فردوسي ۽ شاهه نامي جو سنڌ تي اثر
سنڌ صدين کان فارسي ٻوليءَ ۾ ادب جو مرڪز پي رهي آهي. شعر ۽ سخن، تصنيف ۽ تاليف جو به فارسي زبان ۾ گهڻو رواج هلندو رهيو. عام ماڻهن جي زندگيءَ تي به فارسيءَ جو گهڻو اثر رهيو آهي. اڪثر ڪري علمي گفتگو، سوال جواب، خط و ڪتابت توڙي بحث مباحثا به فارسيءَ ۾ ٿيندا هئا. ايران ۽ ٻين ملڪن وانگر سنڌ ۾ به سعدي، رومي، فردوسي ۽ حافظ جو وڏو رتبو ۽ اثر رهيو آهي. ايتري تائين جو انگريزن جي تسلط کان اڌ صدي پوءِ به انهن شاعرن جو نالو ۽ ڪلام محفلن ۽ مجلسن جو سينگار هو. جيتوڻيڪ زمانو بدلجي ويو آهي ۽ ماڻهو به فارسي نه ٿا ڄاڻن، پر اڄ به سنڌ ۾ انهن ادب جي استادن جو نالو وڏي ادب ۽ احترام سان ورتو وڃي ٿو.
سعدي، مولوي (رومي)، نظامي، جامي ۽ حافظ جو سنڌ ۾ ڪيترو اثر آهي، اهو هڪ اهڙو سوال آهي، جنهن مان هر هڪ تي جدا جدا گفتگو ڪري سگهجي ٿي. بهرحال اڄ هن مجلس ۾ سنڌ تي فردوسي ۽ سندس شاهنامي جي اثر متعلق ڳالهه ٻولهه ڪبي.
سنڌ جا ماڻهو بهادر، جنگجو، غيرت مند ۽ پنهنجي تاريخ جا دل سان عاشق آهن. انهن جي تاريخ ئي سندن جنگي داستانن سان ڀرپور آهي ۽ ڏيکاري ٿي ته انهن دشمنن جي آڏو وطن جي خاڪ جو ڪيئن دفاع ڪيو، پر سندن شعر پسندي ۽ لوڪ ادب به تاريخي داستانن سان ڀريل آهي، جنهن ۾ به تيرن، تلوارن ۽ هٿيارن پنهوارن جو ذڪر آهي. انهن داستانن ۽ بهادرن جي يادگارن مان ظاهر آهي ته سندن ذهني ۽ فڪري پرورش به ساڳي ريت ٿيل آهي. اها به فخر جي صورت آهي ته اهڙي علمي ادبي ذوق شوق سان گڏ هن ملڪ جا ماڻهو، پنهنجي تاريخ ۽ روايتن کي عزيز رکن ٿا ۽ گڏوگڏ فردوسي ۽ سندس شاهنامي کي پنهنجي لاءِ مشعل راهه سمجهن ٿا ۽ سندس شاعري ۽ راويتن مان فال به ڪڍن ٿا.
هاڻي کان ڪجهه وقت اڳ ڪيترن ئي اهل سخن کي شاهنامي جو ڪو حصو ياد هوندو هو. ان جي رزم آرائيءَ جون ڳالهيون ڪندا ۽ داد شجاعت ڏيندا هئا. انهن مان هڪڙا جنگي داستان سنڌي ٻوليءَ ۾ پڙهندا هئا ته ٻيا وري شاهنامي جا فارسي شعر ياد پڙهندا هئا. اهڙيءَ ريت پنهنجي بهادري ۽ دفاعي طاقت کي ياد ۽ زندهه رکندا هئا. سخن دان ته سڄو فارسي شاهنامو ياد ڪندا هئا. ادبي تاريخ ۾ انهن کي ”شاهنامي جا حافظ“ جي لقب سان به ياد ڪيو ويو آهي. ٺٽي شهر ۾ فارسي گو شاعر لاله آسا رام کي سڄو شاهنامو ياد هو (1). شاهنامي جو بحر خوش رنگ ۽ وڻندڙ آهي، ان ڪري هي وزن سنڌ ۾ تمام گهڻو پسند هو. ٺٽي جي هڪ ٻئي عالم ابوالبقا وري سعديءَ جي فارسي ڪتاب گلستان کي متقارب مثمن مقصوربحر ۾ آندو هو (2).
سن 999هه عبدالرحيم خانخانان سنڌ ۾ آيو هو ته جيئن ان کي ترخانن جي قبضي مان آجو ڪري، اڪبر جي بادشاهيءَ ۾ شامل ڪري. علامه ابوالفضل، اڪبر بادشاه جو وزير ۽ گهاٽو دوست هو. جن ڏينهن ۾ جنگ جاري هئي، تڏهن ابوالفضل جا ڪجهه خط پهتا، جن ۾ تاڪيد ٿيل هو ته ان وقت شاهنامي جو اڀياس ضروري هو (3). انهن مان هڪ خط ۾ ابوالفضل لکي ٿو:
”توهان جي مجلسن ۾ ظفرنامه، شاهنامه ۽ چنگيزنامه جو ذڪر هجي. جنگ وقت اخلاق ناصري، مڪتوب شيخ شرف منيري، خاقاني ۽ حديقه پڙهڻ جي ضرورت ڪانهي. ڇو ته انهن ڪتابن ۾ دنيا جي ترڪ ڪرڻ جي گفتگو ڪيل آهي ۽ اسان جو واسطو وري دنيا جي بزم ڪثرت.....“ (4).
ظاهر آهي ته لڙائيءَ جي ڏينهن ۾، ۽ جنگ جي وقت شاهنامي کي پڙهڻ لازمي سمجهايائون ٿي. ان جو سبب اهو ئي آهي ته شاهنامي جي پڙهڻ سان احساس ۾ جوش ۽ ارادي ۾ پختگي پيدا ٿئي ٿي. شاهنامو بهادرن کي به جرئت ڏياري ۽ همٿ وڌائي ٿو.
حقيقت ۾ سنڌ جي علمي، ادبي ۽ شخصي محفلن جي رونق وڌائڻ ۽ مجلسن مچائڻ ۾ شاهنامي جو مکيه ڪردار آهي. اهي محفلون ۽ مجلسون سومهڻي نماز کان پوءِ اڌ رات تائين متل هونديون هيون. ڪڏهن سعدي ۽ ڪڏهن حافظ، پر زيادهه ۽ گهڻو ڪري ڪچهرين جو موضوع شاهنامو ئي رهندو هو. البته صبح جي وقت روميءَ جي مثنويءَ کي قرآن مجيد جي تلاوت کان پوءِ وڏيءَ عقيدت ۽ محبت سان پڙهندا هئا.
ٽالپور حڪمرانن جون محفلون ته گهڻو ڪري شاهنامي سان ئي آباد هيون. مير فتح علي خان ٽالپور، جنهن سنڌ جي حڪومت ڪلهوڙن سان جنگ ڪري ورتي هئي، پنهنجي جنگي ڪارنامن کي شاهنامي جي حڪمرانن ۽ ڪارنامن جي برابر ٿي سمجهيو ۽ پنهنجي ملڪ ۾ شاهنامي جي پڙهڻ کي رواج ۾ آندو (5). جيسين ”فتح نامہ“ لکجي تيار نه ٿيو هو، سندس مجلس ۾ شاهنامو ئي پڙهيو ويندو هو. مير فتح علي خان ٽالپور جي فتح ۽ ڪاميابين کي، جڏهن مير عظيم الدين ٺٽوي شاهنامي جي بحر ۾ ”فتح نامہ“ نالي ڪتاب لکيو، تڏهن به شاهنامي جو پڙهجڻ پنهنجي جاءِ تي اهم هو. ان بعد شاهنامو ۽ فتح نامہ ئي موضوع سخن بنيا رهيا. ڊاڪٽر برنس لکي ٿو:
”پاڻ شاعر کي مقرر ڪيائين.... ته سندس ڪارنامن کي فردوسيءَ وانگر شعر ۾ آڻي ۽ ”فتح نامہ“ کي ان جهڙو شاهڪار جاودان سڏيو..... هاڻي درٻار ۾ فتح نامو پڙهجي ٿو ۽ ڪي درٻاري ان مان وڻندڙ شعرن کي بر زبان ياد به ڪن ٿا“ (6).
جنهن وقت ٽالپورن جو حڪمران گهراڻو سٺ سالن جي حڪومت کان پوءِ 1843ع ۾ انگريزن هٿان زوال پذير ٿيو، تڏهن شاهنامي پڙهڻ جو ويتر رواج وڌي ويو، ڇو ته نااميدي ۽ پريشانيءَ جي حالت ۾ شاهنامي جا قصا تنهائي دوران دلجاءِ ۽ قرار ڏيندڙ هئا. ايران جي دليرن جي ڪارنامن، ميرن کي دلداري ٿي ڏني، ته هڪ ڏينهن هٿ مان ويل حڪومت وري موٽي ملندي. قيد ۾ بند ٿيل مير صاحبان، جي اڃا حال حيات هئا، سي شاهنامو ئي پڙهندا هئا. هيءُ سلسلو ڳچ وقت هليو.
ڪجهه روايتون:
سنڌ جي تاريخ ۾ فردوسي ۽ شاهنامي جي باري ۾ ڪجهه روايتون ملن ٿيون. انهن جو احوال هيٺ ڏجي ٿو.
مير نصير خان ٽالپور تخلص جعفري (وفات 1261هه) (7)، فردوسيءَ جي هن بيت:
هر آنکس کہ شهنامه خواني کند
اگر زن بود، پهلواني کند
(جيڪڏهن عورت شاهنامو پڙهي ته بهادري ڪرڻ لڳي) جي جواب ۾ چيو آهي:
هر آنکس کہ خود پهلواني کند
چہ حاجت کہ شهنامہ خواني کند (8).
(بهادر انسان کي شاهنامي پڙهڻ جي ضرورت ڪانهي).
مير صاحب جي طرز فڪر ۽ روانيءَ کي هن مان ئي ڏسڻ گهرجي، جو پاڻ شاهنامي جيڏو ضخيم ڪتاب ”مختيار نامہ“ جي نالي سان 1241 ۾ تصنيف ڪيائين (9).
سيد ثابت علي شاهه (وفات 1225هه) ٽالپوري درٻار جو مرثيه گو شاعر هو. خليل ٺٽويءَ جي قول موجب، پاڻ فردوسيءَ جي هن شعر:
سپر بود پشت شہ ڪامياب
چو ابرسيہ مائل آفتاب
(ڪامياب بادشاهه جي پٺ تي ڍال ائين آهي، جيئن ڪارو ڪڪر سج جي سامهون اوٽ هجي)، جي جواب ۾ ان طرز جو شعر چيو ۽ گوءِ کڻي ويو:
سپر بود بر پشت زوجِ بتول
چو مهر نبوت بدوش رسول (10)
(حضرت علي عليه السلام (زوج بتول) جي پٺ تي ڍال ائين هجي، جيئن رسول ڪريم ﷺ جي ڪلهي تي نبوت جي مهر).
خبر ناهي ته همعصر ايراني اديبن هن بيت کي ڪهڙيءَ نظر سان ڏٺو، پر سنڌ ۾ هيءَ خبر پهتي جا خليل جي زباني ٻڌو: ”جڏهن هي ماڻهو ايران پهتو ته انهن کي حيرت وٺي وئي. چيائون ته سنڌ جو ڄاڻو ڪيئن فردوسيءَ جي رتبي کي پهتو؟“ (11).
سچ يا ڪوڙ، پر هن عبارت مان ظاهر ٿئي ٿو ته فردوسيءَ سان برابري جيتوڻيڪ هڪ بيت ۾ آهي، پر ڪمال جي ڳڻي سگهجي ٿي. ان ريت ٻين شاعرن به هن ميدان ۾ طبع آزمائي ڪئي آهي. خليل ٺٽويءَ ”يد بيضا“ مان صائب، شفائي ۽ مير محمد مراد هنديءَ جي تتبع جا مثال ڏنا آهن. آخر ۾ پاڻ به فردوسيءَ جي پيرويءَ ۾ هي بيت چيو آهي:
بفرمود تا بر فرس زين کنند
دام اندر دم ناي زرين کنند (فردوسي).
بگفتا کہ بر اسب زين را نهند
نہ زين، بلڪه کشتي بدريا نهند (خليل) 12).
ٽالپورن کان اڳ ۾ به اهو رواج هو ۽ سنڌ جي ادبي تاريخ ۾ فردوسيءَ جي پيروي لاڳيتو هلندڙ هئي. جنهن وقت ميان نور محمد ڪلهوڙو گذاري ويو ۽ سندس پٽ محمد مراد ياب خان تخت تي ويٺو، تڏهن منشي چتر ڀوڄ (وفات 1171هه) ماده تاريخ فردوسيءَ جي هن مصرع مان ڪڍيو:
تقلب نيست در مصرع فردوسي
کہ مرگ خرد بود سگ را عروسي (13).
ابراهيم خليل مؤلف ”تڪلمه مقالات الشعرا“ جي مقدمي ۾ فردوسيءَ بابت هڪ لطيفو بيان ڪري ٿو: ”شاهنامي“ جي مقدمي ۾ نقل ٿيل آهي، ڪنهن بزرگ فردوسي طوسيءَ کي خواب ۾ ڏٺو ته هو بهشت جي باغن ۾ گهمي رهيو آهي. ان بزرگ کانئس پڇيو ته هي شرف ڪيئن مليو اٿئي؟ فردوسيءَ چيو الله تعاليٰ جي حمد ۾ بيت چيو هوم، جو رب پاڪ جي بارگاهه ۾ قبول پيو ۽ هي فائدو پيو ۽ اهو هن ريت آهي:
جهان را بلندي و پستي تو اي
ندانم چہ اي هرچہ هستي تو اي
(جهان جي بلندي ۽ هيٺاهين تون آهين. نه ڄاتم ڇا آهين، سڀڪجهه تون ئي آهين). ٻئي ڪتاب ۾ ڏٺم ته فردوسي هي ٻه حمد جا بيت پڙهيا هئا:
ستايش کنم ايزد پاڪ را
کہ گويا و بينا کند خاڪ را
بموري دهد مالش نره شير
کند پشہ بر پيل جنگي دلير
شايد جدا جدا خواب آهن، جو هڪ ۾ هو بيت پڙهيائين ۽ ٻئي ۾ هي ٻه بيت چيائين (14).
جيتوڻيڪ سنڌ جي شاعرن ڪجهه مثنويون شاهنامي جي بحر کان سواءِ ٺاهيون آهن، پر هرجاءِ تي انهن فردوسيءَ جو نالو ادب ۽ احترام سان ورتو آهي. مثال طور مير عظيم الدين ٺٽوي پنهنجي مثنوي ”هير رانجهو“ جداگانه بحر ۾ ٺاهي آهي. چوي ٿو:
گر از فردوس آيد روح طوسي
بہ بزم دل درين جشن عروسي
خط تهنيتش در محفل شاهه
نويسانم بہ مهر مهر تاماهه.(15)
سنڌ جي ليکڪن پنهنجن ڪتابن ۾ فردوسيءَ جي شعرن کي تضمين ۽ مثال طور به آندو آهي، جنهن مان ظاهر ٿئي ٿو ته سنڌ جي شاعرن ۽ مصنفن جي فڪر تي فردوسي ڪهڙو نه اثر چٽيو آهي. تنهن کان پوءِ هي سڀ مثال ان جو دليل آهن ته ليکڪن ۽ شاعرن جا بجاءِ پنهنجي تائيد لاءِ شاهنامي مان شاهد طور مثال ڏنا آهن. ”مظهر شاهجهاني“ سنڌ جي سياسي تاريخ ”سياست نامہ“ وانگر آهي. ان جي پهرئين جلد ۾ ملڪداري ۽ سلطنت جا آداب ڏنل آهن. مصنف ڪيترين جاين تي فردوسيءَ جي شعرن مان به استفادو ڪيو آهي.
فردوسيءَ جي طرز جي پيروي:
سنڌ جي شاعرن فردوسيءَ جي نموني ۽ تتبع تي گهڻيون مثنويون چيون آهن، جي گهڻو ڪري ڪلهوڙن جي دور کان انگريزن جي اوائلي زماني تائين جون آهن. هن ئي دور ۾ هت فارسيءَ جو گهڻو رواج هو. جيتوڻيڪ گهڻيون مثنويون زماني جي ڏاڍاين کان محفوظ نه رهيون آهن. البت جن تائين اسان جي رسائي ٿي سگهي آهي، انهن جو تذڪرو هيٺ ڪجي ٿو.
(1) نامہء نغز (1155هه) از باغ علي خائف: هن مثنوي ۾ 6473 بيت آهن. ميان نور محمد خدا يار خان عباسي ڪلهوڙي جي زماني ۾ لکي وئي ۽ ان ۾ نادر شاهه جي سنڌ ۾ اچڻ جا اکين ڏٺا واقعا تفصيل سان ڏنل آهن. هي مثنوي تاريخي واقعن سان سينگاريل آهي. هن مثنويءَ ۾ نادر شاهه جي باري ۾ جيڪي شعر آهن، اهي مون ”منشور الوصيت“ ۾ ضميمي طور شامل ۽ شايع ڪري ڇڏيا آهن. مثنويءَ جي ابتدا هن ريت آهي:
خدايا تواي آفريننده جان
تو داننده آشڪار و نهان
ز تو شادماني ز تو غم بود
ز تو بر فزوني ز تو کم بود
پڄاڻي هن ريت آهي:
زمين را ز اسپان زغم در ستوه
زسم ستوران دزم دشت وکوه
عنان سپہ گر بہ ايران کنم
بلشکر، زمين، کوه ويران کنم
۽ فردوسيءَ بابت هن ريت چيل آهي:
چو ديدم بمردانگي استوار
دلاوردم از کار او در نگار
کہ بندم بہ نامش يکي نامہ يي
گرانمايہ گوهر چو ”شهنامہ“ يي
چہ گفتہ است داناي ديرينہ طوس
بيا راست ”شه نامہ“ چون نو عرس
بدور سپہ دار محمود شاه
کہ او بود باتاج و تخت و کلاه
شہ غزنوي شاه نيکو نهاد
ز هي نام محمود فرخ نزاد
پزوهندگي را بيا راست کار
بہ........ هوشمندان ديار
بگيتي نهان دوست بودش يکي
نشان کيان دادش آن بي شکي
و را بود از موبدان سال خرد
يکي چند اجزايي پيشش ببرد
چو ديد آن خرمند روشن نهاد
گذشتہ زمان را زسر کرد ياد
بگوهر شرفنامہ را کنده کرد
عجم را بدين پارسي زنده کرد
ازو گشت روشن دلي هوشمند
کہ بر خواند ديرينہ اجزايي چند
سخن را بسنجند از هر دري
ز هر موبدان و ز هر کشوري
بسي رازهاي نهان کرد باز
پراکنده گفتار را داد ساز
چہ گفت آن گرانمايہ شيرين سخن
بہ شهنامہ فردوسي راي زن
نخستين خديوي کہ کشور گشود
سر تاجداران کيومرث بود
***
سخنگوي فردوسي هوشمند
بلندي گرفتہ ز راي بلند
پسنديده هو گوهر و لعل و دُر
ببرد آن شرفنامہ را کرد پر
گرانمايه گوهر بتاراج برد
پس افتاده بر ديگران بر سپرد
بگفت آن کہ بودش سخن دلپذير
بخوانند گان گشت ور بينظير
***
پس آن گہ شد اين نامہء ارجمند
کزو گشت خوانند گان فيض مند
مرا آرزو در دل آمد يکي
کہ سازم يکي نامہء بي شکي
چو ”شهنامہ“ ديدم سکندر دگر
پسند آمدم در دل پر هنر
کہ بندم يکي نامہ يي از نگار
بنام خدايار خان نامدار
بدين داستان شغل را ساختم
يکي ”نامه نفز“ پرداختم
بعهد خدا يار خان شيرنر
سپہ دار عباسي نامور
هزار و صد و سال و پنجاه و پنج
کشيدم سہ سال اندرين نامہ رنج(16).
هي ڪتاب جيتوڻيڪ شاهنامي جي تتبع تي لکيل آهي، تاهم ان جي فارسي ڪمزور ۽ شعر ڪچو آهي.
(2) حملهء حسيني (1163هه) از محسن ٺٽوي (وفات 1163): حقيقت ۾ هي مثنوي حملهء حيدريءَ جو تڪلمه يا ضميمو آهي ۽ ڪربلا جي سانحي کي نظم ۾ آندو ويو آهي. هن مثنويءَ جو ٻيو نالو ”اعلام ماتم“ آهي. هن مثنويءَ جو بحر شاهنامي جو بحر متقارب آهي.
ابتدا:
سپاس خرد صانع پاڪ را
همان جان دهي پيڪر خاڪ را
(پيدا ڪندڙ پروردگار جو شڪر آهي، جنهن مٽيءَ جي بوتي کي جان بخشي).
پڄاڻي:
ڪہ تا ڪرد مختار ثقفي خروج
ڪنون حال اورا ببخشم عروج
(مختيار ثقفي خروج ڪيو. هاڻي ان جي حال کي عروج بخشيم).
مختيار جي داستان جو آغاز اڃا مس ٿيو هو، ته پاڻ شاعر هن جهان مان موڪلائي ويو ۽ هن اڌوري مثنويءَ کي مير علي شير قانع ٺٽويءَ ”مختارنامہ“ جي نالي سان پورو ڪيو. حمله حسينيءَ ۾ 9 هزار بيت آهن (17).
(3) نادر نامہ شاهنامہ نادري (1172هه): هيءَ مثنوي فردوسيءَ جي شاهنامي جي طرز تي چيل آهي ۽ ان جو شاعر معلوم ڪونهي. ساڳئي نالي سان هڪ وڌيڪ ”شاهنامہ نادري“ محمد علي طوسيءَ جو به لکيل آهي، جيڪو انجمن آثار ملي ايران طرفان ڇپيل آهي. شاعر جو مختصر احوال ”مقالات الشعرا“ ۾ آيل آهي (18).
هن منثويءَ ۾ نادر جي حملن، سندس آغاز ۽ پڄاڻي تفصيل سان منظوم ٿيل آهي (19). هن نسخي جو پهريون صفحو گم آهي، البته ٻئي صفحي جو پهريون بيت هن ريت آهي:
جهان خيزد از جا بہ رقص و سماع
چو آن اختبر از مهر در آرد شعاع
اڳين شاعرن جو ذڪر ساقي نامي جي شعر سان شروع ڪيل آهي ۽ انهن جي تعريف ڪيل آهي. فردوسيءَ متعلق چوي ٿو:
ز گفتار فردوسي نامدار
دو بيتي بہ وصف سخن گوشدار
کہ کافيست مارا درين انجمن
همان چار مصرع بہ وصف سخن
”بناهاي آباد گردد خراب
زباران واز تابش آفتاب
سخن را بنايي برافگن بلند
کہ از باد و باران نگردد نزند
نخستين کہ از فيض ارزندگي
قلم رزدم ازچشمہء زندگي
ز اعجاز فردوسي نکتہ سنج
سر مار کلک، از سخن ريخت گنج
ازو بود، چرخ سخن را مدار
ازو پايہء نطم شد استوار
زبان دار گلشن بہ دست شکوه
بہ ”شهنامہ“ ميزد دم از تيغ کوه
کسي را نيامد برون از زبان
ازان دور تا حال نظمي چنان
بہ بزم سخن تا مقدم نشست
کہ منصوبہء کس چنان کم نشست
بہ بحر تقارب درين داوري
براو، ختم باشد سخن پروري
ازو نام محمود شوکت مدار
بهر صورتي مانده در روزگار
ازو گرنمي يافت يکره گزند
همين شد بہ نيکيش نام بلند
ان بعد پنهنجي شاعريءَ جو ذڪر ڪندي چوي ٿو ته مثنوي ”شاهنامہ ۽ فردوسي“ جي بحر ۾ چيل آهي:
ز ايام فردوسي نامدار
کہ گرديد آسان سخن استوار
عزيزان پيشين ز بستان فکر
همہ چيده گلهاي مضمون بکر
بتاراج رفتہ است گل هاي باغ
ازان مي کشان خشک مانده اياغ
***
شد از کلک فردوسي پر هنر
در ايام رستم چنين نامور
شد از مشرق کلک آن آفتاب
جهانگير خورشيد افراسياب
ازان نکتہ پرداز شيرين کلام
ملوک عجم را بلند است نام
***
بعرض يکي سال فرخنده فال
سراينده از راستي اين مقال
همانا کہ ابياتش اندر شمار
کہ از هفده باره بود يک هزار
بہ شهنامہ فردوسي نکتہ سنج
کہ سي سال در نظم آن برد رنج
نہ بد پيشتر شصت باره هزار
کہ از کلک او بر ورق شد نگار
دوباره هزار از زبان قلم
بسالي فزون تر نکرده رقم (20).
هن نسخي ۾ 289 صفحا آهن ۽ هر هڪ صفحي تي 52 بيت آهن (21). هي مثنوي سيال ڪوٽ جي نظام الدين جي مثنوي ”شهنشاهه نادري“ جا 1162هه ۾ لکي وئي، ان کان ڏهه سال پوءِ تصنيف هيٺ آئي.
(4) مختار نامہ (1194هه) از مير علي شير قانع: هن نظم ۾ قانع ست هزار بيت ”تڪمله حمله حسيني“ نالي سان آندا آهن.
بہ نام جهان داور کرد گار
کہ بر قدرت اوست مختار کار
پڄاڻي:
بماني بہ اين حشمت واعتلا
بہ حق محمد بہ آل عبا (22).
(5) فتح نامہ (1199هه) مير عظيم الدين ٺٽوي: شاعر مير فتح علي خان ٽالپور جي درٻار سان لاڳاپيل هو. هن ۾ ان جنگ جو داستان آهي. جنهن ۾ ميرن ٽالپورن، ڪلهوڙن کان حڪومت کسي پاڻ هٿ ڪئي هئي. ان جنگ بابت هي پهريون ڪتاب آهي. ابتدا:
بنام خداوند هر دوجهان
شہ هفت گيتي و نہ آسمان
خداوند کم گير و بسيار بخش
خرد بخش و دل بخش و ديدار بخش
(ٻنهي جهانن جي مالڪ جي نالي سان شروع، جو نون آسمانن ۽ ستن زمينن جو بادشاهه آهي. رب پاڪ گهٽ وٺندڙ ۽ گهڻو بخشيندڙ آهي).
خاتمو:
خداوند عالم نگهدار شان
بہ هر دو جهان ياور و يارشان
بہ شان بام دايم دعاي عظيم
تو بشنو بفضل، اي خداي عظيم
(جهان جو مالڪ نگهبان ۽ ٻنهي جهانن جو مددگار آهي. اي خدا، تون فضل ۽ ڪرم سان ٻڌي دعا قبول ڪر).
فردوسيءَ بابت چوي ٿو:
بہ فردوس من بين، چہ خوش منظر است
کہ هر مصرعہ اش موجئہ کوثر است
بہ اين حجت امروز، فردوسيم
و ليکن، نه فردوسي طوسيم
کہ او بود مردي بسا نامدار
بہ شعر معاني نکو شهزيار
بلند آمد ش در سخن دستگاه
قلم راند بر صفحہ مهر وما
بہ بزم سخن قدرت نام داشت
زبان يک درخشنده صمصام داشت
ميان من و اوست، بسيار فرق
چہ فرقيکہ دارد بهم غرب و شرق
کہ او عقل بستود من عشق پاک
سلامت پسنديده او، من هلاک
گرفت آن خردمند سر در سپر
من بي خرد تيغ را داده سر
بدامان کشتي زد او دست خويش
نہ چون من بہ دريا بپيوست خويش
***
مضامين شهنامہ اش ديده ام
در افشاني خامہ اش ديده ام
چہ گويد ز فردوسي و نطم او
کہ عزمم کجا و کجا عزم او
وي آراست، اکليل از گوهران
ببزم خسيسان بي جوهران
بہ عهد لواي سخن بر فراشت
کہ عهد سلاطين، وفايي نداشت
ز مسکين گرفتند گنج گهر
ندادندش اندر عوض مشت زر
وفا کرد شان وعدهء زر و سيم
نہ گشتند بر وعدهء خود کريم
چو گنج سخن ديد آن سيم را
بہ آرنده ها داد زان نيم را
دگر نيم داده بگرما بہ آن
کہ در خدمتش گرم بود آن زمان
عجب شاه دل مرد درويش بود
کہ درهمت از شاه خود بيش بود
دل بند، باري چوبيدار شد
خداوند خود را خريدار شد
نہ محمود ماند و نہ سيم و زرش
نہ آن تخت ماند و نہ آن افسرش
مگر سستي عهد او يادگار
بمانده است برصفحهء روزگار (23).
(6) شاهنامہ (1249هه) محمد عالم: هن مثنويءَ ۾ جنگ جو احوال آهي، جا خيرپور جي والي مير علي مراد خان ۽ شاهه شجاع افغانيءَ جي وچ ۾ ٿي هئي. حملي آور شاهه شجاع شڪست کاڌي هئي. هن جنگ جي باري ۾ سنڌي زبان ۾ به ڪجهه مثنويون چيل آهن. محمد عالم ان کي 340 بيتن ۾ آندو آهي. سندس شعر البته ڪچو آهي.
ابتدا:
سپاس است مر حضرت ذوالجلال
ڪريم الرحيم است تا در ڪمال
خاتمو:
همان دم بخوان باعث حفظءِ!
بہ تصديق او را ولي خمسهءِ!
هن مثنويءَ کي مير علي مراد خان لاءِ ڪاتب، فتح چند پٽ ديوان ٽهلرام سيوستاني ڪتابت ڪيو آهي. ڪتابت جي تاريخ 29 رمضان المبارڪ ڏينهن آچر سن 1286هه آهي. شاعر فردوسيءَ کي هن ريت ياد ڪيو آهي:
عجب عالما تست خوش جامہ يي
چو شهنامہ تست شهنامہ يي
نه شهنامہ او است پيشينگان
کہ فردوسي اش گفت وصف شهان
بمن است شهنامہ شاهزاد
چوشهنامہ، شهنامہ نامش نهاد
(7) فتح نامہ 1254هه) مير صوبدار خان: هن مثنويءَ جو شاعر مير فتح علي خان ٽالپور جو فررزند مير صوبدار خان آهي. شاعر هي مثنوي ڪلڪتي ۾ تڏهن لکي هئي، جڏهن هو وطن کان پري هو. هيءَ مثنوي تاريخ جو هڪ ماخذ آهي. مير فتح علي خان جي سوين ۽ ڪلهوڙن سان ڪيل لڙاين بابت، هن مثنويءَ ۾ 16300 بيت آهن ۽ ”جنگ نامہ“ جي نالي سان به مشهور آهن.
آغاز:
بنام خداوند فتح و ظفر
فزاينده عقل و بخت و هنر
خداوند مهر و خداوند ماه
خداوند جان و جهان را پناه
خاتمو:
بيا مطربا لحن دل کش بباغ
بہ مضراب بيفروز چون شب چراغ
سرودي کہ باشد پر از رنگ و بو
چو داود نرم آهن آيد ازو
پس از هجرت مرسل کرد گار
هزار و دو صد رفت و پنجاه و چار
کہ شد نظم اين نوبهار شگرف
بمعني پراز در چو درياي زوف (24).
(8) سفرنامہ (1260هه) مير نصير خان ٽالپور: مير نصير خان جنهن پنهنجو تخلص ”جعفري“ رکيو هو ۽ شاهنامي جي بحر جو دلداه هو، جيتوڻيڪ سندس شعر جو موضوع جنگ نه هو، پر ان وزن ۾ مثنويون چوندو هو. انگريزي تسلط بعد جڏهن ڪلڪتي ۾ وطن کان پري هو ته پريشانين ۽ سفر جي تڪليفن سبب هي مثنوي چيائين.
بنام خدايي کہ جان آفريد
ازو گشت سختي و نرمي پديد
فرستاد از لطف پيغمبران
کہ گمراه نگردند تا انس و جان
(خدا جي نالي سان شروع جنهن ساه پيدا ڪيو. ان کان ئي ڏک سک ظاهر ٿين ٿا. لطف سان پيغمبرن کي موڪليائين، ته جيئن انسان ۽ جن گمراهه نه ٿين).
پڄاڻي:
بکن جعفري شکر صبح و مسا
کہ موليٰ علي هست مشکل کشا
کہ آسان کند مشکل ما تمام
سخن ختم کردم و اين والسلام (25).
(جعفري صبح ۽ شام شڪر ڪر. مولا علي مشڪل ڪشا آهي، سو اسان جون سڀ مشڪل آسان ڪندو).
(9) مثنوي سفرنامہ (1260هه) مير نصير خان ٽالپور: هي سفر بابت ٻي مثنوي آهي، ان جو موضوع ۽ بحر ساڳيو آهي. ابتدا:
بنام خدايي کزونقش بست
درون دو عالم هر آنچہ کہ هست
پس از حمد يزدان جان آفرين
کنم نعت پيغمبر پاک دين
***
کنون باز گويم همہ حال خويش
بيان سازم اکنون، ز احوال خويش
ازين پيش گفتم يکي داستان
نمودم در او مختصر هم بيان
انگريزن جنهن وقت ميرن کان تاج ۽ تخت ورتو ۽ شاهي خزاني مان ارڙهن ڪروڙ رپيا لٽيا، ان بابت شعر چوي ٿو:
بوقتي کہ از ما بگرديد هور
بغاوت ببردند هزده کرور
و هم ملک و ناموس ما سر بسر
ببردند در دوستي بيخبر
(اسان کان جڏهن زمانو ڦريو. ملڪ، ناموس ۽ ارڙهن ڪروڙ رپيا لٽيائون. اسين بيخبر رهياسون، اهو سڀ ڪجهه دوستيءَ ۾ لٽيائون).
پڄاڻي:
بکن جعفري شکر هردم مدام
بہ آل محمد عليہ السلام (26).
(جعفري سدائين شڪر ڪر. آل محمد عليه السلام ئي بهتر آهي).
(10) جدائي نامہ (1260هه) مير صوبدار خان: هي مثنوي به مير صوبدار خان وطن کان پري عزيزن جي ياد ۾ چئي.
ابتدا:
خدا يا شب هجر را ساز روز
ز داغ جدايي دل من مسوز
بيفروز چون صبح صادق چراغ
گل جان من بشگفان باغ باغ
(اي خدا، هجر جي رات کي ڏينهن ڪر. جدائي جي داغ کي منهنجي دل مان نه پار. صبح صادق وانگر ڏيئو ٻار. منهنجي جان جو گل باغ وانگر کول).
پڄاڻي:
بيا مطربا! زخمہ بر زن بعود
بياراي مجلس ببانگ سرود
سرودي کہ زيد خوشتر بود
شکر خا چوگفتار دلبر بود (27).
(11) مثنوي مؤمن (1271هه) مير عباس علي خان مؤمن (وفات 1273هه): هي ٻياسي بيتن واري مثنوي مؤمن هڪ واقعي جي تعريف ۾ چئي آهي.
ابتدا:
بنام الاهي که گردان سپهر
بر افراخت و افروخت ناهيد و مهر
فردوسيءَ جو ذڪر:
ز فردوسيءَ طوسيءِ پاک دين
بيارم دو ابيات با آفرين
چنين اِست رسم سراي فريب
گهي بر فراز و گهي برنشيب
*
چو مي گويد آن مرد داناي طوس
کہ نظمش سراسر بود چون عروس
درختي کہ تلخ است ويرا سرشت
گرش در نشاني بباغ بهشت
ور از جوي خلدش بهنگام آب
بہ بيخ، انگبين ريزي و شهد ناب
سر انجام گوهر بکار آورد
همان ميوہء تلخ بار آورد
ز بد گوهران بد نباشد عجب
نشايد ستردن سياهي ز شب
ز ناپاڪ زاده مداريد اميد
کہ زنگي بشستن نگردد سفيد
زبد اصل چشم بهي داشتن
بوه خاک در ديده انباشتن
چہ خوش گفت رستم بہ اسفند يار
دوران دم کہ بودند، در کار زار
کہ در راه من برستيزهه مريز
کہ من خود يکي مايہ ام درستيز (28).
(12) رزم نامہ نادر شاهه (قبل 1271هه) مير محمد علي بهرور (وفات 1278هه): هن مثنويءَ ۾ هڪ سؤ ڇهه بيت آهن. ڪرنال جي جنگ ۽ نادر شاهه طرفان دهلي فتح ڪرڻ جو احوال ”جهانڪشاي نادري“ تان ورتل آهي (29).
(13) رزم نامہ شير (1271هه) مير محمد علي بهرور: هي مثنوي به بهرور ڪلڪتي ۾ رهڻ وقت چئي. ان ۾ شينهن جي شڪار جو بيان آهي.
آغاز:
سپاس آن خدايي کہ شير آفريد
پي رزم شيران، دلير آفريد
فردوسيءَ بابت چوي ٿو:
کند مور بر شير نر چيره دست
زپشتہ دهد مالش پيل مست
درين باب فردوسيءَ نيک نام
چہ خوش گفت بيتي بہ حسن کلام
زم موري دهد مالش نره شير
کند پشہ بر پيل جنگي دلير
پڄاڻي:
بماند همين نسخہ در روزگار
ز مير محمد علي يادگار (30).
(شال مير محمد عليءَ جو هي نسخو زماني جو يادگار رهي).
(14) شاهنامہ سنڌ (1310هه) مير حسن علي ٽالپور (وفات 1324هه): هي مير صوبدار خان جي فتحنامي جو سنڌي ترجمو آهي ۽ شاهنامي جي بحر ۾ آهي. جيڪي واقعا فتحنامي ۾ نه آهن، اهي به هن ۾ اچي ويا آهن. ترجمو آزاد ۽ موزون آهي (31).
(15) شهنشاهه نامہ (1318هه) مير حسن علي خان: هي حملهء حيدريءَ جو شاهنامي جي بحر ۾ سنڌي ترجمو آهي (32).
(16) قادري نامہ (1326هه) پير علي اصغر راشدي (وفات 1354هه): هن جو مصنف اسان جي راشدي خاندان جو بزرگ هو. پاڻ راشدي خاندان جي تاريخ کي شاهنامي جي بحر ۽ نظم ۾ آندو اٿس. سنڌي ۽ فارسي شعر چوندو هو ۽ خوشنويس به هو. مثنويءَ ۾ هزار بيت آهن. سندس هٿ اکرين اڻ پورو نسخو مون وٽ موجود آهي.
ابتدا
تو قادر ترا قدرت و قادري
تو مي آفريني، تو مي پروري
(تون قادر، توکي ئي قدرت ۽ قادري آهي. تون پيدا به ڪرين ٿو ۽ پالين به ٿو).
فردوسيءَ جي پيروي هن ريت ڪئي اٿس:
عرب را بجايي رسانيد کار
کہ گشتند دهقانها شهر يار
کسي قصر کسري بکسر آوريد
کسي پاي برمسند روم ديد
يتيم آمد و شهرياري گرفت
نہ امداد از کس، نه ياري گرفت
(عرب جو اهڙو ڀاڳ وريو جو ديهاتي بدو به بادشاهه بنيا. ڪنهن ڪسري جي محلات ٿي ڀڳي ته ڪنهن روم جي تخت تي پير ڌريا. جيتوڻيڪ يتيم آيو ۽ بادشاهي ورتائين، ته به ڪنهن کان مدد نه ورتائين).
مرا از بسي سال بود اين خيال
به تحرير چيزي کشم از مقال
و ليکن، نه چو طوسيءِ پاکزاد
ز کاووس وکسري کنم قصہ ياد
*
چہ حاجت کہ شاهان ستايي کنم
نه من مفلسم تا گدايي کنم
(بادشاهن جي تعريف ڇو ڪريان. سڃو ناهيان جو پنندو وتان).
بہ طمع زر از بادشاهان عهد
شرنگ آوريدند بر جايي شهد
*
همہ فکرتم را تو صائب نما
چو فردوسيءِ طوسيم دل گشا (33).
(17) تاريخ حڪمرانان لس ٻيله (1341هه) محمد سليمان: هي لس ٻيلي جي مختصر تاريخ شاهنامي جي نموني ۽ بحر ۾ آهي (34).
آغاز:
بنام خداييکہ سلطان اوست
خلايق همہ زير فرمان اوست
خداييکہ او قادر مطلق است
خداييکہ او رازق برحق است
(الله جي نالي سان شروع جو بادشاهه آهي. سڀ مخلوق سندس حڪم جي ماتحت آهي. اهو خدا قادر مطلق آهي. اهو خدا رازق برحق آهي).
پڄاڻي:
بہ بين قدرت قادر ذوالجلال
چنين بخت و دولت پذيرد زوال
(قادر ذوالجلال جي قدرت ڏسو، جيڪو ئي بخت ۽ دولت کي زوال ڏئي ٿو).ڪتاب جي لکجڻ جو سال:
بده سيزده صدفزون چهل يکي (1341هه)
شده ختم اين داستان اند کي (35).
(18) شاهنامه (1347هه) محمد عاقل: فردوسيءَ جي شاهنامي جو سنڌي نثر ۾ ترجمو آهي. پير صبغت الله راشديءَ جي حڪم سان، هيءُ ترجمو مولوي محمد عاقل عاقلي ڪيو، ته جي ماڻهو فارسي نه ٿا ڄاڻن، اهي هن شاهڪار جي مطلب ۽ مقصد کان محروم نه رهن. دراصل عاقلي ان کي اٺن جلدن ۾ پورو ڪرڻ ٿي گهريو، ليڪن اڃا پهريون جلد تيار ٿيو هو، جو پير صاحب ۽ مولوي عاقلي ٻئي جهان ڇڏي ويا. ڪتاب جو قلمي نسخو سنڌي ادبي بورڊ ۾ موجود آهي.
شاهنامي جا ڪجهه قلمي نسخا:
سنڌ ۾ شاهنامي جي مقبوليت ۽ عظمت جو احوال مٿي آيو آهي. جنهن مان ظاهر آهي ته سنڌ کي شاهنامي جي قلمي نسخن سان مالا مال هجڻ کپي، پر ائين نه آهي جو ان جا ڪجهه سبب آهن.
جنهن ڏينهن کان فارسيءَ جو رواج گهٽيو ۽ نئون نسل مشرقي علمن کان بيگانو رهيو، تڏهن سوين ڪتاب ۽ ذاتي علمي خزانا فارسي نه ڄاڻڻ ۽ توجہ نه هجڻ ڪري، برباد ٿي ويا ۽ اها علمي تباهي شاهنامي سان به لاڳو رهي.
شاهنامي جي تتبع بابت جن تاريخي شاهدين جو ذڪر ڪيو اٿئون، انهن مان به معلوم ٿئي ٿو ته سنڌ ۾ شاهنامي جي مقبوليت جي ڪري، ايراني واپارين کي به شوق جاڳيو ته اهي قلمي نسخا سنڌ مان خريد ڪري، اميرن ۽ بادشاهن کي سوکڙي ڪري ڏين ۽ انعام وٺن. جنهن وقت هند جا تيموري بادشاهه سنڌ تي مڙهجي ويا ۽ پنهنجا والي مقر ڪيائون، ته انهن والين مان هر هڪ پنهنجي دور ۾ اها ڪوشش ٿي ڪئي ته، وقت جي بادشاهن کي بهترين سوکڙين جي ذريعي خوش رکن. ان ڪري جنهن جي به نظر تي ڪا اهڙي چيز چڙهي ته، اها آگري ۽ دهلي ٿي موڪليائون. ظاهر آهي ته شاهنامي جا نسخا ان چڪر جي ور چڙهي ويا. اهڙن اميرن مان هڪ جي باري ۾ جهانگير لکي ٿو:
”جمادي الاول 1013هه، مصطفيٰ خان ٺٽي جي حاڪم شاهنامو ۽ شيخ نظاميءَ جو خمسو تصويرن سان، جيڪي تصويرون ماهر استادن ٺاهيون، ٻين تحفن سان گڏ سوکڙي ڪري موڪليا ۽ منهنجي نظر مان گذريا“ (36).
جنهن وقت اصفهان کي افغانن تاراج ڪيو، جو ڪجهه به انهن کي هٿ لڳو، بنا ڪنهن ڊپ جي پاڻ سان کڻي ويا. گهڻو پوءِ اهي هت آڻي، سنڌ جي اميرن کي وڪرو ڪري ڏنائون. اهڙن ذخيرن ۾ شاهنامو به هو. انهن مان هڪ نسخو اصفهان کان آيو، جو اڄ به حيدرآباد ۾ ٽالپوري ڪتبخاني ۾ موجود آهي.
اهڙي لٽيل مال مان گهڻو سون، چاندي ۽ جواهرات ۽ نوادارت، ميان نور محمد خدايار خان سنڌيءَ خريد ڪيا. جنهن وقت نادر شاه، ميان جي خزاني کي ضبط ڪيو ۽ نوادارت هٿ ڪيا ته، انهن مان ايران جو به گهڻو سامان سڃاتو ويو. بيان واقع، ۾ آهي ته:
”هن افساني جو لکندڙ سامان ۽ مال جي محاسبي وقت حاضر هو. گهڻيون چيزون صفوي بادشاهن جون هيون سي سڃاتيون ويون. جانچ کان پوءِ خبر پئي ته قنڌار جا افغان جنهن وقت ايران جا حاڪم هئا، انهن اهي اڻ لڀ شيون ۽ سوکڙيون چوڌاري وڪرو ٿي ڪيون“ (37).
گلدستہ نورس بهار، به ان ڳالهه جي تصديق ڪئي آهي:
”بهترين ۽ ناياب شيون هنن ڪميڻن جي هٿ لڳيون ته، اهي هندوستان ملڪ جي حدن ۾ آڻي اڌ قيمت ۾ وڪڻي ٿي ڇڏيائون“ (38).
نادر شاهه به ميان نور محمد ڪلهوڙي جو ڪتبخانو زوريءَ کڻي ويو ۽ جنهن جو پاڻ مرڻ گهڙيءَ تائين افسوس ڪندو رهيو ۽ ”منثورالوصيت“ ۾ به ان جو ذڪر ڪيو اٿس (39). خبر ناهي ته هن علمي ذخيري جون ڪهڙيون شيون پاڻي لنگهندي گم ٿيون ۽ ڪهڙيون ايران پهتيون (40).
ان ريت سنڌ جا ڪتبخانه هر دور ۾ تباهه ۽ برباد پي ٿيا آهن. ارغونن (927-962هه) سنڌ جي تختگاهه ٺٽي ۽ ٻين شهرن کي جي علمي مرڪز هئا لٽيو ۽ ساڙيو ۽ سومرن توڙي سمن جي ذخيري کي تباهه ڪري ڇڏيو،. ترخانن جي دور (962-1001هه) ۾ پرتگالين جي هٿان ۽ ان کان پوءِ گهرو لڙاين ۽ هندوستان جي تيمورين ۽ ترخانن جي ڪشمڪش سبب ۽ جو ڪجهه ارغونن ۽ ترخانن پاڻ سان علمي ذخيرو هرات ۽ بخارا مان آندو هو، اڳين تباهي کان پوءِ جو ڪجهه بچيو هو، سو اسان جي هٿن مان نڪري ويو. ان کان پوءِ ميرن ٽالپورن جا ڇهه يا ست بهترين گڏ ڪيل ڪتبخانه انگريزن جي ور چڙهيا يا وري اهي ولايت کڻي ويا.
اڄ به سنڌ جي ٻهراڙين جي ڳوٺن واهڻن ۾، جيڪي علمي مرڪز هئا، فارسيءَ جو ذخيرو موجود آهي، پر جيئن ته ان علمي ذخيري جي ڳولا ۾ دلچسپي نه ورتي وئي آهي، ان ڪري ان متعلق پوري ڄاڻ نه ملي سگهي آهي. ڪنهن وقت اهڙي ذخيري تائين رسائي ٿئي ته بيشڪ شاهنامي جا ڪيئي ناياب نسخا ملي سگهن ٿا. هت شاهنامي جي چند نسخن جي لسٽ ڏجي ٿي، جن کي سرسري طورتي ڏٺو ويو آهي(1).
(الف ڪراچيءَ جي قومي عجائب گهر جي ڪن نسخن جو احوال:
1. شمارو3/913- NM.1957- شاهنامي جو آخري اڌ آهي. صفحا 196، ڪتابت جي تاريخ 2 محرم 752هه ۽ ڪاتب محمد بن عبدالڪريم بن محمد بن ابولحسن الفقيري تبريزي، پهرئين اڌ جي خبر نه ٿي پوي. ڪيفيت هن ريت آهي.
(الف)
الله اڪبر، از نايب اموال نواب غفران پناه ابوي داخل عاريت خان شد – حررهه احسن الله بن ابوالحسن المخاطب بظفر خان (41).
(ب) عبارت وسطي:
........وديره صاحب محمد عمر خانجيو از دست خود هشت صد بوجہ تمام اموال سرکار کردهه ديگر زحمتي کہ رفتہ در شمار نياورده تا بغايت هيفدهم ذي الحج 1192 هجري.
(ج) مالکہ، مهر، کتاب شاهنامہ معرفت مولوي محمد الياس صاحب بقيمت مبلغ پنجاه روپيا خريد نمودهه شد در 1276....
(هه) دو مهر بالا و دو پايين و درميان آنها، در حاشيه بيضي اين نوشة نصف دوم از کتاب شاهنامہ از گفتار سلطان الشعرا فردوسي عليہ الرحمة.
2. شمارو 181NM. – ڪاتب فقير مير علي مشهدي، ص 576، تاريخ 995هه هيءُ نسخو اصل قومي عجائب گهر جي ملڪيت آهي، ليڪن هن وقت عارضي طور لاهور جي قلعي ۾ آهي.
3. شمارو –NM. 1958-23/3 صفحا 680 ڪاتب علي رضا قهپايي. ڪتابت 20 ربيع الثاني 1077 هه، نسخو مڪمل آهي.
4. شمارو –NM. 1957-881 صفحا 536- ڪن جاين تان کٽل آهي. هن نسخي ۾ ٻئي ڪنهن ڪاتب لکيو آهي ته هيءُ ابوالقاسم فردوسي طوسيءَ جو شاهنامو، شهنشاهه نورالدين جهانگير بادشاهه جي دور ۾ پورو ٿيو. بقلم عبدالله ڪتاب شاهي 1029هه.
5. شمارو 31، –NM. صفحا 634- هن نسخي تي ٻئي ڪنهن صاحب لکيو آهي ته هي نسخو ماه رمضان سن 746هه ۾ ملڪ ايران جي شهر شيراز ۾، ڪاتب احمد خان جي هٿان لکجي پورو ٿيو. شاهنامي تي خان حفظ الله جي فرمائش تي ٻه سؤ روپيا خرچ ٿيو.
6. شمارو 621-1962-NM- 513 صفحا، 53 تصويرون، هي نسخو گهڻو سينگاريل آهي.
(ب) سيدالله بخش شاهه ٽنڊي محمد خان واري جو ذخيرو.
ڪنهن وقت هتي زبردست علمي خزانو هو، پر هاڻي زماني جي دستبرد ان ذخيري کي برباد ڪري ڇڏيو آهي. سيد الله بخش شاهه انهن مان ڪجهه قلمي نسخا پاڻ وٽ محفوظ ڪيا آهن. شاهنامي جو هڪ اڻ پورو نسخو وٽس موجود آهي.
(ج) ميرن جو ذخيرو:
حيدرآباد جي اميرن تالپورن جي باقي بچيل علمي ذخيري ۾ ڪجهه ڪتاب آهن. هي ذخيرو خاندان جي پونير ڊاڪٽر مير نور محمد خان ٽالپر، استاد شبه شعبه رياضي سنڌ يونيورسٽيءَ وٽ محفوظ آهي (42). هن ڪتبخاني ۾ به شاهنامي جو هڪ نسخو آهي، جنهن ۾ ڪل 1111 صفحا آهن. مينا ڪاري ۽ نقش نگاري ۾ بي مثل آهي. ان جو واسطو تيموري عهد سان آهي. گمان آهي ته هي نسخو اصفهان کان لٽجي وڪري لاءِ هت پهتو، ڇو ته منجهس هڪ جاءِ تي دارالسلطنت اصفهان چٽو لکيل آهي.
(د) انجمن ترقي اردو ڪراچي
(1) شمارو 3-ق.ف 255، صفحا 1232، ڪتابت سن 11 هجري.
(2) شمارو 3-ق.ف 256 صفحا 474، منڍ ۽ پڇاڙي کٽل آٿس. گهڻو ڪري 12 صدي هجريءَ جو نسخو آهي.
(هه) ڊاڪٽر حميده کهڙو.
ڊاڪٽر حميده کهڙي جي ذخيري ۾ به شاهنامي جو خط نستعليق ۾ هڪ سينگاريل نسخو موجود آهي. تاريخ ڪتابت نامعلوم.
حاشيا ۽ واڌارو:
(1) مقالات الشعرا، ص 77.
(2) ايضاً، ص 78.
(3) تحفة الڪرام، ص 296 (راشدي ايڊيشن)
(4) ايضاً، ص 301.
(5) مهراڻ جون موجودن، ص 67.
(6) Employed a poet…. To record them in verse like ferodzi, and called the book in rival distinction to his immortal work the Shah Nameh, the futteh Nameh. The Futteh Nameh is rehearsed in durbar, and many of the courtiers mark their adulation, by committing the most fulsome passages to the memory. (A visit to the court of Sindhi, P. 47, footnote).
(7) مير نصير خان قرآن مجيد جا ٻه نسخا آستانه قدس رضويه (مشهد) ۾ رکايا جي خطاطي ۽ ميناڪاريءَ جي لحاظ کان بي مثال آهن. ڏسو: رهنمائي گنجينہ قرآن گلچين معاني، ص 311. انگريزن کان شڪست کائي مير نصير خان کي بمبئي ۽ بنگال ڏي جلاوطن ڪيو ويو هو.
(8) تڪمله مقالات الشعرا، ص 105.
(9) ايضاً، ص 105.
(10) ايضاً، ص 94.
(11) ايضاً، ص 94.
(12) ايضاً، ص 666، ص 667
(13) مقالات الشعرا، ص 163.
(14) تکمله مقالات الشعرا، ص 3.
(15) ديوان عظيم، ص 207 (طبع سنڌي ادبي بورڊ 1962ع).
(16) سنڌي ادبي بورڊ ۾ نسخو آهي، جنهن تي سال 1166هه لکيل آهي.
(17) سن 1261هه جو لکيل نسخو سنڌي ادبي بورڊ ۾ آهي. ان ۾ 187 صفحا ۽ هر صفحي تي 50 بيت آهن. ڪاتب غلام حسين بن غلام حيدر سبزپوش.
(18) مقالات الشعرا، ص 494. هي شاعر نادر شاهه سان گڏجي سنڌ ۾ آيو هو.
(19) نادر جي حملي بابت شعر ”منشور الوصيت“ ۾ ڏسو (ص 89-96).
(20) مثنويءَ جي شعرن مان معلوم ٿئي ٿو ته امير حسين خان لزڪي نسب جي حڪم سان احمد شاهه درانيءَ جي دور ۾ لکيا ويا. چوي ٿو:
ز تاريخ نادر شہ نامدار
دلش خواست نظمي شود استوار
بہ فرمان آن سپهر پر هنر
کهن خامہ فکر افکنده سر
***
بسر بردم اين داستانِ دراز
به اقبال آن داور سرفراز
رصناع شاهان صفوي نزاد
پي خامہ قاسمي کرده ياد
”شهنشاهه نامہ“ بان آب وتاب
شد از نور توصيف او چهر تاب
***
سخن سنج خان عدالت شعار
کہ باشد بہ دولت خراسان مدار
چو از قدرداني درين انجمن
شکوهش در آورد روي بمن
***
چو زد قرعہ نظم اين داستان
بنام من آن سرور راستان
در اقصاي ايران بنظم سخن
مرا يافت ممتاز ازين انجمن
حسن خان ڏي اشارو ڪري ٿو:
بفرمايش خان لزکي نسب
کہ شد نظم ايند استان را سبب
زلزکي نزاد آن ملک فراه (کذا)
بزرگي سزاوار تخت و کلاه
بيکدست تيغ و بدستي قلم
ز دولت بملک خراسان علم
***
خراسان از و يافتہ زيب و زين
بدولت سرفراز نامش حسين
ز ايوان شہ صاحب اختيار
بملک خراسان رعيت مدار
***
بتحرير اين داستان شگرف
اساسي بر افگند از صوت و حرف
درين روزگار فراغت گداز
کزين نظم شد خامہ ام سرفراز
بہ هر هفته بيشتر ازسہ روز
بپروردم از فکر شب را بہ روز
ازين پيش در معرض ماه وسال
سپهر ستمگر ندارم مجال
بدين ضابطہ چار ده ماه پيش
بکردم کنون صرف اوقات خويش
***
بشکرانہ ام بخش جام نبيد
کہ ”تاريخ نادر“ بہ پايان رسيد
پس از الف وصد چونکہ هفتاد دو
نورديد اين جرگہ چار سو
بماه ربيع نخست اين مقال
بسر برد اين کلک فرخنده حال
(21) قومي عجائب گهر ڪراچيءَ جو نسخو اهي، جنهن جي آخر ۾ سن 1184هه ۽ 1192هه جون مهرون لڳل آهن.
(22) هي نسخو سنڌي ادبي بورڊ جي ڪتبخاني ۾ آهي. ان ۾ 103 صفحا ۽ هر صفحي تي 32 ۽ 33 بيت آهن.
(23) مطبع سنڌي ادبي بورڊ، ص 16-17.
(24) يوسف نالي شاعر مير صوبدار جي درٻار سان لاڳاپيل هو. هن ”فتح نامہ“ جي ماده تاريخ هن ريت چئي آهي:
کنون فتح نامہ بنظم آوريد
برنگين مضامين و طرز حسن
امير زمان صوبدار جهان
کہ چون او نباشد شهي در زمن
***
همہ جنگ هاي پدر شرح وار
بيان کرد يکسر ز سر تابہ بمن
***
پي سال تاريخ تصنيف او
خرد خواستم رهبر آمد بمن
سروش نکو فال فرخنده نام
بگفتا: عجب شمع بزمِ سخن
شاعر يوسف ڪجهه قصيدا مير موصوف جي ساراهه ۾ ساڳئي بحر ۾ چيا آهن. ڏسو سندس ديوان: ص 478-490. ديوان جو قلمي نسخو راقم جي ڪتبخاني ۾ موجود آهي.
(25) هي مثنوي ”تڪمله مقالات الشعرا“ ۾ ڇپيل آهي. ص 710.
(26) هي مثنوي پڻ ”تڪمله“ ۾ ڇپيل آهي. ص 717-726.
(27) هن جو نسخو ٽالپوري ڪتبخاني حيدرآباد ۾ موجود آهي.
(28) تڪلمه مقالات الشعرا، ص 748-755.
(29) ايضاً، ص 732.
(30) ايضاً، ص 732-747.
(31) ڪجهه سال اڳ هن مثنويءَ جو اختصار سنڌي ادبي سوسائٽي ڇپيو آهي.
(32) تڪلمه مقالات الشعرا، ص 569. اصل نسخو ٽالپورن جي ڪتبخاني ۾ آهي ۽ 405 صفحن تي مشتمل آهي.
(33) تڪلمه مقالات الشعرا، ص 444، ص 787-811.
(34) پاڪستان کان اڳ لس ٻيلي (بلوچستان) ۾ رياست جو حاڪم هوندو هو.
(35) هن جو هڪ نسخو منهنجي ڪتبخاني ۾ آهي.
(36) توزڪ جهانگيري، نولڪشور، ص 351، تحفة الڪرام، ص 392.
(37) بيان واقع، عبدالڪريم، ص 57 (ايڊٽ: ڊاڪٽر ڪي. بي. نسيم. ريسرچ سوسائٽي آف پاڪستان، لاهور 1970).
(38) نورس بهار، قلمي ص 75، ۽ تاريخ ڪلهوڙا، جلد 1. ص 446 (اردو).
(39) منشورالوصيت. ص 15. ”سفاڪ ناپاڪ (نادر) سنڌ ملڪ ۾ آيو ۽ اسان جو ڪتب خانو ۽ ڪتاب کڻي ويو.“
(40) بيان واقع. ص 59. ”اتان جڏهن قنڌار روانو (نادر) ٿيو ته ڪرشڪ درياهه مان گذرندي. هندوستان مان آندل ڪجهه سامان، پاڻيءَ جي آفت سبب تباهه ٿيو.“
(41) احسن الله خان، ظفر خان، تخلص احسن (وفات: 1073هه)، پٽ ميرزا ابوالحسن تربتي (وفات 1042هه)، شاعر صائب جو سرپرست ۽ ممدوح توڙي ٻين شاعرن جو محسن، ديوان جو صاحب ۽ ڪجهه مثنوين جو مصنف. ڏسو: شعراي کشمير، ص 26-75 (جلد 1، ڪراچي 1967ع).
(42) افسوس جو ڊاڪٽر مير نورمحمد خان ٽالپور اٽليءَ ۾ 20 مئي 1975ع تي دل جي دوري پوڻ ڪري گذاري ويو. جنهن جي وفات جو راقم کي دلي صدمو پهتو آهي.
-------------
(1) هن مقالي ۾ ذڪر هيٺ آيل قلمي نسخن جو هت مختصر ذڪر ڪجي ٿو. تفصيل سان دلچسي رکندڙ دوستن کي ڏسڻ گهرجي: دانش نمبر 11، سرءُ 1366هه. ش،ص 82-84، اسلام آباد.