، اهي پنهنجي جاءِ تي بيحد قيمتي آهن. گهڻا ڪتاب اهڙن ايراني ڪاتبن جا ترتيب ڏنل آهن، جيڪي گهڻو ڪري ايران ۾ اڻ ڄاتل آهن ۽ پنهنجي دور جي ”خطاطن جي تاريخ“ ۾ اهي قيمتي واڌاري جو باعث بڻجي سگهن ٿا. وصال شيرازيءَ جا لکيل ڪيترائي ڪلام مجيد موجود آهن. مولانا جاميءَ جو مڪمل ”خمسه“ سندس پنهنجي اکرن ۾ لکيل موجود آهي. ماضيءَ جي ٻين هندي بادشاهن کان سواءِ شهنشاهه آريه مهر جو دستخط پڻ موجود آهي، جو سنڌ جي آخري دارالسلطنت حيدرآباد ۾ سندس آمد جي موقعي تي يادگار طور هنيو ويو هو.
ٽالپر دور جو هڪ ٻيو يادگار به اسان وٽ موجود آهي ۽ اهو آهي معاصر شاعرن جو تذڪرو، جيڪو سيد مير حسن الحسيني شيرازي ”زبدة المعاصرين“ (95)، جي نالي سان، ٽالپور بادشاهن جي لاءِ (1240هه) تاليف ڪيو هو. هن تذڪري ۾ گهڻو ڪري اهڙن ايراني شاعرن جو ذڪر ملي ٿو، جن کان خود ايران جا ادبي عالم به واقف نه هوندا(1).
هن ڪتبخاني ۾ (ٽالپوري لائبريري حيدرآباد) ٻيا قيمتي ڪاغذات، جي ايران ۽ سنڌ جي لاڳاپن سان تعلق رکن ٿا ۽ ايراني بادشاهن جا موڪليل تحفا به شامل آهن. اسان مٿي چيو آهي ته هتي جي اٿي ويٺي ۽ عمارت سازيءَ تي به ايراني اثر غالب هو. هن هڪ جهڙائيءَ جي آخري نشاني حيدرآباد جي قلعي ۾ اها ننڍڙي عمارت اڃا به زبون حالت ۾ موجود آهي، جيڪا اصفهان جي ”علي قاپو“ جو نقل ڏسجي ٿي.(2)
(13)
تيرهين صديءَ جي وچ ڌاري پهريائين هندوستان ۾، ۽ پوءِ سنڌ ۾ انگريز ۽ سندن قبضي جا آثار گهرا ٿيندا ويا. مسلمانن کي ان جو ڪافي احساس هو، ليڪن مسلم حاڪم ان حد تائين ڪمزور ٿي چڪا هئا مغل سلطنت جي وحدت ان حد تائين ختم ٿي چڪي هئي ۽ ننڍن ننڍن ٽڪرن ۾ تقسيم ٿي وئي هئي، جو ڪنهن ٻاهرئين تازهه دم قوت جو مقابلو ڪرڻ سندس لاءِ ناممڪن هو. هن دور جا رسالا، ڪتاب ۽ شاعرن جا ديوان هن ڳالهه جي شاهدي ڏين ٿا ته، هند جو خواهه سنڌ جو مسلمان، هر وقت ايران جي طرف واجهائيندو هو. کين يقين هو ته ايران ضرور هن ڏکئي وقت ۾ مدد ڪندو.
هن دور جو هڪ هندي شاعر ظهورالله ”نوا“، جنهن جا وڏا ستين صديءَ هجريءَ ۾ ايران کان هند پهتا هئا (96)، سو سنڌ ۽ هند جي هن حالت کان متاثر ٿي ايران جي طرف ويو ۽ اتي پهچي، هن ”تاريخ جهانکشائي نادري“ جي مؤلف مرزا مهديءَ جي ڏوهٽي مرزا ذڪيءَ آڏو هي شعر پڙهيو:
تنگ دل، بيمار، جان برلب، بہ ايران آمدم
اندرين ”دارالشفاءَ“ محتاج درمان آمدم
هي فتح علي شاهه قاچار (1797_1834ع) جو دور هو. مرزا ذڪي شاهي درٻار جي شاعر فتح علي خان ”صبا“ تائين کيس پهچايو ۽ ان جي ذريعي ”نوا“ جڏهن شاهه جي آڏو پهتو ته هند ۽ سنڌ جي ڏک ڀري حالت تي هن هڪ دردناڪ قصيدو پڙهيو، جنهن جي شروعات هن فرياد سان ٿئي ٿي:
در هند از بد گوهران، آفت پديدار آمدهه!
سبز نخل فتنها، ظلم و بلا بار آمدهه
۽ اڳتي هلي چوي ٿو:
احوال هندوستان زِمن، کن گوش اي شاهه رمن
درهند و سند و هم دکن، رايت نگونسار آمدهه!
”نوا“ قصيدي ۾ چيو آهي ته: اي دوست جنهن ڏينهن پيغامبر هي خوشخبري ڏيندو ته، شاهه ايران هندوستان جي ارادي سان قنڌار تائين پهتو آهي، ان وقت اسين زبان سان سندس شڪر ادا ڪنداسين:
سازد قندش پر دهن، گويد جو منهى ناگهان،
ياران! پي هندوستان، شاهم بقندهار آمدهه!
قنڌار، ايران ۽ مرڪزي ايشيا جي طرف ويندڙ رستي کي صاف ڪرڻ لاءِ، بهرحال انگريزن هي ضروري سمجهيو ته پهريائين سنڌ تي قبضو ڪجي. چناچه دهليءَ تي تسلط (1857ع) ڪرڻ کان چوڏهن سال اڳ هنن (1843ع) سنڌ تي قبضو ڪيو.
آزاد سنڌ جي حڪومت ۽ ايراني مملڪت جي لاڳاپن جي آخري نشاني، اسان وٽ يادگار طور تي اهو لاجواب ڪلام مجيد آهي، جيڪو ٽالپورن جي آخري آزاد سلطان مير محمد نصير خان 1258هه ۾ مشهد مقدس جي لاءِ سنڌ کان موڪليو هو، جيڪو اڄ به اتي جي ميوزم جي زينت بڻيل آهي. هي ڪلام مجيد (97)، ان قرآن پاڪ کان، جيڪو هڪ سؤ سال اڳ سنڌ کان موڪليو ويو هو، سينگار ۽ سونهن ۾ ڪنهن ريت به گهٽ ڪونهي.
بزرگ خطئه هند و امير کشور سند
که نام نامئي او خود علي مدد خان شد
بزرگواري کز عقل و دانش و تدبير
بدهر غيرت اغشى و رشک حسّان شد
پس آنگه از پئي تاريخ اين زيارت مير
خرد ”بعرصئه فکر و خيال“ پويان شد
زهوش ”فرصت آورد سر“ پس آنگه گفت
علي مدد مددش از علي عمران شد! (98).
1294=5+1289هه
جيتوڻيڪ انگريزن جي تسلط بعد سنڌ ۽ ايران جا لاڳاپا ظاهر ۾ ختم ٿي ويا، پر روحاني ۽ ادبي لاڳاپا، صدين وانگر برابر قائم ۽ جاري رهيا. هن وقت سنڌ، پاڪستان جو حصو آهي. پاڪستان ۽ ايران جي سٺن لاڳاپن جي صورتحال، ڪنهن رسمي تعارف جي محتاج ڪونهي.
[ڪراچي2_8_1966ع]
___________
* ترجمو: غلام محمد لاکو
(1) نئين تحقيق موجب هي سٽ امير حسن سجزي (603-738هه) جي هڪ غزل جي آهي (ڳالهيون ڳوٺ وڻن جون، صه 413).
حوالا ۽ حاشيا:
(1) ص ص 162_148، 47، 38 J.B.
(2) رشيد: ص 23_49.
(3) قصص: ص Smith P 118,107
(4) عزر: ص 563، مسعودي: ج 2، ص 191_200.
(5) E.I.P 38
(6) خان: ص 12_14، خرد: ص 62، مسعودي: ج 1، ص 349.
(7) تاريخ: ص 134_136_216_233، خل: جلد 3، ص 343، سيد: ص 241.
(8) ايران جي ماڻهن ۽ قافلن جو ذڪر عربي ڪتابن ۾ موجود آهي.
مثال طور: مسعودي (346هه)..... ”وبلاد الهند متصله ببلاد خراسان والسند ممائل المنصوره والمولتان و القوافل المتصله من السند الي خراسان“ (ج1، ص 157)، ۽ ادريسي (560_493هه) لکيو آهي ته خراساني ۽ ايراني بلخ جي بختي نسل توڙي سمرقندي نسل جي وڌائڻ لاءِ سنڌ کان اٺ خريد ڪيا هئا. ”اهل يرغب فيها اهل خراسان وغيرهم من اهل فارس وشبائها النتاج البخت البلخيہ والنوق السمرقنديه“ (ص 21). ان ريت ابن بطوطه (734هه) بادام متعلق لکيو آهي ته..... ”از خراسان بادام وارد مي کردند زيرا که در اينجا (درسند) درخت بادام وجود نداشت.“ عالمن ۽ شاعرن جي آمد رفت جو حال به عربي ڪتابن ۾ اچي ٿو. چانچه مقدسي (تاليف 375هه) شيراز ۾ هڪ عالم سان ملاقات ڪئي، جو مدت کان سنڌ ۾ ٽڪيل هو، ۽ هن کيس سنڌ جي حالتن کان واقف ڪيو هو. هڪ وڌيڪ فاضل سان به مقدسيءَ جي ملاقات ٿي هئي، جيڪو ابوالهشيم نيشاپوريءَ جي دوستن مان هو، ۽ هن سرزمين سنڌ جي ڪيئي علائقن کي ڏٺو هو.... ”وسائلت رجلا من اهل العلم الحکمہ و کان يجلس بشيراز والاهواز ويقص عليهم و يعرف بالزهد و قد اقام بتلک البلدان مدة مديدة (ص 477)..... و کذالک سالت فقيها آخر من اصحاب ابي الهشيم النيشا بوري وقد وطي تلڪ النواحي وعرف اسبابها فصح عندي من قولها (ص 477).
مقدسي انهن سفيرن سان به مليو هو، جي منصورهه جي حڪومت پاران، عضدالدوله (283_338هه) جي درٻار ۾ مقرر هئا..... ”ورايت رسولهم قدواني، الى ابنہ ونحن بشيراز“ (ص 285).
جنهن وقت ابن بطوطه (734هه) بکر پهتو هو ته، ان وقت هن شمس الدين بن محمد شيرازيءَ سان ملاقات ڪئي هئي. هنن لاڳاپن کي ڏسي چئي سگهجي ٿو ته، عربن جي دور ۾ پڻ سنڌ ۽ ايران جا گهرا لاڳاپا قائم هئا.
(9) اگرچه عرب جغرافيه نويسن منصورهه ۾ فارسي زبان جي رواج جو ذڪر نه ڪيو آهي، تاهم انهن مڪران ۽ ملتان جي باري ۾ لکيو آهي ته اتي جا ماڻهو فارسي ڳالهائيندا هئا، بلڪ وڏيءَ حد تائين مڪران سر زمين سنڌ جو حصو هو ۽ ملتان به ان وقت منصورهه کان جدا ٿي چڪو هو، ليڪن جغرافيه ۽ تاريخ جي خيال کان سنڌ جو هڪ حصو خيال ڪيو ويندو هو. اصطخري هند ۾ 534هه ۾ پهتو سو لکي ٿو: ”ولسان اهل مکران فارسي و مکراني“ (ص 40). اهو به چيو وڃي ٿو ته انهن جو لباس به ايراني هو. ڏسو: اصطخري (ص 177). ان ريت مقدسي (تاليف 375هه) ملتان متعلق لکيو آهي. ”....وفارسية مفهومة“ (ص 480).
اگر ملتان ۽ مڪران ۾ فارسي رائج هئي، ۽ ماڻهو هن زبان ۾ ڳالهه ٻولهه ڪندا هئا، ته پوءِ هي ڪيئن ٿو چئي سگهجي ته سنڌ فارسي زبان کان محروم هئي، جڏهن ته منصورهه ۽ ديبل وڏا واپاري مرڪز هئا.
(10) 223. E.R.E:P.
(11) زين: ص 70، سنڌ ۽ ملتان جي اسماعيلين لاءِ وڌيڪ ڏسو، سيد: ص 305_329، 341_355، ۽ فرشته: ج 1، ص 17 ۽ 27، ڪامل: ص 132. هن ڏس ۾ عنصري چوي ٿو:
نه قله ماند که نکشاد و نه سپه که نَزد
نه قرمطي، که نکشت و نه گبر نه کافر
(ديوان: ص 111).
(12) دقيقي:
شہ بربرستان وشاهان هند
گرينش بدارند و شاهان سند
(ديوان، ص 80)
فرخي:
(جڏهن هو محمود سان گڏ سفر ڪري رهيو هو)
شنيدهه امه که فرامر زرستم اند سند
بکشت مار و بدان فخر کردبيش تبار
(ديوان، ص 53)
کز آن تو شود آنجا بجنگ يک چاگر
زندهه پيلان کز در درياي سند آورده اي
(ص 73)
مال ديگر بگز راني ازلب دريائي نيل
که بود شاها که سايه افگند بر کوهه شام
سند و هند از بت پرستان کرد پاک
رفتہ زيد سرتا بدرياي روان
(ص 221)
عنصري:
بسند و هند زعکس رخ هزيمنيان
مزار غوان را نتوان شناختن ز زيد
بسند و ناحيت هند شهر يار آن کرد
کجا بمردم خيبر نکردهه بُد حيدر
(ديوان، ص 37)
(ص 111)
هم اندرين مه کايد حرب کرد و رفت بسند
بحرب کورهه و تارا چوگير کان کبر
(ص 112)
قطران:
اگرچه زاءِ تو اين جا و گرچه جاي تو ايدر
بتو ترسانند اندر سند و چين اطفال رامادر
(ص 174)
ناصر خسرو:
از پارسي و تازي و از هندي و از ترک
و ز سندي و رومي و ز عبري همه يکسر
پيغمبر عرب يکسر مشرف گشت و فراد
ز ترک و رومي وهندي وسندي گيلي وديلم
بــعــلــم هــنــد ســربــر کــشـيــدي
بــســنــد و هـــنـــد اطـــراف خـــراســـان
ديوان (ص 174)
(ص 263)
بسند انداخت گاهم گهه بمغرب
چنين هرگز نديد ستم فلاخت
من همي نازش بال حيدر و زهرا کنم
تو همي نازش سند و هند بد گو هر کني
***
بندهه اي را سند بخشي پيشکاري را طرازا!
کهتري را برزمين خاوران مهتر کني
بخواهد خورد مر پروردگان خويش راگيتي
نخواهد رستن از چنگال او سندي و نه هندي
چو فضل دين احمد راز فضل خويش بفگندي
چوباشد فضل سوي او برهندي وسندي
(ص 311)
(ص 423)
(ص 493)
(ص 494)
مسعود سعد سلمان:
رايان هند را هز بران سند را
در بيشها بيان و بکجا نثار کن
(ديوان، ص 437)
عسجدي:
(جڏهن محمود سان سنڌ ۽ گجرات ۾ هو)
تا شاهه خسروان سفر سومنات کرد
کردار خويش را علم معجزات کرد
(ديوان، ايڊٽ طاهري شهاب)
امير معزي:
بر زمين هند و سند از هيبت شمشير او
شير غرند نگردد يکزبان غائب ز غائب
از ناحيہ سند کنو تا بدر هند
(ديوان، ص 66)
بر زمين هند و سند از هيبت شمشير او
شير غوند نگردد يکزبان غائب ز غائب
از ناحيہ سند کنو تا بدر هند
بس کس که ازين رنج بدر دست و بيمار
خصم ملک از گريزي صد لشکر آوردهه بهم
از حد کالنجر و قنوج و سند و مولتان
(ديوان، ص 66)
(ص 202)
(ص 520)
مختار غزنوي:
(جيڪو سرهنگ خطيبي ۽ مسعود سعد سلمان جي ملڻ لاءِ سنڌ ۾ آيو هو. مقدمه: ص 95).
ترا بحاکمي سند تهنيت چه کنم
که گشت از هنرت هنرور زمانه سمر
همه ممالک مشرق سپردهه گير بتو
چو هند برتو نوشتند سند راچه نظر
(ديوان، ص 39).
(13) ناصريءَ ۾ لکيل آهي ته: ”چون ممالڪ سند بروي (ناصرالدين) قرار گرفت در حوادث کفار چين اکابر خراسان و غور و غزنين بسيار بخدمت او پيوستند واو در حق همگنان انعام و اکرام فرمود“ (ج 1، ص 419).
(14) مملوڪيه: ص 60 (بحواله فرشته).
(15) بزم: ص 93.
(16) لباب: ص 764، مملوڪيه: ص 39، ميگزين، ص 93، نومبر 1938ع. هي عبارت گل رعنا (شفيق تان کنيل آهي. ”فضلي ملتاني ملقب بتاج الفضلا از علماءَ ملتان بود در خدمت ناصرالدين قباچه بسرمي برد“.
(17) چچ نامه، ص 11.
(18) ناصرالدين قباچه جي مدح ۾ چيو اٿس:
خسروا ملک بر تو خرم باد
نخل گيتي ترا مسلم باد!
وڌيڪ ڏسو: چچ نامه، ص 7.
(19) عوفي: جلد 2، ص 418، ميگزين: ص 19 (نومبر 1938ع)، قانع: ص 27 (مقدمه)
(20) عوفي: ص 24.
(21) بزم: ص 104 (بحواله فرشته).
(22) بزم: ص 102 (حوالو فوائد الفوائد، ص 137).
(23) بزم: 157.
(24) P.P.S:P.P1_9، مظهر: حاشيه عثمان، لب: ص 8_6 ”در دربار خان شهيد (683_668هه) شعر و ادبيات فارسي رونق خاصي داشت اشعار فردوسي، سنائي، خاقاني و نظامي قرائت مي شد، و مورد بحث قرارمي گرفت“. برني لکي ٿو: و درميان او شاهه نامه و ديوان سنائي و ديوان خاقاني و خمسه شيخ نظامي خوانندي و در اشعار بزرگان مزکور دانيان درپيش او بحث کردند.... (ص 67). جنهن دور ۾ شيخ مرندي هن سر زمين تي رهيل هو، خان شهيد ٻه ڀيرا شيخ سعديءَ (691 هه) کي ملتان گهرائڻ جي ڪوشش ڪئي، پر شيخ پيريءَ سبب انڪار ڪري ڇڏيو. برني لکي ٿو.... شيخ عثمان مرندي که بزرگوار بود در ملتان رسيد.... خان شهيد...... او ابا فراط تواضع کرد......... و خان شهيد......... دوکرت از ملتان در طلب شيخ سعدي قاصد او عائد اکسان و خرج در شيراز فرستاد، شيخ را در ملتان طلب کرد، و خواست که بجهت او در ملتان خانقاهه سازد و دران خانقاهه دهه ها وقف کند خواجه سعدي از ضعف پيري نتوانست آمد وهر دو کرت يکان سفينه غزل بخط خود، نزد خان فرستاد و عذر نيامدن خود در قلم آورد..... (ص 68).
(25) عفيف: ص 246.
(26) عفيف: ص 406، ماهرو: مکاتيب نمبر1 (ص 2)، 8 (ص 19)، 46 (ص 100)، 99 (ص 186)، 134 (ص 229) ۽ مڪلي نامه (حاشيه)، ص 137_176.
(27) مڪلي: (حاشيه) ص 87_107، ميگزين: فيبروري 1935ع، ص 140.
(28) ميگزين: فيبروري 1935ع، ص 142_156.
(29) ايوب: ص 262 ۽ 263، قلمي نسخو ذاتي ملڪيت ڊاڪٽر معين الحق ڪراچي.
(30) قلمي نسخو، خانقاهه مخدوم نوح هالا [طبع سنڌي ادبي بورڊ، 1401هه].
(31) بزرگ: ص 3
(32) مڪلي: (حاشيه) ص 41_72، معارف: 195، تک: ص 186.
(33) رحيمي: ج، 1 ص 273.
(34) رحيمي: ج 1، ص 273، معصومي: ص 74_75.
(35) قانع: ص 816.
(36) معصومي: ص 76، 199، جيب ج 4، ص 349، هاشمي: راقم الحروف جو مقدمو، رحيمي: جلد 1، ص 275، تک: ج 3، ص 141.
(37) رحيمي: جلد 1، ص 274، معصومي: ص 75. علامه دوانيءَ کي محمود گاوان وزير به دعوت ڏني هئي ته هو بيدر ۾ اچي رهي. ڏسو گاوان: مکتوب نمبر 41، ص 172.
(38) تک: ج 3، ص 191.
(39) تک: ص 192.
(40) مڪلي: (حاشيه) ص 550.
(41) حبيب: ج 4، ص 390 تائين 494، تر خان: شجرو ايل، مڪلي (مقدمو).
(42) فرشته: ج 2، ص 620، طاهري: ص 61.
(43) تک: ج 2، ص 193، قانع: راقم الحروف جو مقدمو، پڻ ص 531، قصائد: راقم الحروف جو مقدمو سنڌي: مير قانع جي زندگيءَ جو خاڪو از راقم الحروف.
(44) تک: ج 3، ص 198.
(45) معصومي: ص 91_92_181، تک: ج 3، ص 300 ۽ پوراني.
(46) معصومي: ص 44_47_52_112_215_225_239، تک: ج 3، ص 202.
(47) شيخ نظام الدين دهلوي مڪي خانقاهه ۾ دفن ٿيو. قبر اڄ به موجود آهي.
(48) معصومي: ص 204.
(49) معصومي: ص 44، 204، 217 ۽ 239.
(50) معصومي: ص 204.
(51) تک: ج 3، ص 141.
(53) ڇاپو سنڌي ادبي بورڊ، ايڊٽ راقم الحروف.
(54) زير طبع، ايڊٽ ۽ مقدمو راقم الحروف.
(55) نسخو قلمي بانڪي پور جو ڪتبخانو. ان جو عڪس مون وٽ آهي.
(56) مطبوعه: نولڪشور لکنو 1880ع، ٻيو ڇاپو نولڪشور لکنو 1903ع، ٽيون ڇاپو: ماهنامه اردو: اورنگ آباد جولاءِ 1928ع، ۽ راقم جو قلمي نسخو.
(57) ناياب.
(58) راقم جو قلمي نسخو.
(59) قانع: ص 862، معصومي (ص 180) لکيو آهي _ ”پل بر نهر مقابل قصبه جون بستند و تاريخ مصالحه و پل بستن را بادشاهه (همايون) ”صراط مستقيم“ يافتہ اند“. پڻ ڏسو بيگم: ص 63.
(60) RAY:P.65، عباسي: ص 97.
(61) تک: ج 3، ص 199.
(62) قانع: ص 71.
(63) قانع: ص 465، تک: ج 3، ص 203.
(64) معصومي: ص 225 ۽ 239.
(65) عباسي: ص 116، اڪبر: ج 2، ص 237، (روملو: ص 422، اهو خط جيڪو شاهه طهماسپ لکيو هو ”عالم آراي عباسي (برٽش ميوزم Add: 7654 f. 173a) جي قلمي نسخي جي ڪناري تي هڪ غير معلوم شخص جي هٿ سان لکيل موجود آهي. راقم کي ان جو اطلاع ڊاڪٽر رياض الاسلام ڏنو، جنهن لاءِ سندس شڪريو ادا ڪجي ٿو.
(66) تقي: 483_486، روز: 679، نشتر: ورق 327، مخزن: ص 1401_1406.
(67) معاني: ص 523_524.
(68) زخمي: ورق 254، هنر: ص 377، آثار ص 73.
(69) هنر: ص 359.
(70) سير: ص 169، معاني: 116 (حوالو عرفات).
(1) مرشد نامي شيخ گرامي احمد جامي عمم برهه سال وفاتش گرتو بجوي احمد جامي قدس سرهه
(2) 536
(3) حررهه محمد معصوم
(4) بکري نامي
(5) 1012
را قم الحروف 13 سيپٽمبر 1966ع تي هي ڪتبو ڏسڻ ۽ ان جو عڪس پاڻ وٺڻ ويو. ڪتبو احمد جام تربت جي پٿرائين ڪٽهڙي جي مٿين ڪناري تي نصب ٿيل آهي.
(71) عباسي: 647_663، اڪبرج 3، ص 825، بکري: خط جيڪو مير معصوم شاهه عباس جي نالي کڻي ويو هو، اهو جامع المرسلات ۽ فياض القوانين (برٽش ميوزم O.R.9617) ۾ موجود آهي ۽ پڻ اڪبر: ج 3، ص 836.
(72) تر خان: ص 85، معاني: ص 293، 294، 325، 437، 453، 477، 555، 576، 598، 603، 605.
(73) تک: ج 3، ص 85_138، تر خان: ص 91، ماثر: ج 3، ص 346.
(74) ذخيرهه: ص 162.
(75) عباسي: ص 450.
(76) ذخيرهه: ص 286، ماثر: ج 3، ص 485، مڪلي (حاشيه)، ص 267_276، تزڪ: ص 129.
(77) مڪلي (حاشيه) ص 277_280، تzڪ: ص 350_356، 359.
(78) قانع: ص 130_759
(79) قانع: ص 300.
(80) راقم جو قلمي نسخو: ص 51.
(81) وصيت: مقدمو از راقم الحروف.
(82) مهراڻ: ص 145.
(83) قانع: ص 390 (حاشيه).
(84) قانع: ص 150.
(85) حزين: ص 732، قانع: ص 168، سفينه: ص 1_54، آزاد: ص 193.
(86) قانع: ص 766، روئداد: ص 384.
(87) محسن: ص 487.
(88) وصيت: ص 12.
(89) وصيت: ص 23.
(90) مهراڻ: ص 180.
(91) نمبر 255 (مشهد مقدس جو ميوزم، ورق: 4/36x23=606).
(92) مهراڻ: ص 179، ڊاڪٽر برنس لکي ٿو ته ٽالپور، ايراني اثر هيٺ شيعا مذهب ۾ داخل ٿيا:
The Talpurs were originally Soonnees like Balochees and Sindhians in general. But their connection with Persia has infected the Court with the heresies of that Kingdom, and with the exception of Murad Ali and Sobdar, who are still attached to the orthodox doctrines, they have become Sheah’s or followers of Ali (p.81)
جڏهن محمد علي وڪيل، فتح علي شاهه قاچار جي وڪيل سان گڏ، ايران مان سنڌ پهتو ته مير مائل مبارڪباد جي هڪ قطعي ۾ چيو:
بنازم کز ايران دگر در وطن
محمد علي ميرزا آمدهه
چو هنگام رفتن دعا خواهه بود
خدا کرد با مدعا آمدهه
ز سلطان ايران گرفتہ وکيل
باقبال شاهان ما آمدهه
خوش آمد کہ خوشنودي طبع من
ز بشنيدن اين صدا آمدهه
دل من بشکرانهء اين نويد
بشارت دهه مرحبا آمدهه
بحمدالله کاين مسلم پاڪ دين
سلامت بفضل خدا آمدهه
فبلغ دعاي الى من لہ
نويد حصول رجا آمدهه
فبلغ تساليم شوقي اليہ
پيامم به پيک صبا آمدهه
ببزم شهان باروي سرخرو
ز ’مائل‘ بحق اين دعا آمدهه
هڪ ٻيو قصيدو ميرزا محمد اسماعيل ايراني، شاهي وڪيل جي سنڌ اچڻ وقت مير مائل هن ريت چيو هو:
مزدهه اي دل کاين زمان از حضرت خاقان و شاهه
مزدهه تشريف مرزاي بما خوش آمدهه
مرزايم سيد اسماعيل ذوالمجد و شرف
بارک الله خير مقدم مرحبا خوش آمدهه
خوش زسمت شاهه ايران جانب شاهان سند
از صداقت آن وکيل باصفا خوش آمدهه
در قدوم پر نشاط آن نشاط افزاي دل
گفت از شادي دلم صبح و مسا خوش آمدهه
از صداقت شاد دل آمد ز ايران چون بسند
شاديءَ دوران بکارم اصدقا خوش آمدهه
سال تشريف شريفش زان مکان در ملک سند
چون زدل جستم بگفتا ”ميرزا خوش آمدهه“
(1214هه)
باد دائم فضل حق بر مدعايش کام بخش
ازدل ”مائل“ بحق عرض دعا خوش آمدهه“!
مهراڻ، ص 179.
(93) مهراڻ: ص 156
(94) موج: مقالو احسن ڪربلائي.
(95) هي تذڪرو ڊاڪٽر محمد باقر لاهور کان ڇپيو آهي (1966ع).
(96) بدايون: ص 18_25
(97) مشهد مقدس ميوزم، شمارو 3.
(98) ديوان فرصت: ص 427، تهران، 1337 شمسي.
(1) هن دور ۾ هڪ ٻيو تذڪرو به تيار ٿيو. محمد صالح شاملوي خراساني سن 1252هه ۾ حيدرآباد آيو ۽ هن شهر ۾ رهندي ”محڪ شعراءِ“ نالي شاعرن جو تذڪرو لکيائين. ان وقت مير نور محمد ٽالپور مسند نشين هو (مرتب جو مقالو، ڇپيل رسالو ”مهراڻ“ ص 186، 4/1985ع).
(2) علي قاپوءِ بابت پروفيسر مقبول بيگ بدخشاني لکي ٿو: ”هي عمارت شاهه عباس اعظم ٺهرائي ۽ هڪ دروازي جو ڪم ڏئي ٿي. هتان ئي ٽن ميلن تي پکڙيل شاهي محلات ڏي رستو وڃي ٿو. ”چهل ستون“ پڻ هن محل جو ڀاڱو هو. علي قاپوءِ سان گڏ، باغ بادشاهه جي بيٺڪ ۽ ديوارن پڻ هئا. صفوي بادشاهه هتي غير ملڪي مهمانن جو استقبال ڪندا هئا ۽ هتي ئي ويهي پولو راند ڏسندا هئا. هي عمارت سٺ وال اوچي آهي. ست منزلون اٿس. هر منزل جي ديوارن ۽ دروازن تي چٽساليءَ جا بهترين نمونا ڏسجن ٿا (تاريخ ايران، جلد 2. ص 410، مجلس ترقي ادب لاهور، سال 1971ع))
______________
ببليوگرافي
* ادريسي: نزهة المشتاق، شريف ادريسي، تصحيح مقبول احمد، علي ڳڙهه.
* اصطخري: الممالڪ و المسالڪ، الاصخطري، ليڊن 1927ع.
* اڪبر: اڪبرنامه، جلد 3، ابو االفضل، ڪلڪتو، 1877ع
* ايوب: شرح حال مخدوم جهانيان جهان گشت، محمد ايوب قادري ڪراچي 1963ع.
* آثار: مجله آثار ايران، تهران 1937ع
* آزاد: خزانه عامرهه، غلام علي آزاد، نولڪشور لکنو، 1900ع
* بدايون: بدايون 1857ع مين، سليمان بدايوني، ڪراچي 1960ع.
* برني: تاريخ فيروز شاهي، ضياءَالدين برني، ڪلڪتو 1892ع.
* بزرگ: عجائب الهند، بزرگ بن شهريار، اسدي تهران.
* بزم: بزم صوفيه، صباح الدين عبدالرحمان اعظم ڳڙهه 1949ع.
* بطوطہ: رحله، جلد 3، ابن بطوطہ، مصر 1938ع
* بکري: مير معصوم بکري، اردو، تاليف سيد حسام الدين راشدي (هي ڪتاب سنڌيءَ ۾ سال 1979ع ۾ سنڌي ادبي بورڊ ڇپيو آهي).
* بيگم:؛ همايون نامہ، گلبدن بيگم، بيورج، لنڊن 1903ع.
* پوراني: سنڌ ۾ پوراني سادات، تاليف: سيد حسام الدين راشدي (اڻ ڇپيل).
* تاريخ: تاريخ سيستان (بهار ايڊٽ)، 1314 شمسي تهران.
* تر خان: تر خان نامہ، سيد محمد ٺٽوي، ايڊٽ: سيد حسام الدين راشدي، سنڌي ادبي بورڊ 1965ع.
* تزڪ: تزڪ جهانگيري، جهانگير بادشاهه، نولڪشور لکنو.
* تقي: خلاصة الاشعار، تقي ڪاشي، خطي مانچسٽر 312 نمبر.
* تڪ: تحفة الڪرام، مير علي شير قانع، مطبع ناصري دهلي.
* تيموريه: بزم تيموريه (اردو). سيد صباح الدين عبدالرحمان، اعظم ڳڙهه 1948ع.
* جامع: جامع القوانين، قلمي نسخو، برٽش ميوزم.
* چچ نامہ، فتح نامہ (چچ نامہ)، علي ڪوفي، ايڊٽ دائودپوٽو، حيدرآباد دکن، 1939ع.
* حبيب: حبيب السير، خواند مير، تهران 1333 شمسي.
* حزين: سوانح شيخ علي حزين، بيلفور 1830ع.
* خرد: المسالڪ والممالڪ، ابن خردازبہ، ليڊن 1989ع.
* خل: تاريخ ابن خلدون، جلد 3، مصري ڇاپو.
* ذخيرة: ذخيرة الخوانين، فريد بکري، قلمي نسخو، ملڪيت حسام الدين راشدي.
* رحيمي: ماثر رحيمي، جلد 1، عبدالباقي نهاوندي، ڪلڪتو 1925ع.
* رشيد: مقالو ڪرنل رشيد، اقبال رويو، اپريل 1965ع، ڪراچي.
* روز: روز روشن، مظفر حسين صبا، ڀوپال، 1297هه.
* روملو: احسن التواريخ، حسن روملو، تصحيح بڙودا، 1931ع.
* روئداد: ادارهه معارف اسلاميه، جلد دوم 1936ع، لاهور 1938ع.
* زخمي: انيس العاشقين، رتن سنگهه زخمي، قلمي دانشگاهه پنجاب.
* زين: زين الاخبار گرديزي، برلن 1928ع.
* سفينه: سفينه حزين، مقدمه از مهاراج ڪشن پرشاد، حيدرآباد دکن 1930ع.
* سنڌي: تحفة الڪرام (سنڌي)، سنڌي ادبي بورڊ 1957ع.
* سيد: عرب و هند ڪي تعلقات (اردو)، سيد سليمان ندوي، الله آباد. 1930ع
* سير: سير ايران، اردو، محمد حسين آزاد لاهور.
* طاهري: تاريخ طاهري، طاهر محمد نسياني، سنڌي ادبي بورڊ 1964ع.
* عباسي: عالم آرائي عباسي، تهران.
* عزر: تاريخ عزر والسير، الثعالبي اسدي، 1963ع.
* عظيم: ديوان عظيم، ڊاڪٽر غلام مصطفى خان 1962ع
* عفيفہ: تاريخ فيروز شاهي، سراج عفيف. ايڊٽ ولايت حسين، 1890ع.
* عوفي: جوامع الحڪايات، عوفي، ايڊٽ ڊاڪٽر محمد معين، تهران 1335 شمسي.
* غازي: مرزا غازي بيگ اور اس کي بزم ادب، سيد حسام الدين راشدي، ڇاپي هيٺ (هي ڪتاب 1971ع ۾ انجمن ترقي اردو پاڪستان ڪراچي شايع ڪيو).
* فخري: تذڪرهه روضة السلاطين، فخري هروي (راشدي صاحب ايڊٽ ڪيو ۽ 1968ع ۾ سنڌي ادبي بورڊ ڇاپيو).
* فرشته: تاريخ فرشته، جلد 2، هندو شاهه فرشته، بمبئي 1833ع.
* فياض: فياض القوانين، شمارو O.R.9617 برٽش ميوزم.
* قانع: مقالات شعرا، مير علي شير قانع، ايڊٽ: حسام الدين راشدي، 1957ع.
* قصائد: قصائدو مثنويات مير علي شير قانع ايڊٽ: حسام الدين راشدي 1964ع
* قصص: مجمل التواريخ والقصص، بتصحيح بهار، تهران، 1308 شمسي.
* ڪامل: ڪامل، جلد 9، ابن اثير، ليڊن.
* گاوان: رياض الانشاءَ، محمود گاوان، مرتبه شيخ چاند.
* لب: لب تاريخ سند، خداداد خان، امرتسر 1900ع، حيدرآباد سند 1959ع.
* لباب: لباب الالباب، عوفي، سعيد نفيسي، تهران 1334 شمسي.
* ماهرو: منشات ماهرو، شيخ عبدالرشيد، لاهور 1965ع.
* مائل: ديوان مائل، غلام علي ٺٽوي، سنڌي ادبي بورڊ.
* ماثر: ماثرالامراءَ، جلد ٽيون، مرزا اشرف علي. ڪلڪتو 1309هه.
* محسن: ديوان محسن ٺٽوي، سنڌي ادبي بورڊ 1963ع.
* مخزن: مخزن الغرائب، سنديلوي، قلمي، پنجاب يونيورسٽي.
* مسعودي: مروج الذهب، مسعودي، مصر 1948ع.
* مظهر: تاريخ مظهر شاهجهاني، ميرڪ يوسف، ايڊٽ: سيد حسام الدين راشدي.
* معارف: معارف الانوار، ملا ذڪريا ٺٽوي، راقم جو قلمي نسخو.
* معاني: تذڪرهه ميخاني، عبدالنبي فخر زمان، گلچين معاني، تهران 1340 شمسي.
* معصومي: تاريخ سند، ايڊٽ ڊاڪٽر دائودپوته، بمبئي 1938ع.
* مق: احسن التقاسيم، المقدسي، ليڊن 1906ع.
* مڪلي: مڪلي نامہ، مير علي شير قانع، بتصحيح: سيد حسام الدين راشدي (هي ڪتاب 1967ع ۾ ڇپيو آهي).
* مملوڪيه: بزم مملوڪيه، سيد صباح الدين عبدالرحمان، اعظم ڳڙهه 1954ع.
* موج: مهراڻ جون موجون، تاليف حسام الدين راشدي، ڪراچي.
* مهر: تاريخ ڪلهوڙا، جلد 1، اردو، غلام رسول مهر 1958ع.
* مهراڻ: شرح حال مير مائل ٺٽوي، مقالو حسام الدين راشدي، رسالو مهراڻ، بهار 1955ع.
* ميگزين: اورينٽل ڪاليج، شمارو فيبروري 1935ع.
* ميگزين: ارينٽل ڪاليج، شمارو نمبر 1938ع.
* ميگزين: اورينٽل ڪاليج، شمارو فيبروري 1939ع.
* ناصري: طبقات ناصري، استاد حبيبي، ڪابل 1342هه.
* ندوي: هندوستان عربون کي نظر ميي، ڪالب 1342هه.
راشدي، رسالو مهراڻ، بهار 1955ع.
1971ع ۾ انجمن ترقي اردو پاڪستان ڪراچي شايع ڪيو(ن، معين الدين ندوي، اعظم ڳڙهه 1962ع.
* نشتر: نشتر عشق، قلمي پنجاب يونيورسٽي.
* هاشمي: مثنوي مظهرالآثار، شاهه جهانگير هاشمي، سيد حسام الدين راشدي، 1957ع.
* وصيت: منشورالوصيت، ميان نور محمد ڪلهوڙو، ايڊٽ: سيد حسام الدين راشدي، سنڌي ادبي بورڊ 1964ع.
* هنر: گنجينه آثار اصفهان، ڊاڪٽر هنرفر، تهران 1344 ش.
* E.I.: Encyclopedia of Islam, V-II
* E.R.E: Encyclopedia of Religion and Ethics, V-III, 1953
* J.B: Foreign Influence on ancient India, R.A. Jairaz Bhoy N.Y. 1963.
* Khan: Indus Valley and Early Iran, Dr. F.A. Khan, Karachi, 1964.
* P.P.S: Persian Poets of Sindh, Dr. Sadarangani, Sindhi Adabi Board, 1956.
* RAY: Humayun in Persia, Sukamar Ray, R.A.S. of Bengal, Calcutta 1948 (monographic Series Volume vi).
* Smith: the Early History of India, V.A Smith, Oxford, 1962.