سچل سارو سچ
دوستو، عزيزو، اها حقيقت آهي ته هن درگاه تي مان پهريون دفعو حاضر ٿيو آهيان ۽ اها منهنجي سعادت آهي، جو پنهنجي زندگيءَ ۾ مان هتي پهچي سگهيس. مانهنجو دوست تنوير عباسي چوي ٿو ته مان ڀرپور نموني ۾ پنهنجا معروضات پيش ڪيان. عرض هي آهي ته وقت تمام گهڻو ٿي ويو آهي ۽ ڀرپور نموني ۾ يا مختصر نموني ۾ جيڪي گذارشون ڪرڻيون آهن انهيءَ منجهئون گهڻن تي ته توهان سڀ منهنجا دوست روشني وجهي ويا آهيو. خصوصاً منهنجي دوست حامي صاحب جيڪي ڪجهه فرمايو اُن سان مان بيحد متفق آهيان ۽ اهو ضروري آهي ٿو سمجهان. اسان جي قاضي علي اڪبر صاحب جو مسئلو عشق آ ۽ جتي عشق هجي اتي بحر طويل ۽ بحر هجز جو جيڪو ويجهو آ، سو نه ايندو آ. اهو بحث ڪٿ ۽ ويچار کئون مٿي آ، پر جن سنڌ جي فڪر ۽ ذهن کي موڙيو، جن تاريخ پيدا ڪئي، جنهن پنهنجو مقام پيدا ڪيو، اُهي فقط ٻه آهن: هڪڙو شاهه ۽ ٻيو سچل سرمست.
جيڪي ڪجهه مانجها دوست هتي چئي ويا آهن، انهن سڀني شين کان سچل مٿي آهي، سچل بيحد ارفع ۽ اعليَ آهي. مانجهي دوستن نه حلاج پڙهيو آهي، نه عطار کي پڙهيو ٿن، نه انهن جي تعليم جو ڪو مطالعو ڪيو اٿن. فقط سچل چئي ويو. ان جي شعر ۾ ڏٺئون. ان کان پوءِ جو ڪو به انهن مطالعو نه ڪيو آهي. مقصد منهنجو هي آهي ته فقط سچل جو ديوان، مانکي کل ايندي آهي، جڏهن مان اخبارن ۾ پڙهندو آهيان ته ”شاعر هفت زبان.“ بابا شاعر هفت زبان جو مطلب ڇا آهي؟ اڄ يورپ جون ڇوڪريون ويهين ۽ پنجويهين ورهين جون، سورهن زبانون ڄاڻن ٿيون پيون ۽ ان ۾ لکن ٿيون پيون. هفت زبان ڪابه شئي دنيا ۾ اڄ نه ٿيندي آ. تنهن کان پوءِ سچل سواءِ سنڌي زبان جي باقي جيڪي ڪجهه چيو اُهو خام آهي. تنهنڪري هن کي ”هفت زبان“ چئي ان جي مقام کي توهان هيٺ ٿا ڪيو. اسان جي ڊاڪٽر شميل آ، جنهن سچل تي به لکيو آ ۽ شاهه تي به. سورنهن زبانون ڄاڻي ٿي پئي ۽ سورنهن ۾ ئي لکي ٿي، جنهن جو مطلب اهو آ ڇا ته ڊاڪٽر شميل سچل سرمست کان مٿي آ. سچل ستن زبانن ۾ چوي يا سترهن زبانن ۾، سچل جو مقام جيڪو آهي، سو انهن سڀني کان بالا آهي. هن جو ڪنٽريبيوشن فقط اهو فڪر آ، اهو فلسفو آ، اهو پيغام آ، جيڪو هن ڏنو آ پنهنجي ڪلام ۾. انهيءَ کي ئي اسان کي سوچڻ، پروڙ ۽ پرجهڻ کپي. مونکي معلوم آ. توڻي جو مان هتي ڪڏهن حاضري نه ڏني آ. ليڪن مونکي معلوم آ، ته پاڪستان کان اڳ ۾ هيءَ درگاهه روشن هئي. هن تي ٻارنهن ئي مهينا منڊل متو پيو هوندو هو. سڀني مذهبن، سڀني عقيدن، سڀني فرقن جا ماڻهو هتي سجدو ڪندا هئا. هر هندوءَ ۽ مسلمان جي گهر سخي قبول محمد جي تصوير لڳل هوندي هئي. اهو ڇا هو؟
هاڻي مان هتي مزار ڏٺي آهي نماڻي فقير جي، جيڪا هندو مائي هئي. جنهن سچل سرمست جو رسالو هندوستان ۾ مرتب ڪيو. اتئون لاش کڻايو اٿئين ۽ هتي پاڻ پورايو اٿئين. اهو ڇاهي؟ اهو ڪهڙو فلسفو، اها ڪهڙي شئي ۽ ڪشش هئي، جنهن نماڻي فقير کي هتي دفن ڪرايو؟
جيسين ايهو فلسفو، جنهن نماڻي فقير کي دفن ڪرايو آ، اهو اسان جي سنڌ جو فلسفو زندهه آهي ۽ انهين جي پيغام کي توهان زندهه رکيو آ، تيسين هي ياد رکو ته سنڌ زنده آهي.
سنڌ جي افاديت ۽ سنڌ جو مختلف هجڻ ٻين جي مقابلي ۾ اهو فقط انهن شين ۽ علامتن منجهئون معلوم ٿئي ٿو پيو، سنڌ کي پنهنجو مخصوص هڪڙو پيغام آ. سنڌ کي هڪڙو فڪر عطا ٿيو. جيسين اها شئي توهان کي حاصل نه ٿي آ، انهين کي نه سوچيو ۽ سمجهيو ۽ انهين کي فروغ يا انهين کي نه پکيڙيو آهي، تيسين توهان جو فرض ۽ توهان تي جيڪي وطن جي طرفان ۽ پنهنجي اديبن ۽ شاعرن جي طرفون ۽ هن درگاهه جي طرفون جيڪي فرائض عائد ٿين ٿا سي پورا ڪين ٿا ٿين. توهان جو فرض آ. توهان ماڻهو اديب آهيو. توهان پڙهيل آهيو. هن دور جا مهندار آهيو. توهان جو فرض آ ته جيڪي ضرورتون ادب جون آهن. جيڪي توهان جا اسان جا بزرگ چئي ويا آهن. انهن سڀني جو شرح، ان جو استحڪام توهان ڪيو. ائين ته نه ڪرڻ کپي ته ڪجهه وقت تي اچي پهتئو ۽ چار لفظ ڳالهايو. تنهن کان پوءِ ختم ٿيو قصو.
مون کي معلوم آهه ته سچل سرمست جو رسالو ايڊٽ ڪونه ٿيو آ. تصحيح بلڪل ڪانهي ڪا. غلط آ جيڪو رسالو مرحوم انصاريءَ جو ڇپيو. يا جنهن جو ٻيو ايڊيشن هاڻي محمد ابراهيم جويي ڇپيو. اهو سؤ فيصد غلط آ. سرائڪيءَ ۾ جيڪو سنڌي ادبي بورڊ مولوي محمد صادق کان رسالو ڇپرايو سو ڀي جعلي آ. حامي صاحب جيڪي چئي ٿو سو بلڪل صحيح آ. عشق جو مسئلو الڳ آ ته عشق ۾ ڪابه شئي نظر نه ايندي آ. صحيح ۽ غلط جي ڪا به پروڙ عشق ۾ ڪانه ايندي آ. اهو مقام ارفع ئون اعليٰ آهي. ليڪن جيڪڏهن حقيقتون اسان کي ڏسڻيون آهن ۽ جيڪڏهن واقعي ڪنهن مقام کي واقعي ڪنهن پڙهلين ڪڙهلين جي محفل ۾ ۽ مجلس ۾ سچل کي متعارف ڪرائڻو آ ته فقط ”هفت زبان شاعر“ چئي اسان کي متعارف نه ڪرائڻ کپي، ڇاڪاڻ ته اها ڪابه ڪريڊيٽ ڪانهي ڪا. اسان کي هن جي تعليم هن جون جيڪي شاعري جون خوبيون آهن يا ڪو جيڪو فلسفو آ. عطار ڇا هو؟ حلاج ڇا آهي؟ اهي سڀ هڪڙا پيغام آهن. اهي فلسفا هن. اهي دائمي قيامت تائين رهندڙ پيغام آهن. سچل اسان وٽ انهن جو شرح آ. ۽ سچل مان سمجهان ٿو ته ڪيترين ڳالهين ۾ اسان جي شاهه عبداللطيف ڀٽائي کان تمام گهڻو مٿي آهن. هن لحاظ کان مٿي آ ته شاهه پنهنجو پيغام فقط پاڻ تائين محدود رکي ٿو ۽ پاڻ ئي ان جو شارح ۽ پاڻ ئي ان تي تڪميل ٿئي ٿي پئي. ليڪن سچل پنهنجي زماني کئون وٺي ويندي اڄ تائين ۽ مون کي يقين آ ته هن کان پوءِ به جيڪو سنڌي شاعري ڪندو اهو سچل جي پيغام کي اڳتي وڌائيندو. توهان جا ڪنڊڙي وارا، بيدل، بيڪس، ٻڍڙو فقير، فتح پورا وارا يعني ڪهڙو شاعر آهي، سچل کان پوءِ جيڪو سچل جي تابعي نه آهي، سچل جي فلسفي ۽ فڪر کي هن پنهنجو نه ڪيو آ.
تنهن ڪري منهنجا دوستو! خبر ناهي ته پاڻ ملون يا نه ملون، مان توهان کي اهو ئي عرض ڪندس، مانهنجو پنهنجو تجربو اهو آهي ته سچل تمام وڏو شاعر آهي. سچل جي لاءِ توهان کي – شاهه تي – ڀي ڪو ڪم ڪونه ٿيو آ. پر هن جو ڪم از ڪم هڪڙي ايڊيشن جو هڪڙو حصو مرحوم گربخشاڻي اهڙو اسان کي ڏئي ويو آ، جنهن تي اسان انحصار ڪري سگهون ٿا. يقين ڪري سگهون ٿا. انهيءَ کي مستند اسان چئي سگهون ٿا پيا. ليڪن سچل مرحوم جو ڪو به ايڊيشن ڪوبه حصو ڪو به جزو صحيح ڪونهي ڪو. تنهن ڪري ادبي بورڊ جو چيئرمين هجي يا اسان جي سنڌالاجي جو ڊئريڪٽر هجي. بهرحال انهن سڀني جي خدمت ۾، انهن تي منصبي فرض آ، جن جن عهدن تي اهي آهن انهن جو فرض آهي ته اهي شيون جيڪي قومي آهن ۽ جيڪي شيون لازمي آهن ۽ هن وقت جي تقاضا آهن، انهن کي پورو ڪن. اُهي ڪم هو ختم ڪرائين.
مان نهايت اڪير ۽ نهايت محبت سان هن سرزمين ۾ حاضر ٿيو هوس، مون کي اهو چيو ويو ته هتئون جو ڊپٽي ڪمشنر صاحب، ميمڻ صاحب، انهين ۾ ذوق شوق وٺي ٿو پيو، هن جي نسبت، هو پاڻ اهل قلم ٿي رهيو آ، رسالي جو ايڊيٽر ٿي رهيو آ. انهين نسبت سان مان هتي آيس. نه ته هونءَ ڪهين به ڊپٽي ڪمشنر يا ڪمشنرن جي فرمان ۽ حڪم تي آءُ نه ايندو آهيان. پر مان ڏٺم ته هي مانهنجو ڪنهن زماني ۾ هم قلم سنگتي هو. جيڪڏهن هو ڪم ڪرڻ گهري ٿو ته خيرپور ۾، هڪڙي ڦٽل درگاهه کي وري آباد ڪرڻ گهري ٿو پيو ۽ هڪڙو پيغام جيڪو وسري ويو آ ماڻهن کئون، ۽ ممڪن آ جيڪڏهن اهو تساهل ۽ ايهو ويسارو رهيو ته گهڻي حد تائين انهيءَ پيغام کي نقصان پهچڻ جو انديشو آهي ۽ ياد رکي ڇڏيو جيڪڏهن سچل جي پيغام کي ۽ فڪر کي ۽ فلسفي کي نقصان پهتو ته اهو انسان ذات جو هاڃو آهي، اهو انسان ذات جو نقصان آ، سچل معنيٰ انسان ذات آ. سچل سڄو اسلام آ. جيڪڏهن اسلام سلامتيءَ جو مذهب آ، جيڪڏهن ان ۾ انسان جي واسطي امن ۽ سلامتي ۽ راحت ۽ يڪسانيت آ ته اهو سچل جو مذهب آ ۽ اهو اسلام آهي.
تنهن ڪري منهنجا دوستو! مان هتئون جي نوجوان ۽ زنده دل ڊپٽي ڪمشنر کي عرض ڪندس ته جناب عالي ڪيترا ڊپٽي ڪمشنر آيا ۽ ويا. توهان کنئون پوءِ ايندا ۽ ويندا. هميشہ جيڪي ڪم ماڻهو يادگار طور ڪري ويندو آ، اهو ئي ياد رهندو آ، ماڻهو اچڻا وڃڻا آهن. اچن ٿا وڃن ٿا اها ڪا به وڏي شئي ڪانهي ڪا. اسان وٽ حيدرآباد ۾ نياز مرحوم فوت ٿي ويو. ليڪن اسٽيڊيم ٺهرائي ويو. ٻيا ڪم ڪري ويو. اهي اڄ ڏينهن تائين ياد آهن. اسان جو ڊاڪٽر رضي الدين صديقي ڪنهن زماني ۾ اتي هيو، وائيسر چانسلر. سنڌالاجي توهان کي ڏئي ويو ٺاهي. اڄ اها ياد اسان کي اچي ٿي پئي. تنهن ڪري منهنجا دوست توهان ممڪن آ ته هتي گهڻو وقت رهو. خدا ڪري گهڻو وقت رهو. پر صبحاڻي ويندوءَ به هليا. توهان کي محسوس ٿيڻ کپي ته هتي ڪهڙين شين جي ضرورت آهي. توهان به محسوس ڪيو هوندو مان ڀي محسوس ڪيو. هي مانهنجو وطن آهي. هن وقت سينٽر جيڪو آهي اسان جي سنڌ جو سو حيدرآباد اتفاق سان ٿي ويو آهي. تنهن ڪري سڄي علمي، ادبي ۽ جيڪا به طباعتي ايڪٽوٽي اسان جي آ، يا جيڪو عمل سو انهين طرف ٿئي ٿو پيو، ۽ هتي هي جيڪو اپر سنڌ آ سو سڄو ويران ٿي چڪو آ، ثقافتي لحاظ سان، ۽ اپر سنڌ اسان جي ادب ۽ اسان جي ڪلچر ۽ اسان جي سياست ۽ اسان جي ٻين اقتصادي مسئلن ۾ وڏي ۾ وڏو پارٽ پلي ڪيو آهي، تنهنڪري هتئون جو ويران ٿيڻ ۽ نابود ٿيڻ سمجهان ٿو پيو ته سنڌ جي بربادي آهي.
تنهنڪري توهان کي، مانهنجو عرض اهو ئي آهي ته خيرپور ۾ توهان کي اڪيڊمي ٺاهڻ کپي، ۽ اها انهين بنياد تي ٺاهڻ کپي، جنهن ساڻ تعلق اوهان جي ريڊيو اسٽيشن جو به هجي ۽ توهان وٽ مان ٻڌو آ ته يونيورسٽي به ٺهي آ، يونيورسٽي جاتي هوندي آ اتي علم جو مرڪز هوندو آ. اها ڳالهه الڳ آ ته اسان جي حيدرآباد واري يونيورسٽي بدعمليءَ ۽ جهالت جو مرڪز ٿي پئي آهي. اها ٻي ڳالهه آهي، پر يونيورسٽي جو وجود علم جو دليل ٿيندو آهي، تنهنڪري توهان وٽ يونيورسٽي آهي، انهين کي ڀي فعال بڻايو. جاتي يونيورسٽي ۽ ريڊيو اسٽيشن هجي اُتي ڇو نه محفلون ۽ مجلسون ٿين، ڇو نه علم وڌي، ڇو نه شاعر پيدا ٿين. ڇو نه نوجوانن ۾ هڪ قسم جي جان ۽ زندگي پيدا ٿئي، ۽ تنهن کان پوءِ خدا توهان کي وڏي قوت ڏني آ. اقتدار توهان جي هٿ ۾ آهي، عمل توهان جي همٿ ۾ آهي. مان سمجهان ٿو جيڪڏهن توهان کان ٻيو ڪو نه ڪو تڏهن به قدرت پڇا ڪندي ته توهان ڇا ڪيو خرپور ۾، ۽ توهان تي ايهو، ايمانداريءَ ساڻ ٿو مان چوان ته بلا ڪنهن هن جي ته توهان تي فرض آهي. هن لحاظ کان ته توهان پاڻ لَکندڙ ٿي رهيا آهيو ۽ اوهان کي قدر هوندو ۽ توهان کي محسوس ڪرڻ کپي ته لکندڙن جي تقاضا ڇا ٿيندي آهي. هنن جون خواهشون ڇا ٿينديون آهن، هنن جي تعريف ڇا آهي، انهي نسبت ۽ انهيءَ رعايت ۽ انهي لحاظ سان توهان کي مان عرض ڪندس، گهڻو وقت ٿي چڪو آهي تنهنڪري زيادهه تفصيل ۾ مانکي وڃڻ جي ضرورت ڪانهي ڪا. توهان گهڻو ڪجهه ٻڌي چڪا آهيو. بهرحال سچل تي ڪم ٿيڻ جي ضرورت آهي. سچل ساڻ متعلق جيڪي به شاعر هتان جا رهيا آهن. مان سمجهان ٿو ته ڪنهن وقت اسان جي علي اڪبر درازيءَ تي به تحقيق اسان کي ڪرڻي پوندي، ڇاڪاڻ ته هيءَ به هڪڙي شخصيت آهي، جنهن جو تعلق آهي سچل جي درگاهه سان. مطلب هي آهي ته، انهن سڀني تي تحقيق ٿيڻ کپي، ٿيسزون اچڻ کپن. انهن جا ديوان. توهان کي هڪڙو يقين ٿو ڏياري ڇڏيان ته سنڌي ادبي بورڊ ۾ جان نه پوندي، هڪڙو دفعو جيڪا شيءِ مري چڪي هجي يا مري ٿي وڃي انهين ۾ وري مئل کي مڙهه کي مکڻ لائڻ سان به ساهه نه ٿيندو تنهن ڪري اهو نه ٿي سگهندو. تنهنڪري توهان کي، نئين سر هتي مقامي حالتن کي مد نظر رکندي....
مان سکر کان وٺي ويندي خيرپور تائين بي انتها کجين جا باغ ڏٺا آهن، ۽ انهن ۾ ايترو ڦر ڏٺو اٿم جو جيڪڏهن کجيءَ جي هڪ وڻ تي توهان هڪ هڪ رپيو عشر ۽ خمس جيڪڏهن ۽ ٻيو ڇا آهي؟ زڪوات، ته توهان هڪڙو ٽيون به پنهنجي هي ڪيو. آخر جڏهن ته اهو اسلام ايتري قدر وڌي هليو آهي ته توهان به هڪڙي کجيءَ جي هڪڙي وڻ تي جيڪڏهن هڪڙو رپيو رکو ته مان ڀانيان ٿو سڀئي توهان جون علمي ضرورتون جيڪي آهن، سي پوريون ٿي سگهن ٿيون پيون. ۽ ياد رکو ته هڪ هڪ ڏينهن جيڪو اسان جو، اسان سڀ وڃڻ وارا آهيون، عمريون اسان جون اچي پوري ٻني تي لڳيون آهن. نئون نسل پيدا ٿي رهيو آهي، هتي ٻن نسلن جو آهي، هڪڙو وڃي رهيو آهي، ٻيو اچي رهيو آهي، هن وقت بي انتها ضروري آهي ته توهان هر مسئلي ۾ الرٽ رهو ۽ هر شئي کي توهان پنهنجو ڪري ۽ انهين کي وڌايو.
خيرپور توهان کي معلوم هجڻ کپي ته سنڌ جي سياست بلڪ هندوستان جي سياست ۾ نمايان حيثيت رکي ٿي. هتان جا وزير، هتان جا امير تشڪيل ڏيندا هئا سنڌ جي سياست کي. هندوستان جي سياست کي. توهان اسان جي ڪتابن ۾ منهنجي ڀاءَ جي ڪتابن ۾، شيخ عبدالقادر جون يا ٻين وزيرن جون يا ٽالپورن جون ڪيفيتون پڙهيون هونديون، سڄو توهان جو سنڌ محمدن ايسوسيئيشن، سنڌ جو بمبئي کان جدا ٿيڻ، مسلم ليگ، هي سڀ تحريڪون، انهن جي رهنمائي خيرپور ڪئي آهي، ادبي تحريڪون، توهان کي تعجب لڳندو ”دين الاهي“ جي تحريڪ به هتان ئي هلي هئي. مولوي محمد صادق مرحوم اسان جي مير علي نواز جي لاءِ تيار ڪيو هو قصو ايهو. بهرحال اهي سڀ شئي ۽ عشق جو ته وڏي ۾ وڏو مرڪز خيرپور رهي آهي. سچل سرمست، مرحومه بالي، علي نواز ناز، اهي سڀ شيون. اُهي هن جيڪي سنگ ميل هن اوهان جي ڪلچر ۽ تهذيب جو. توهان انهن کي وساري نه ٿا سگهو پيا، يا جيڪڏهن توهان گهرو ٿا پيا ته انهن سڀني کي پاسي ڪري ۽ تنهن کان پوءِ توهان ڪا حيثيت ۽ شخصيت قائم رکو ته مطلقاً نه. قومن جي وطن جي شهرن جي شخصيت چند اصولن ۽ چند بنيادن تي انحصار رکي ٿي پئي، ۽ اهي اُهي بنياد آهن جيڪي اسان جي تهذيب اسان جي تمدن ۽ اسان جي ڪلچر جا آهن، ۽ توهان جنهن صورت ۾ حڪومت جا نمائندا آهيو ۽ ظاهر ته اسان جا ڀي، ته توهان تي فرض اهو آهي ته توهان مهرباني ڪري هتي سوسائٽي، اڪيڊمي قائم ڪريو ۽ انهي ۾ پروگرام رٿيو جيڪي جيڪي ضرورتون آهن. جن جن شاعرن تي توهان کي تحقيق ڪرائڻي آهي. ۽ ديوان مان سمجهان ٿو يا ڪلام جيڪو آهي. اسان جي دوست شڪايت ڪئي ته ڪونهي ڪو، آهي ماڻهن وٽ موجود آهي، ڳولها ۽ جڏهن ضرورت ٿئي ٿي ته اها هر شئي خدا ميسر ڪري ڏئي ٿو پيو ۽ اهي سڀ شيون ملي سگهن ٿيون پيون. آخر جنهن وقت گربخشاڻي مرحوم خدا جنت نصيب ان کي ڪري، مان ڀانيان ٿو پيو مولوين جي اعتقاد مطابق گربخشاڻي کي بهشت نه ملندو، ڇاڪاڻ ته هندو هو پر مان سمجهان ٿو پيو ته قطعاً اسان سڀني کئون اڳ ۾ بهشت ۾ هليو ويندو. ممڪن آهي ته مولانا قاسميءَ کان به اڳ ۾ هليو وڃي!
ته مطلب هي آ منهنجو ته جڏهن مرحوم گربخشاڻيءَ ڪم شروع ڪيو هو شاهه جو، تڏهن به هن کي ڪا خبر ڪانه ٿي پئي ته ڪيترا رسالا شاهه جا آهن؟ انهي وقت پنج ڇهه لڌا. اڄ ٽيهه، پنجٽيهه نسخا لڌاهن. شاهه جا ۽ ايترا گهڻا هن، جو اسان جي پڙهلن لکيلن کي هاڻ ايترو عقل نه ٿو اچي ته ان کي ڪيئن سموهي سگهن، ڪيئن انهن جي تصحيح ڪن. تنهن ڪري اسان وٽ مواد جي ڪمي ڪانهي ڪا ۽ مان سمجهان ٿو جذبو ۽ شوق به آهي پر انهي شوق ۽ جذبي کي چئنلائيز ڪرڻ جي ضرورت آهي، جنهن جي لاءِ مان توهان کي گذارش ٿو ڪيان پيو، انهين پراڻي نسبت جي ڪري جيڪا لکندڙ جي حيثيت ۾ توهان کي حاصل رهي آ، ۽ اهو وڏو اعزاز آ، ورنه بحيثيت ڊپٽي ڪمشنر جي ته ڪيترا ايندا ۽ ڪيترا ويندا.
بهرحال توهان تي حق ۽ فرض آ، هن سرزمين جو به ۽ هونءَ سنڌ جو به، ته توهان ڪجهه هتي جيترو وقت آهيو، ڪجهه ڪيو، ۽ هتي پڙهيل لکيل ماڻهو ڀي تمام گهڻا آهن، پيسي وارا ڀي آهن، خود ٽالپور جيڪي هن رياست جا مالڪ ٿي رهيا آهن، انهن وٽ پيسو جام آ، تنهنڪري پيسي جي ڳڻتي توهان کي نه هجڻ کپي ۽ پيسو ملي سگهي ٿو پيو، همت ڪري خدا تي توڪل رکي، جنهن ڪم ۾ هٿ وجهندؤ انشاءَالله ڪاميابي ٿيندي. ممڪن آهي توهان ۽ اسان پوءِ ههڙي ڪچهريءَ ۾ نه ملي سگهون، پر مانهنجون اهي توهان کي گذارشون آهن، ۽ مان توهان سڀني جو شڪر گذار آهيان، مايوس توهان جي حالتن کي ڏسي ضرور ٿيڻو ٿو پوي.
مطلب هي آهي ته خدا ڪندو ملندا رهنداسين، ميڙا ٿيندا رهندا، پر بهرحال هر ملاقات کي هميشہ مسلمان کي گهرجي ته آخري ملاقات سمجهي. ممڪن آ پوءِ وري ملي يا نه ملي، تنهنڪري گذارش اها ئي آ، جيڪي مان توهان کي عرض ڪيا آهن، ته تنوير عباسي يا اسان جي ٻين دوستن تي ڀي، پر مان سمجهان ٿو پيو ته توهان جي هٿ ۾ اختيار ۽ اقتدار آهي، توهان چئن ٻين کي سڏي جيڪڏهن انهي محفل جي تشڪيل ڪندؤ، ڪوبه انڪار ڪونه ٿيندو، ۽ مان سمجهان پيو ته جيڪو اوهان سيمينار شايد ڪرڻ ٿا گهرو پيا، سيپٽمبر يا آڪٽوبر ۾. انهي اڪيڊمي تيار ڪرڻ کان پوءِ انهين سيمينار کي توهان گهرايو. توهان هتان جي وائيس چانسلر کي به جنجهوڙيو، آخر يونيورسٽي آ، آخر پنهنجي زندگيءَ جو ثبوت ڇو نه ٿي ڏي اڃا، حيدرآباد جي جيڪا اسان جي يونيورسٽي آهي، انهي جو خدا ڪري ڪنهن کي مثال نه بڻجڻ گهرجي. انهي جي تقليد ڪا به يونيورسٽي نه ڪري، هن کي توهان جدا لائينس تي هلايو، ۽ يونيورسٽي ۾ به جان وجهو، ۽ توهان جيترو وقت رهو ته معلوم ٿئي ته هتڙي نوجوان رهي ٿو پيو.
انهن لفظن سان مان توهان سڀني جو شڪريو ادا ڪيان ٿو پيو، ۽ ايمانداريءَ جي ڳالهه ته مان پنهنجي سعادت سمجهان ٿو جو هن سرزمين تي توهان مانکي گهرايو، مانکي هن درگاهه جي زيارت ڪرائي آهي، اهو مانهنجي لاءِ وڏو اعزاز ۽ سعادت آهي. خدا توهان سڀني کي خوش رکي، الله توهان کي خوش رکي.