پير حسام الدين راشديءَ سان هڪ ڀرپور انٽرويو
س:خانداني حالات کان واقف ڪريو.
ج:لڪياري سادات خاندان ٽڙي پکڙي ڪنگري پهتو، اتان ڀائرن کان جدا ٿي منهنجو ڏاڏو سيد پير شاهه لڏي، ڳوٺ بهمڻ ضلع لاڙڪاڻي ۾ آيو. آءُ ۽ منهنجو وڏو ڀاءُ علي محمد شاهه ٻئي بهمڻ ۾ پيدا ٿياسون. ننڍپڻ بهمڻ ۾ ئي گذريو، پر ذهني پرورش تي حقيقت ۾ مختلف اثر هئا: ٻاهر جا، گهر جا، وڏن جا، ڪتابن جا، اٿي ويٺي جا، وغيره. ڪتابن يا درس مان ماڻهو ايترو نه ٿو پرائي، جيترو ڪتابن سان گڏ مجلس ۽ سٺي صحبت وغيره مان، انساني اصل سکيا تاريخ جي تشڪيل ڏيندڙ ماڻهن سان اٿي ويٺيءَ مان ئي ٿئي ٿي. ڪتابن مان علم ملي ٿو، پر ان سان پختگي نه ٿي پيدا ٿئي. جيئن اسان وٽ چوڻي آهي ته ”پڙهيو، پر ڪڙهيو ڪين.“ منهنجي سڄي پرورش چڱن ماڻهن سان اٿي ويٺيءَ مان ٿي آهي.
س:توهان جو خاندان اڃا تائين پير ڪري ٿو چورائي، پيري مريديءَ جي ان ماحول مان ڪيئن نڪتا؟
ج:اسان جو خاندان اصل ۾ ته پير آهي. اوائلي ڌنڌو ته ”نذر نياز“ وٺڻ هو. پير علي محمد شاهه وڏو هو. وڏي ڀاءُ جي حيثيت ۾ خانداني روايتن موجب گاديءَ تي سندس حق هو، پر هن ننڍي ڀاءُ کي گاديءَ تي ويهاريو، ۽ پاڻ پڙهڻ وغيره ۾ مصروف رهيو. پاڻ پيريءَ جي ڌنڌي کي ڇڏي ڏنائين. علي محمد شاهه جي فرزند يعني اسان جي ڏاڏي پير شاهه به زمينداري ڪئي. ان جو فرزند حامد شاهه ٿيو. هن پڻ زمينداري ڪئي. ان جا پٽ اسان آهيون ۽ اسان به ڌنڌو زمينداري اختيار ڪيو. اهڙيءَ طرح اسان جي شاخ مان پيري مريديءَ واري ڌنڌي جي پاڙ پٽجي وئي.
س:پير صاحبن ۽ زميندارن، ٻنهي جو سنڌ جي باري ۾ ڪردار ساڳيو رهيو آهي. ان سلسلي ۾ اوهان جا ڇا خيال آهن ، ته اسان جو نسل ان چڪر مان ڪيئن نڪرندو؟
ج:مان انهن ٻنهي کي مردود ٿو سمجهان. هڪ خاص سازش جي ماتحت سنڌ جي ذهن کي منجهائي مصيبت ۾ آندو ويو آهي. ڇاڪاڻ ته جيڪڏهن ذهن آزاد هجي ها ته پوءِ انهن کي ڪو به ڪو نه ليکي ها. پير يا زميندار جي بقا تڏهن ئي ٿي سگهي ٿي جڏهن سنڌ جو ماڻهو منجهيل رهي ۽ معذور هجي ۽ سندس هٿ هر وقت ٽنگيل هجي، تنهنڪري هنن هميشه ڪوشش ڪري سنڌ جي ذهن کي مفلوج رکيو، جنهن جو نتيجو اهو نڪتو جو اسان اڄ ڏينهن تائين پيا لوڙيون ۽ سنڌ به ڏوجهرن ۾ آهي. سنڌ ۾ سڄي ذلت هنن جي پيدا ڪيل آهي.
س:اوهان هڪ سٺي علمي خاندان جي پس منظر سان،ا ڳتي باقاعده تعليم ڇو نه پرائي سگهيا؟
ج:اسان ٻئي ڀائر اسڪولي تعليم پرايون ها، ته اڄ بس ”سگا“ جا ميمبر هجون ها (ٽهڪڙو) اسڪولي ۽ غير اسڪولي تعليم جو مقصد اهو نه ٿيندو آهي. تعليم اها شيءِ آهي جنهن سان رچي ماڻهو تيار ٿئي.
س:ته به اها اوهان جي بزرگن کان ڪيئن سهو ٿي، جو زماني جو علم توهان کي نه ملي سگهيو؟
ج:اڳي تعليم ٻن قسمن جي هئي، هڪ محفلي مجلسي ۽ ڪتابي، جيڪا بزرگ ويهي پاڻ حافظ ۽ مثنوي جا شعر وغيره پڙهي ۽ ڪچهريون ڪندا هئا. ٻي تعليم هئي نوڪريءَ جي سلسلي ۾، نوڪريءَ جي سلسلي واري تعليم لاءِ مشهور اهو ٿيو ته ” بابا، ٻارن کي اسڪولن ۾ پڙهايو ته نوڪري ملي“ اسان کي ڇاڪاڻ ته نوڪريءَ جي ضرورت ڪا نه هئي. تنهنڪري به اسڪول ۾ ڪو نه وياسين ۽ اسڪول ۾ ان ڪري به نه وياسين، جو ڳوٺ جي پسگردائي ۾ ڪو اسڪول ڪو نه هو. اسان لاءِ ڏاڏي مرحوم مسجد ۾ مدرسو تيار ڪرايو هو، جنهن ۾ باقاعده تحصيل وارو مولوي صاحب هو، اسان ان مدرسي ۾ ئي پڙهياسين پر پڳ ٻڌڻ جي نوبت نه آئي. اسان ٻنهي ڀائرن جي رسمي تعليم ان ڳوٺاڻي مدرسي تائين محدود آهي. اڳتي جيڪي علم حاصل ڪيو سون سو پنهنجي شوق ۽ جفاڪشيءَ سان.
س:توهان کي خاص طور تي فارسي زبان ۾ درڪ آهي، ته ائين ڪونهي ڪو ته ” فارسي گهوڙي چاڙهسي“ واري نقطه نظر سان توهان کي ان طرف ڏانهن رغبت ٿي وئي هجي؟
ج:اسان جي ان وقت ۾ جيڪا ثقافت هئي، تنهن ۾ فارسي، عربي ۽ حڪمت اهي ٽي شيون لازمي هيون، حڪومت هن ڪري ضرورت هئي ته جيئن وڏن گهراڻن ۾ پردو هجڻ ڪري ماڻهو پنهنجي گهر وارن، نياڻين سياڻين جو علاج پاڻ ڪري سگهي يا عام خلق کي دوا درمل ڏئي سگهي. اهو به هڪ وڏي ۾ وڏو جذبو هوندو هو. باقي فارسي تهذيبي طور ۽ عربي مذهبي زبان طور سکي ويندي هئي.
س:حڪمت به اسلامي ڪري چوندا هئا، تنهنڪري خاص طور تي ان جو حصو لازمي هو؟
ج:نه، ان کي مان اسلامي نه ٿو سمجهان، حڪمت هڪ فن هو، جنهن وسيلي ماڻهو پنهنجي گهر وارن جي، پاڙي پنبي جي، ڳوٺ وارن جي مدد ڪري سگهيو پي.
س:عام طرح اهو ڏٺو ويو آهي ته جيڪو به عالم هوندو هو، گهڻو ڪري اهي نسخا گڏ ڪري، حڪمت سان رغبت ضرور رکندو هو.
ج:حڪمت نصاب جو لازمي جزو هئي ۽ ان جو سبب فقط پردو ۽ عام خلق جي خدمت هئي. اسلامي حڪمت ڪڏهن به نه هئي، بلڪل نه، ڪڏهن به يوناني طب کي ” اسلامي طب“ ڪو نه چيو ويو آهي، هميشه ” يوناني طب“ چيو ويو آهي.
س:يوناني طب ۾ سنڌ جو ڪيترو ڪردار آهي؟
ج:تمام گهڻو، سنڌ جو يوناني طب ۾ وڏو ۽ اهم حصو رهيو آهي، منهنجو هڪڙو مضمون” سنڌ ۾ طب“ جي موضوع تي لکيل آهي. ان موضوع تي ٻين به گهڻن ئي لکيو آهي. تازو هڪ مضمون پڙهيو اٿم. اهو هڪ بهترين مضمون آهي. جيڪڏهن مان پنهنجي زندگيءَ ۾ طب تي ڪو وڻندڙ مضمون پڙهيو آهي، ته اهو آهي، محمد خان ” مخمور“ جو لکيل مضمون، جو ايل ايم سي جي تازه ”لطيف“ ميگرين ۾ ڇپيو آهي.
س:سائين، عام طرح چون ٿا ته طب هتان سنڌ کان وئي آهي، مشرقي ملڪن ڏي، خاص طور تي......
ج:اصل ۾ سنڌ ۽ هند تهذيب جا ٻه قديم مرڪز هئا، جتي طب، فلسفو ۽ ٻيا گهڻا قديم علم هئا، طب به هتي ٿي هئي. بغداد جي عباسي خليفن۽ دمشق ۾ بني اميه خليفن کي جڏهن به ضرورت پي پئي آهي ته هتان سنڌ مان طبيب گهرايا اٿن، جن اتي وڃي سندن علاج ڪيو آهي.
س:اوهان عملي زندگيءَ جي ابتدا ڪهڙي نموني سان ڪئي، ۽ ان ۾ ڇا ڇا ڪيو؟
ج:اوهان کي ٻڌايو اٿم ته اسان جي زمينداري هئي، ان ڪري جيئن هڪ وڏيري جو بيڪار پٽ هڪ کٽ کان ٻي کٽ تائين سڄو وقت فضول ضايع ڪندو آهي. منهنجي پهرين زندگي به انهيءَ نموني سان گذري. پر ڇاڪاڻ ته اسان جي گهرن منجهه علم، شعر و شاعري، حافظ ، مثنوي، شاهه نامه وغيره جو چرچو هو ۽ هر شام جو ڏاڏي مرحوم جي علمي محفل لڳندي هئي. مون تي انهيءَ جو اثر پوندو رهيو. ٻيو ته پير علي محمد شاهه اخبار ڪڍي ”الراشد“ ۽ هن جو اخبار سان گهڻو مشغلو رهندو هو. اصل ۾ مون تي گهڻي ۾ گهڻو اثر علي محمد شاهه جو پيو. هن جي صحبت سبب اخبار نويسيءَ طرف بهمڻ ۾ ئي لاڙو پيدا ٿيو. اخبار ”الراشد“ اُتانئون ڪڍندا هئاسون. پوءِ مان ڀانيان ٿو ته 28، 1929ع ڌاري مان سکر ويس، علي محمد شاهه سان گڏجي سنڌ زميندار اخبار ۾، ۽ پوءِ سکر ۾ اخبار نويسي شروع ڪئي سين، توهان پارن اديبن ساڻ اٿي ويٺي شروع ٿي، ڳوٺاڻي زندگيءَ مان نڪري شهري ماحول ۾ رهائش ٿي.
س:”الراشد“ ڪڏهن جاري ڪيو؟
ج:مان ڀانيان ٿو ته 1925ع ڌاري يا 1926ع ڌاري جاري ٿي.
س:ان زماني ۾ جمعيت الشعرا جو گهڻو زور هو ۽ مشاعرا وغيره ٿيندا هئا ۽ شايد توهان به ڪنهن زماني ۾ شعر چوندا هئا؟
ج:جمعيت الشعرا جو نالو ان زماني ۾ نه هو، اهو بعد ۾ جڏهن حيدرآبادي اثر پيو، تڏهن نروار ٿيو. اسان واري زماني ۾، لاڙڪاڻي ۾ مشاعرو فقط ميان علي محمد قادري مرحوم وٽ ٿيندو هو. ”الحقيقت“ سندس اخبار هئي ۽ سندس اوطاق علم ادب جو مرڪز هئي. قادري هڪ سٺي علمي فئملي لاڙڪاڻي جي اديبن جي هوندي هئي، جن وٽان اخبار به نڪرندي هئي، مشاعرو به ٿيندو هو.
س:توهان انهن مشاعرن کان هٽي ڪري، ڪيئن ان ٺوس سبجيڪٽ (تاريخ ۽ تحقيق) طرف متوجه ٿيا؟
ج:مون شاعري پيشي طور اختيار ڪو نه ڪئي هئي. مان شعر به چيا ۽ اخبار نويسي به ڪئي پر ڇاڪاڻ ته ذوق هوندو هو تاريخي ڪتابن پڙهڻ جو، تنهنڪري لامحاله تاريخ ڏي به توجهه رهيو، بنيادي طرح سان مان افسانه نويس هئس. سنڌ زميندار اخبار ۽ ٻين اخبارن يا رسالن ۾ منهنجا افسانه شايع ٿيندا هئا.
س:ڀلا ان مسئلي ۾ هڪ ضمني سوال، ته توهان شاعري وغيره ڪئي. اها ” لوڻي ڦير لپاٽ“ واري ڳالهه ته ڪا نه هئي، جا بعد ۾ ڇڏي ڏنو؟
ج:مان سڄي زندگيءَ ۾ عشق نه ڪيو آهي. اها توهان کي خوشخبري ٻڌائي ڇڏيان.
س:سائين، پوءِ اها ڪا اهڙي چڱي ڳالهه ته ڪو نه ٿي سمجهي وڃي ته عشق ئي نه ڪجي....
ج:عشق کان علاوه به انسان شريفانه زندگي بسر ڪري سگهي ٿو، مون تي توڙي جو گهڻا ونگ وڌا ويا پر خبر نه آهي ته الائي ڪهڙي سبب يا ٿي سگهي ٿو ته انفيريارٽي ڪامپليڪس جي ڪري مان عشق نه ڪري سگهيس.
س:ان وقت ۾ واهان جي شڪل صورت جيڪا هجڻ کپي، سو اوهان تي به اثر گهڻو پيو هوندو، پر انفيريارٽي ڪامپليڪس ڪيئن ٿيو؟
ج:مان سان معاشقا تمام گهڻا ٿيا، عورتن تي پيرن جو وڏو اثر هوندو هو ۽ اسان جو اچڻ وڃڻ به ماڻهن جي گهرن ۾ بي تحاشا ٿيندو هو ۽ نياڻين سياڻين کي ڏسڻ جو به موقعو ملندو هو، پر طبعيت ۾ ڪميڻپ ڪا نه هئي. نه ته شايد خرابي ڪري وجهان ها.
س:متان گهڻائيءَ جي ڪري، خاص چونڊ ڪرڻ ۾ ڏکيائي ٿي هجي؟
ج:چونڊ جو موقعو ئي ڪو نه آيو (ٽهڪڙو)
س:سائين ! ڪو شعر پنهنجو ياد اٿو؟
ج:شعر ته مون کي ياد ڪونهي ڪو. مون تي گهڻو اثر پيو، لاڙڪاڻي جي شاعرن جو، مرحوم حاجي محمود خادم منهنجو استاد هو. ان کان اصلاح وٺندو هوس. پر مون کي شعر گوئي مان مزو نه ايندو هو. ڇاڪاڻ ته تنهن زماني ۾ شاعري رڳو لفظن جو ڪرتب هوندو هو، ديوانن مان قافيا ۽ رديف ڪڍندا هئاسين. پوءِ انهن جي حساب سان مضمون جوڙبو هو. ان ڪري اهو طريقو مون کي نه وڻيو ، مزو نه آيو.
س:ان وقت جي ڪجهه شعري، ادبي، صحافتي ماحول بابت ڪجهه اسان کي ٻڌايو.
ج:اهو تمام سادو ماحول هوندو هو. اڄوڪا ڪمپليڪيشنس وغيره، تڏهن ڪو نه هوندا هئا ۽ نه وري اهڙيون پوليٽيڪل حالتون هيون. سڌي سنئين سياست هئي. زمينداري هئي، پيري مريدي هئي. ڪي چڱا مڙس هئا، جي هلائيندا هئا سارو ڪاروبار سياست جو. اخبارن ۾ ڪا به وڏي شيءِ ڪا نه هوندي هئي. جيئن اڄڪلهه آهي. فقط ”ڌيان طلب ڪليڪٽر صاحب“ ۽ ” ڌيان طلب ايس پي صاحب“ هوندو هو. اسان کي جڏهن پيسي جي ضرورت پوندي هئي ته ڪنهن نه ڪنهن صوبيدار جي خلاف پنهنجي اخبار ۾ ليک ڏئي ڇڏيندا هئاسين. اهو پيسا آڻي ڏيندو هو. ٻئي پرچي ۾ لکندا هئاسين ته جاچ ڪئي سين ۽ ڳالهه صحيح ثابت نه ٿي. تنهن ڪري اسان کي نهايت افسوس آهي، جو اها خبر ڇپجي وئي. مطلب فقط اهو هوندو هو ته پيسا ملن. قريب قريب ان قسم جي صحافت هئي ان زماني ۾.
س:سکر ۾ توهين ڪيترو وقت رهيو؟
ج:سکر ۾ 1928ع کان وٺي ويندي 1937ع تائين.
س:هن وقت سنڌ جي تاريخ تي ٿيل ڪم کان توهين مطمئن آهيو؟
ج:مطمئن ڪو به ماڻهو نه ٿي سگهندو آهي، ڇاڪاڻ ته انتها ڪنهن شيءِ جي به ڪانهي. تنهنڪري منهنجو ائين چوڻ ته مان مطمئن آهيان ان ڪم بابت، سو ائين ناهي. اڃا ته فقط ابتدا ئي ٿي آهي. سنڌ جي تاريخ جي تحقيق جي سلسلي ۾ ٿيندڙ ڪوشش کي شروعات يا آغاز چئي سگهون ٿا !
س:ٻين صوبن جي ڀيٽ ۾ سنڌ تي ڪيتري قدر ڪم ٿيو آهي؟
ج:ٻين صوبن جي بيٽ ۾ اسان گهڻو خوش بخت آهيون. اسان وٽ تاريخ تمام گهڻي آهي. اسان وٽ شرافت آهي، اسان وٽ فضيلت آهي، اسان وٽ روايتون آهن، اسان وٽ ڪتاب گهڻا لکيا ويا آهن. اسان کي هڪڙي قسم جو فڪر آهي، تنهنڪري ٻين جو ته اسان سان مقابلو ڪرڻ ئي غلط آهي.
س:ان وقت ۽ اڄوڪي صحافت ۾ ڪهڙو فرق آهي،ا ن وقت صحافت هڪ مشن يا تحريڪ هئي؟
ج:اخبارون تحريڪ طور ته هلايون وينديون هيو، تحريڪ ان لحاظ سان ته برابر هئي ته ڪي ايڊيٽر خلافت تحريڪ سان هئا، ته ڪي ڪانگريس سان ۽ اخبارون بهرحال تحريڪن سان وابسته هونديون هيون. اڄ مثلن جنگ آهي يا ٻيون ڪي اخبارون آهن، ته اهي ذاتي يا واپاري نقطه نظر جون اخبارون آهن. اڳي ائين نه هو. مثلن زميندار اخبار لاهور جي قومي اخبار هئي. مولانا ظفر علي خان جي اخبار، ذاتي لکڻي چئجي ته هن ڪڍي، پر مقصد سڄو قومي هو ۽ ان منجهان هن خدا جي بندي ذاتي طرح ڪو به فائدو يا منفعت حاصل نه ڪئي ۽ نه وري ملڪيت يا بلڊنگون ئي ٺاهيائين. هاڻي صحافت شخصي ۽ ذاتي آهي. مثلن ڪيتريون اخبارون ڪن خاص ماڻهن جون آهن، اهي ملڪيتون شخصي ۽ ذاتي آهن ۽ انهن کي اهڙي نموني هلايو ٿو وڃي، جنهن مان قومي مقصد جي حاصلات گهٽ ۽ مالي منافعو مالڪن کي زياده ملي. اڳي اها شيءِ نه هئي. ”الوحيد“ جو هميشه سڃ تي سندرو رهيو، ڇڙو قومي درد ۾. ”زميندار“ لاهور لکين رپيا ڏنڊ ۾ ڏنا ۽ جڏهن مولانا فوت ٿيو، ته ڪا به شيءِ سندس گهر منجهان ڪا نه نڪتي، ساڳيو حال ٻين اخبار وارن جو هو.
س:ان وقت جي صحافين جا نالا ٻڌائيندا؟ ڪهڙيون اخبارون نڪرنديون هيون؟
ج:صحافين مان گهڻا نالا ته ياد ناهن پر اثر هڪڙو ته ”زميندار“ اخبار جو هوندو هو، مولانا ظفر علي خان جو اثر هو. ٻي سنجيده ۽ فڪر انگيز اخبار هئي ”انقلاب“ مولانا غلام رسول مهر جي. جنهن حقيقت ۾ فڪري مواد پيدا ڪيو. ان وقت هندوستان جي سياست تي لاهور جي انهن اخبارن جو هولڊ هوندو هو. هتي الوحيد هوندي هئي. سکر مان سنڌ زميندار نڪرندي هئي. مخلص جي اخبار ”مسلمان“ هوندي هئي يا ”الحق“ جي مقامي حيثيت هوندي هئي. الحق قديمي اخبار هئي. اها شايد 1990ع ۾ نڪتي هئي.
س:توهان وٽ پراڻين اخبارن مان ڪجهه فائيل وغيره آهن؟
ج:هڪ به ناهي (خان محمد پنهور ٻڌايو ته هو تازو ميرپور بٺوري ويو هو، جتي ”سنڌ زميندار“ ۽ ”ستاره سنڌ“ ۽ ٻيون ڪافي اخبارون هيون) هجي ڪو مالڪ، ڌڻي سائين سنڌ جو ته انهن کي هٿ ڪري.
س:سائين ! ڀانيو ٿا ته پراڻين اخبارن جا ذخيرا ڪٿي ڪٿي هوندا؟
ج:سنڌ ۾ ته اهو چئو ٿا ته ميرپور بٺوري ۾ آهن. ٻيو، مان ڀانيان ٿو ته جيڪب آباد جي ڪن گهراڻن ۾ شايد ملي وڃن، ٺل ۾ شايد هجن، ممڪن آهي ته اخبارن جي ڪجهه پراڻن شوقينن جي گهرن ۾ هجن، يا ٻي حالت ۾ ، منهنجو اندازو آهي ته انڊيا آفيس لنڊن ۾ ضروري هجڻ کپن. لائبرري آف ڪانگريس آمريڪا ۾ به انهن جي هجڻ جو امڪان آهي. جيڪڏهن مالڪ هوندو آهي. ڪنهن به شيءِ جو، ۽ پٺيان پوندو آهي، ته هر شيءِ ميسر ٿي سگهي ٿي. منهنجي پنهنجي زندگيءَ جو تجربو آهي، ته جڏهن به ڪو ارادو ڪيو اٿم ته هي ڪم ٿيڻ کپي، ته قدرت اسباب پيدا ڪري ڏنا آهن. فقط ارادو پڪو هجڻ کپي ۽ ان ۾ ايمان هجڻ کپي ته اسباب پاڻ مرادو پيدا ٿي وڃن ٿا پيا. عزم ۽ ارادي اڳيان سڀ شيءِ آسان آهي.
س:انڊيا آفيس لئبرريءَ ۾ توهان ويا آهيو، اتي سنڌ جي تاريخ، يا ادب جي باري ۾ مواد آهي؟
ج:تمام گهڻو مواد آهي. هڪ عرض ڪريان ته سنڌ هن لحاظ کان بي انتها خوش قسمت آهي ، جو جڏهن مسلمانن جو دور هو، تڏهن به سنڌ جي تاريخ تي ڪتاب لکيا ويا، مثلن عربي ۾ لکيا ويا، فارسيءَ ۾ لکيا ويا ۽ جڏهن انگريزن جو وقت آيو ته انهن به سوين ڪتاب سنڌ تي لکيا. علاوه ڇپيل ڪتابن جي يعني جيڪي فائيل آهن. هاڻي فائيل ڪڍيا اٿن ۽ ڊسپلي ڪيا اٿن.ا نهن ۾ سڀ شيءِ موجود آهي. جيڪا انگريزن جي سو ورهيه حڪومت ۾ رهي آهي.
س:انگريزن جي حڪومت جو رڪارڊ ته اهڙي هنڌ محفوظ آ جو اسان کي بهرحال ڪڏهن به ملي سگهي ٿو، پر مسلمان جڏهن هتي آيا، تڏهن ان وقت اسان جي پهرين تاريخ آهي چچ نامو، ان کانسواءِ عربي زبان ۾ عربن جو ڪو ڪم ڪيل آهي يا نه؟
ج:عربن جو آهي: فتوح البلدان، جيهانيءَ جو ڪتاب گم آهي. پر بهرحال هڪ ٻه ڪتاب آهن. ۽ ٻيا مختلف ڪتاب آهن، جن ۾ سنڌ جا حوالا ملن ٿا.
س:سنڌ زميندار اخبار جي سلسلي ۾ توهين 1937ع تائين سکر ۾ رهيا....
ج:1936ع ۾ جڏهن بابو مرحوم فوت ٿيو ته اسان ”ستاره سنڌ“ بند ڪئي ۽ مان بهمڻ ۾ اچي زمينداري شروع ڪئي. اهڙيءَ طرح سکر مان پنهنجي مڏي پٽي اچي ڳوٺ رهياسين.
س:اهو 1936ع جو زمانو آهي، سنڌ جي بمبئي کان جدائي جو، ۽ پاڪستان جو خيال ان وقت هليو پي. ان سلسلي ۾ ” هان ٻڌائيندا ته پاڪستان تحريڪ ۾ اخبار جي ذريعي يا عملي ڪارڪنن جي حيثيت ۾ ڪو ڪم ڪار ڪيو هجيو؟
ج:عملي ڪارڪن جي حيثيت ۾ به گهڻو ڪجهه ٿي سگهيو.
س:جهنڊا ٻنڊا به کنيو؟
ج:ها جهنڊا، ٻنڊا تمام گهڻا کنيا سي، سکر ۾ مسجد منزل گاهه وارو فساد، هتي عيدگاهه ڪراچيءَ ۾ مسلم ليگ وارو جلسو، هندو مسلم فساد، انهن سڀني ۾ حصو ورتم. اهو فيصلو ته اڳتي هلي تاريخ کي ڪرڻو آهي ته اهو صحيح هيو يا غلط. هن وقت ڪا به ڳالهه يقين سان نه ٿي چئي سگهجي. بهرحال انهن واقعن جا ٻه اهم ڪردار جي ايم سيد ۽ علي محمد شاهه به رهيا آهن. هر مسئلي جي چڻنگ انهن ٻنهي ئي دکائي.
س:ٻئي پير صاحب، ٻئي سادات گهراڻو.
ج:بس پوءِ ڇا عرض ڪجي !......
س:سنڌ جي جدائيءَ جي تحريڪ جو نتيجو سٺو نڪتو يا خراب نڪتو؟
ج:انهيءَ زماني ۾ انهيءَ لحاظ کان، جيئن هاڻي ٿا اسين سوچيو، ڪو نه سوچبو هو ته ملڪ جو ڪيستائين فائدو ٿيندو. ان وقت سوچ فقط شخصن ۽ طبقن جي مفاد تائين محدود هئي. سنڌ کي بمبئي کان جدا ڪرڻ لاءِ جيڪا ڪوشش ٿي، سا اصل ۾ وڏيرن ڪئي هئي. ڇاڪاڻ ته عوام ۽ غريب ماڻهو ته ڪنهن قطار ۾ شمار هيا ئي ڪين، تنهنڪري انهن جي لاءِ هو ڇو سوچين ها؟؟ توهان جيڪڏهن ان زماني جي بمبئي ليجسليٽو جي ميمبرن جي لسٽ ڏسندئو ته پنجهتر فيصد سيد هئا، انهيءَ جا ميمبر ۽ باقي وڏيرا هئا. انهن ڏٺو ته بمبئي ۾ ته سياسي طرح ٿاٻا ٿا کائين. انهن کي ڪو ليکي به نه ٿو. پوءِ هنن ڪوشش ڪئي ته بمبئيءَ کان سنڌ کي جدا ڪجي ته هتي پنهنجو ڪو بلو ٿئي. ٻيو ته ذهني طرح سان ان زماني ۾ ماڻهن جو پنهنجو احساس هو ته اهو ئي هيو، باقي رهيو سوال ته ان مان سنڌ کي فائدو پهتو ته اهو قدرتي امر هو، جو عمل ۾ آيو.
س:سائين ! توهان ٻاهرين ملڪن ۾ ڪافي رهيا آهيو، ته اسان جي هاڻوڪي ادب جي سلسلي ۾ ڪو امپريشن آهي؟ اسان جا ڪتاب، رسالا وغيره اتي پهچن ٿا وغيره.
ج:سنڌ جي موجوده ادب جو (جنهن کي توهان تخليقي ادب جو نالو ڏنو آهي) منهنجي راءِ بي مثال آهي. بهرحال ، جيڪو به تخليقي ادب توهان گذريل 20 ورهين دوران پيدا ڪيو آهي. خدا شاهد آهي ته دنيا جي بهترين ۾ بهترين ادبن جي صف ۾ اچي سگهي ٿو. ان جو سبب به اهو آهي ته توهان اڃا پيڙا ۾ آهيو، تنهنڪري اها ڪيفيت توهان جي ذهن ۾ هلي ٿي، تنهنڪري تخليقي ادب پيدا ٿين ٿا. اردو جو روايتي ادب ان ڪري بيجان آهي ته ان ۾ ڪو مقصد ڪونهي، تنهنڪري هنن ۾ ڪا شيءِ ئي ڪونهي. حقيقت ۾ ته توهان جي ادب کي جو توهان جي آکاڻين جو، افسانن جو، شعرن جو، مختلف زبانن ۾ يورپ ۾، ترجمو ٿي رهيو آهي، هاڻي به مان وٽ ڊاڪٽر شمل جو ڪتاب آيو آهي، جنهن ۾ سنڌي آکاڻين جو ترجمو ڪيو اٿئين، جرمن زبان ۾، زبان ته مان سمجهي نه ٿو سگهان پر مطلب اهو آهي ته توهان کي پنهنجي ادب جي متعلق، پنهنجي محنتن جي سلسلي ۾ ڳاٽ اوچو ڪري هلڻ کپي. اها جدا ڳالهه آهي ته توهان وٽ وسيلا ڪو نه آهن، تنهنڪري ٻاهر ولايت وڃي نه ٿا سگهو، جو خبر پئيو ته توهن جي آبرو ۽ عزت ڪيتري آهي. ٻيو اسان لاءِ وڏي مصيبت شمشير ! هيءَ آهي، ته ذريعا جيڪي آهن ادب جي پکيڙ جا، اُهي ڪينهن ڪي، توهان وٽ رسالو ڪونهي. سڀ رسالا بند ٿي ويا آهن. ٻاهر ترجما ڪين ٿا ٿين پيا. مثلن طلوع رسالي جو نمبر ڪڍيئون، ته ان ۾ سڀ اردو وارن جا مضمون ۽ شعر وغيره هئا. حالانڪه مون کي خبر آهي ته لينن تي ۽ اهڙن ٻين موضوعن تي سنڌي اديبن تمام گهڻو لکيو آهي، پر ڇاڪاڻ ته انهن ويچارن جي رسائي ڪانهي، انهن جا ذريعا ڪينهن ۽ ڪجهه هو محبوب به آهن. (خبر ناهي ڇاهي؟) اڳتي اچي زوري زبردستي پنهنجي جاءِ بڻايائين، اها ڳالهه هنن ۾ ڪانهي ڪا، اها اسان لاءِ وڏي تڪليف آهي، جنهن ڪري نقصان ۾ آهيون.
س:اسان وٽ ڪي ادارا تمام مشهور آهن، جي ڪم ڪن ٿا. ان سلسلي ۾ سنڌي ادبي بورڊ آهي. توهان پاڻ ان جا ڪافي وقت رڪن رهيا آهيو ۽ توهان جو تمام وڏو ڪردار آهي. ان جي باري ۾ ڪجهه.....
ج:سنڌي ادبي بورڊ جي باري ۾ مان جڏهن به گفتگو ڪندو آهيان ته منهنجا دوست ڪاوڙبا آهن. شايد خيال ٿيندو اٿن ته مان هن ڪري ٿو غصي جو اظهار ڪريان، ڇاڪاڻ ته مان پاڻ ميمبر ناهيان. هڪڙي اسٽيج اها به ايندي آهي. جڏهن ميمبر ٿيڻ جي ضرورت ئي ڪا نه هوندي آهي. مان کي ميمبريءَ جي ضرورت ڪانهي ڪا، پر ڇاڪاڻ ته ادبي بورڊ اسان پاڻ ٺاهيو آهي، ان کي اسان پاڻ پاليو ۽ ان کي انهيءَ درجي تي آندوسي، جو مان سمجهان ٿو ته دنيا جا جيڪي وڏي ۾ وڏا آبرومند علمي ادارا آهن، انهن ۾ هن جو شمار ٿئي ٿو. ۽ هن جيڪي ڪم ڪيو آهي، سو پاڪستان ته ٺهيو، پر هندوستان ۾ به ڪنهن اداري نه ڪيو آهي. بيحد ٺوس ۽ وڏو با فضيلت ڪم ٿيل آهي. پر هاڻي ڏسون ٿا پيا ته ان ڪيل سڄيءَ محنت کي لوڙهيو پيو وڃي، تنهنڪري مان کي اعتراض ڪرڻ جو يا ان تي جوش ۾ اچڻ جو يا غصي ٿيڻ جو حق آهي،ڇاڪاڻ ته ان کي مان پنهنجو ادارو ٿو سمجهان، مان ان کي پاليو آهي. حقيقت ۾ سنڌي ادبي بورڊ کي ٽن ڄڻن نپائي وڏو ڪيو آهي، هڪ محمد ابراهيم جويو، ٻيو ڊاڪٽر نبي بخش خان بلوچ ۽ ٽيون مان. ادبي بورڊ جي معنيٰ اهي ٽي ماڻهو آهن. ۽ جيڪي به ڪم توهان ڏسندئو هيل تائين، اهو سڄو هنن ٽن ماڻهن جو ڪيل آهي. هاڻي مان جڏهن به ڪٿي، ڪنهن جلسي ۾، يا گفتگو ۾ ڪجهه ٿو چوان ته منهنجا دوست چون ٿا هي اجايو ٿو چوي، ڇاڪاڻ ته پاڻ ميمبر ناهي. بابا ! مان کي ميمبريءَ جي ضرورت ئي ڪانهي ڪا، تنهنڪري مان کي فقط افسوس ٿو ٿئي ته اسان محنت سان جڏهن هڪ شيءِ تيار ڪري راس ڪئي، ته ان جو زوال شروع ٿي ويو.
س:نه سڌرڻ جا سبب ڪهڙا آهن؟
ج:نه سڌرڻ جا سبب هي آهن: بامقصد ماڻهو جيڪي هئا، سي مري ويا، ڪي هٽي ويا.
س:اهڙا ادارا اسان وٽ ٻيا به آهن، مثلن سنڌالاجي آهي،. ڀٽ شآهه ثقافتي مرڪزي ڪميٽي آهي. مهراڻ آرٽس ڪائونسل وغيره. جيڪي سرڪاري سرپرستيءَ کان سواءِ هلن پيا. مثلن سنڌي اديبن جي ڪو آپريٽو سوسائٽي اهڙا ڪافي ادارا آهن.
ج:سنڌي اديبن جي ڪو آپريٽو سوسائٽي تمام سٺو ڪم ڪري ٿي پئي. ٻيو ڪجهه نه ته گهٽ ۾ گهٽ هڪڙو مقصد ته اٿس. سنڌ الاجيءَ لاءِ منهنجي راءِ آهي ته ان ۾ ڪو به تحقيق جو ڪم ڪو نه ٿو ٿئي پيو. پر سنڌ الاجيءَ کي مان ان ڪري اهميت ڏيان ٿو پيو، جو هوءَ هن وقت هر شيءِ کي گڏ ڪندي رهي ٿي پئي. اها هن وقت بذات خود هڪ وڏي ۾ وڏي مهم ۽ وڏي ۾ وڏي خدمت آهي. اهو بنيادي ڪم آهي. سڀاڻي هڪڙو نسل پيدا ٿيندو، جيڪو انهيءَ مان فائدو وٺندو. الانا، منهنجود وست آهي، عزيز آهي، مان کي ڏاڍو پيارو آهي، پر مان ان کي چوندو آهيان ته ”مجاور“ آهي ۽ بهترين ”مجاور“ آهي. ”بيحد“ ايماندار مجاور، مجاور جو ايماندار هجڻ ۽ محنتي هجڻ خود هڪڙي قسم جي وڏي فضيلت ۽ سند آهي. جيڪا الانا ۾ آهي. اهو ئي سبب آهي جو الانا تي اعتبار ڪندي، مان بنا لسٽ ٺاهڻ جي سون جي تعداد ۾ پنهنجا ڪتاب ڏانهنس موڪليندو رهان ٿو، ته جيئن سڌ الاجي جي لئبريريءَ ۾ سانڍي. الانا تمام گهڻو ڪم ڪري رهيو آهي.
س:توهان سنڌ الاجيءَ جي بانين منجهان آهيو. الانا صاحب ٻڌايو ته اهو نالو ئي توهان تجويز ڪيو هو. ته توهان جي ذهن ۾ ان وقت ڪهڙي ڳالهه هئي، جڏهن اهو ادارو قائم ڪري رهيا هئا.
ج:سنڌ الاجيءَ جي مفهوم جو دائرو تمام وسيع آهي. جيئن ايجپٽالاجي، انڊالاجي وغيره، اهي سرزمينون جيڪي قديم تهذيب جون مالڪ آهن، انهن جون اڪيڊميون انهن جي نالن سان منسوب ٿين ٿيون. اهي خود پنهنجي جاءِ تي جدا علم ٿين ٿا، جيئن ايجپٽالاجي يا مصريات پنهنجي جاءِ تي هڪ مڪمل علم جي حيثيت رکي ٿو، تيئن سنڌ جو به علم آهي. سنڌ يونيورسٽيءَ جي وائيس چانسلر ڊاڪٽر رضي الدين صديقي جڏهن اهو ادارو قائم ڪيو، تڏهن ان جو نالو رکيائين ”سنڌي اڪيڊمي“ مون چيو ته اهو نالو ته رسمي آهي. منهنجي ذهن ۾ ان اداري جو هڪ جامع تصور هو. ۽ مان ان جو نالو ”سنڌ الاجي“ تجويز ڪيو. پر ان زماني ۾ اسان ون يونٽ ۾ وڪوڙيل هئاسين، سنڌ تي هڪ قسم جو خوف ۽ ڊپ هو. ڪامورا شاهي کي ” سنڌالاجي“ نالي تي حيرت ٿيڻ لڳي ! مون چيو ته بابا ”سنڌالاجي“ نالو رکڻ سان ڪهڙو اڀ ڏري پوندو، حسن علي عبدالرحمان، وائيس چانسلر چيو ته اهو نالو متان خوفناڪ سمجهيو وڃي. مان چيو ته ” ڪو نه ٿيندو، دلجاءِ ڪيو“ ان مجلس ۾ ممتاز حسين مرحوم به موجود هو. ڇاڪاڻ ته هو پنجاب جو هو. مون سوچيو ته هن کان به پڇي وٺان. هو ته عالم ماڻهو هو. هن کي خبر هئي. هن چيو ” ٺيڪ آهي ، بلڪل ٺيڪ آهي، هن ۾ ڪهڙي قباحت آهي؟“ تنهن کانپوءِ ئي حسن علي جو ڀئو لٿو ۽ اهو نالو ”سنڌ الاجي “ ٿيو.
سنڌ الاجيءَ مان منهنجو مطلب اهو هو ته اهو حاوي هجي سنڌ جي هر موضوع ٿي، ان ۾ تاريخ هجي، ادب به هجي، لٽريچر به هجي، تهذيب به هجي. يعني هر شيءِ ان جي دائري ۾ هجي ”سنڌ صدين کان“ (Sindh throng Centuries) هڪ خالص علمي اجلاس نيڪ نيتي سان سڏايل هو، جنهن ۾ دنيا جا عالم ۽ محقق آيا ۽ نهايت ٺوس علمي مقالا پڙهيائون ۽ ان تي به جيڪا ٽيڪا ٽپڻي ٿي سامعين کي معلوم آهي، اسان اڃا تائين ان ڪئي جا ڪيتا ويٺا ڏيون. يعني ماڻهو هتي پنهنجي تاريخ جي متعلق پاڪستان کان ٻاهران ڪي ماڻهو گهرائي ڪجهه ڪري نه ٿو سگهي ! اهو ڪٿي جو انصاف آهي؟ تنهن ڪري اڄ توهان شيون گڏ ڪندا وڃو، ممڪن آ ته سڀاڻي ڪي چڱا ڏينهن اچن، جيڪي ڪجهه دستياب آهي، ممڪن آهي ته سڀاڻي حاصل نه ٿئي، تنهنڪري انهن کي هن وقت هٿ ڪري محفوظ ڪرڻ تمام ضروري آهي.
س:سائين اها صحيح ڳالهه توهان ٻڌائي. ان موقعي تي آئون به هڪڙي ڳالهه ڪري، ڇڏيان ته جيئن توهان ڳالهه ڪئي ته جڏهن ”سنڌ ٿرو سينچريز“ جو جلسو ٿيو ته ان ۾ جيڪي تقريرون ٿيون. اُهي سڀ، مون ۽ خان محمد (جڏهن اسان نئين زندگي رسالي ۾ هئاسون) ترجمو ڪري هڪ هڪ نئين زندگيءَ ۾ شايع ڪرڻ جو پروگرام ٺاهيو. ٻه ٽي تقريرون اسان شايع ڪيون، پر پوءِ اسان کي منع ڪري ڇڏيائون ته آئنده ان کي نه ڏيو، ان جي ضرورت ڪانهي. حالانڪه ماهرن ڪيون هيون اسٽيج تي، کلي عام، پاڪستان سرڪار جي سرپرستيءَ ۾.
ج:بابا، مون کي معلوم آهي ته ڪيڏو عذاب ٿيو هو ان اجلاس جي سلسلي ۾.
س:سنڌ ٿرو سينچريز جي سلسلي ۾ پڙهيل پيپرس اڃا شايع نه ٿي سگهيا آهن، اُهي اڄ ڪلهه ڪٿي آهن؟
ج:مان کي خبر ڪانهي نه ڪاٿي آهن.
س:ڪهڙي قسم جون اسان کي ننڍيون جماعتن يا ادارا ٺاهڻ کپن، ڪهڙي نموني ڪم ڪرڻ کپي، سنڌي لغت، سنڌي ادب تي، تاريخ تي، انهيءَ لاءِ اسان کي ڪي تجويزون ڏيو.
ج:تجويزون نه ٿينديون آهن. ماڻهوءَ جي ذهن ۾ هر شيءِ پاڻ پيدا ٿيندي آهي. اسان جڏهن اهي ڪم شروع ڪيا، تڏهن ڪي به تجويزان ڪين هيون. بس پنهنجي ذهن ۾ جيڪي اينديون ويون، بسم الله ڪندا ڪم ڪندا وياسين. تجويزان نه ٿينديون آهن، تجويزون خود ذهن پيدا ڪندو آهي ۽ شوق ۽ اراد پيدا ڪندو آهي ۽ تجويز پنهنجو پاڻهي ٿي ويندي آهي.
منهنجو پنهنجو تجربو آهي ته سنڌ جو ماڻهو بي انتها ذهين ۽ فڪر وارو آهي. هو ڪڏهن به مري نه سگهندو. سنڌ کي پنهنجو هڪڙي قسم جو فلسفو آهي، پنهنجو تصوف اٿس، پنهنجو ادب اٿس، تنهنڪري هن کي ته هڪڙي افاديت آهي، جيڪا کيس ٻين جي ڀيٽ ۾ ممتاز ڪيو بيٺي آهي. سنڌ جو ماڻهو هڪڙي ڏينهن بيدار ٿيندو، ۽ اڳتي هلي سنڌ جو ماڻهو پاڪستان کي ليڊ ڪندو، سنڌ جو ماڻهو غير معمولي آهي. سنڌ جو ماڻهو ڇاهي، اهو هڪڙي قسم جو راز آهي، جيڪو اڃا تائين لڪل آهي.
س:”تخليقي ادب“ جي سلسلي ۾ جيئن توهان ڪتاب ” هو ڏوٿي هو ڏينهن“ لکيو آهي، ان قسم جو ڪو ٻيو ڪتاب توهان جي زير ويچار آهي، جنهن ۾ وڌيڪ ڪشادگيءَ ۾ کليءَ دل سان ڪي ڳالهيون ٻولهيون هجن؟
ج: حقيقت اها آهي ته اسان وارو ”تخليقي“ ڌنڌو ائين آهي، جيئن اوستن جو ڪم، حقيقت ۾ ته تخليقي ڪم توهان وارو آهي. مان قبول ٿو ڪريان ته 1960ع ۾ جڏهن مون اهو ڪتاب لکڻ شروع ڪيو، تڏهن مان 1958ع کان هارٽ اٽيڪ جو شڪار هوس ۽ زندگيءَ جو به يقين نه رهيو هو. ان وقت ايوب خان مرحوم جو مارشلا لڳو هو. مارشلا جو نئون دور هو ۽ ان جو به اثر هو. هارٽ اٽيڪ جي تڪليف تنهن کانسواءِ، خانبهادر کهڙو جيل ۾، فلاڻو جيل ۾، فلاڻو جيل ۾، هڪڙي قسم جو تڏا ويڙهه جو منظر هيو. هتي مون تي نروس بريڪ ڊائون ٿي. ڊاڪٽرن مون کي مشورو ڏنو ته ماحول بدلائڻ لاءِ ٻاهر هليو وڃان. ادا علي محمد ان وقت فلپين ۾ پاڪستان جو سفير هو، تنهن ڪري ٻاهر وڃي رهڻ ۽ علاج ڪرائڻ جي سهولت هئي. اتي ٽي سال کن مان رهيس. منهنجي نروسنيس جو سڄو زمانو اتي گذريو. ان وقت نه پڙهي سگهندو هوس ۽ نه ڪا ڳالهه سمجهه ۾ ايندي هئي. لکندو هوس ته هٿ ڏڪندا هئا ۽ اهو يقين نه هو ته ڪو آءُ وطن واپس ٿيندس. جتي انسان جي ابتدائي زندگي گذري ٿي، اتي جون يادون تمام پياريون ٿين ٿيون. ڊاڪٽر نبي بخش خان بلوچ جو خط پهتو ته نواز علي نياز لاڙڪاڻي وارو گذاري ويو. مهراڻ جي ايڊيٽر سردار علي شاهه جا به خط پي پهتا ته اخبار جي سالنامه لاءِ مضمون موڪليان. نياز مرحوم تي مضمون لکڻ جي ابتدا ڪيم. ان وقت ڪتاب جو خيال ڪو نه هو، فقط مضمون جي رٿا هئي. هڪ تنهائي ۽ ٻيو وطن کان دوريءَ وطن جي ڳالهين جي بيان ڪرڻ لاءِ اُڀاريو. ماڻهو جنهن شيءِ جو گهڻو ذڪر ڪري ٿو ته پوءِ ان سان عشق ٿي پوي ٿو. پراڻيون يادون اينديون رهيون. مضمون شروع ڪيم، لکڻ جاري رهيو، تان جو ڪتاب لکجي ويو. جي نه اچان ها هيڏي، ته ٻيو جلد به لکجي وڃي ها، اهو ڪتاب ته مون اڌ ۾ ختم ڪيو آهي، جو به عشق جي هڪڙي بي انتها جذبي جي پيداوار آهي.
س: ان ڪري مون عرض ڪيو ته هن کان پوءِ به ان سلسلي ۾ ڪا وڌيڪ رٿابندي آهي توهان جي ذهن ۾؟
ج: نه، هاڻي ڪانهي ڪا. هاڻي مان لکي به نه ٿو سگهان. اڄ ڪلهه مون تي وري به هڪڙي قسم جي پريشانيءَ جو وقت آهي. ٽي چار مون آپريشن ڪرايا گلي جا، انهن منهنجي اعصابن تي سخت اثر ڪيو. هاڻي هٿ به ڏڪن ٿا، لکي نه ٿو سگهان. ڪم تمام گهڻو ڪرڻو آهي.
س: تحقيق لاءِ ڪي بنيادي هدايتون، توهان، تحقيق جي هڪ ماهر ۽ استاد جي حيثيت ۾ ڏيو، جيڪي پيش نظر رکجن.
ج: پنجاهه ورهيه تائين، پنجاهه ڄڻا چوويهه ڪلام ڪم ڪن ته به پورو نه ٿيندو. سنڌ تي ايترو گهڻو ڪم آهي ۽ اسان جيڪي ڪم ڪيو آهي، سو فقط تمهيد آهي، بنيادي ڪم ته اڃا اڳتي آهي، اڃا ته اسان جي تاريخ ڪانه لکي وئي آهي، جيڪو بنيادي ڪم آهي. اسان ته فقط ڪجهه سورس بڪ (ماخذ) شايع ڪيا آهن، تاريخ لکيل ڪانهي، لغت لکيل ڪانهي، وڏي ڳالهه ته اسان جي ادب جي تاريخ لکيل ڪانهي. منهنجي اها نيت هئي ته سنڌ جي ادبي تاريخ لکجي، ادبي تاريخ اڃا تائين ڪانه لکي وئي آهي. اسان وٽ ڪونه آهي. اها تاريخ، جنهن مان توهان کي خبر پوي ته شمشيرالحيدري جي پيدا ٿيڻ ۽ سندس ذهن ٺهڻ جا اسباب ڪهڙا آهن؟ اسان وٽ آهي ئي ڪانه. ادبي تاريخ ڪانهي، تمدني تاريخ ڪانهي. پوليٽيڪل تاريخ ڪانهي. اڃا ته خود سورس مٽيريل به ڪيترو رهيو پيو آهي. هڪڙو ڪتاب هاڻي اوچتو هٿ آيو، جيڪو مان ڇپارايان پيو، تاريخ معصوميءَ ۾ جن واقعن جا اشارا آهن، ان جا هن ۾ تفصيل بيان ڪيل آهن، ڪتاب جو نالو آهي ”نصرت نامہ ترخان“، جيڪو ٺٽي جي هڪ پوراني سادات جو لکيل آهي. اهو ڪتابرس بڪ (ماخذ) شايع ڪيا آهن، تاريخ لکيل ڪانهي، لغت لکيل ڪانهي، وڏي ڳالهه ته اسان جي ادب جي تاريخ لکيل ڪانهي. منهنجو هڪ دوست ايڊٽ ڪري رهيو آهي ۽ انشاءَ الله جلد شايع ڪنداسين. مطلب اهو آهي ته اڃا تائين بنيادي ڪتابن جي اشاعت به رهيل آهي.
س: پنهنجي جاءِ تي اهو صحيح آهي ته تاريخ اڃا تائين ڪانه لکي وئي آهي. آءُ وري به پنهنجو اهو عرض ورجائيندس ته اسان جي محقق لاءِ هڪ استاد جي حيثيت ۾ ابتدائي ليڪچر توهان ڪهڙو ڏيندؤ؟
ج: طريقئه ڪار اهو آهي ته پهريون ته ذهن صاف هئڻ گهرجي. توهان جي ذهن ۾ جا غفونت ڀريل آهي، سان نڪرڻ کپي، مذهب جائز آهي پر هڪ حد تائين، ڇاڪاڻ ته هڪڙو نظام انسان جي زندگيءَ لاءِ ضروري آهي ۽ اهو مذهب آهي. مطلب اهو آهي ته پهريون ته توهان جو ذهن صاف هجڻ کپي ته اوهان آهيو ڇا؟ يعني شميرالحيدريءَ جي وابستگي ڇا سان آهي. ڪنهن سان هو لائل آهي؟ پهريون ته لائلٽي گهرجي، هڪڙو عقيدو گهرجي. پهريون توهان جو عقيدو صاف هئڻ گهرجي.
س: اوهان جي خيال ۾ اسان کي سنڌ جي تاريخ سهيڙڻ ۾ ڪهڙي شيءِ سان وفاداري ڏيکارڻ کپي، جيڪا بنيادي طور صحيح هجي؟
ج: وطن سان، ملڪ سان ۽ هن ملڪ جي ماڻهن سان.
س: سائين، آءُ هڪڙو گستاخي جهڙو سوال ڪريان ٿو. خدا توهان جي عمر وڏي ڪري، پر سوال ڪرڻ خاطر هڪڙي شيءِ، جيڪڏهن توهان جي دل ۾ اهو خيال اچي ته آءُ فقط اڄوڪو ڏينهن هيءَ گهڙي جيئرو آهيان، ۽ سڀاڻي آءُ ڪونه هوندس، ته اهڙي آخري موقعي تي توهان ڇا چوندءُ سنڌ جي ماڻهن کي.
ج: سنڌ! سنڌ!! تاريخ! تاريخ!!
سنڌ جي نوجوان تي سڄي مستقبل جو مدار آهي. جيڪڏهن گهرن تي سنڌ سنڌ رهي ۽ سنڌي رهن، ته ان جو وڪو ڏينهن هيءَ گهڙي جيئرو آهيان، ۽ سڀاڻي آءُ ڪونه هوندس، ته اهڙي آخري موقعي تي توهسنڌ جي نوجوانن تي مدار آهي. ان لاءِ سوچڻ کپي، ڪوشش ڪرڻ کپي ۽ تيار رکڻ کپي. نوجوان سنڌ لاءِ وڏي شيءِ آهي. سڄو مستقبل ئي انهن جو آهي ۽ کين ئي ڪم ڪرڻو آهي، اسان ته ختم ٿي چڪا آهيون.
س: توهان سنڌ جي موجودهه شاعرن ۽ اديبن جي تمام گهڻي تعريف ڪئي آهي. هن وقت جي شاعرن ۽ ڪهاڻيڪارن مان توهان جي پنهنجيءَ پسند جا ڪهڙا آهن؟
ج: مان تعريف نه ڪئي آهي پر حقيقت بيان ڪئي آهي. اسان جا شاعر ۽ ڪهاڻيڪار پنهنجي پنهنجي طريقي سان پنهنجي پنهنجي رنگ ۾ نهايت بهترين ڪم ڪري رهيا آهن. مون کي ذاتي طرح ڪنهن جي زبان پسند ايندي آهي ته ڪنهن جو انداز، پر اها هڪ جدا شيءِ آهي. مثلاً مان آهيان ڪچي جو ماڻهو، تنهن ڪري مان کي نسيم احمد کرل جا محاورا ۽ لکڻ جو اسٽائل وغيرهه تمام گهڻو پسند آهي. اسان جي ماهتاب محبوب، هڪ خاص انداز سان معاشري جي خرابين جو بيان ڪري ٿي، يا نورالهديٰ شاهه آهي، اها هڪ خاص معاشري جي خرابين جو بيان ڪري ٿي، اسان جي معاشري جي ناسورن جي جڏهن جراحت ٿئي ٿي ته دل کي وڻي ٿي، ڇو ته اسان جي سڄي زندگيءَ جو مقصد اهو ئي رهيو آهي.
س: شاعرن ۾ سائين؟
ج: شاعرن ۾ چوندس ته مان کي شمشيرالحيدري پسند آهي..
(سائين آءُ ته ويٺو آهيان، توهان جي سامهون)
شاعريءَ ۾ توهين سڀ لک لهو. سڀ شاعر هڪ ٻئي کان وڌ آهيو. ڪنهن کي مان گهٽ چوان؟ هنن ويهن ورهين ۾ جيڪي شاعر پيدا ٿيا آهن، انهن جي شعر کي دوام حاصل آهي.
س: سائين، توهان گذريل پنجاهه سالن کان مسلسل لکندا رهو ٿا. توهان جي لکڻين جو طريقي ڪار يا ٽائيم ٽيبل، وقت مقرر آهي ۽ ڪهڙي نموني توهان لکندا رهيا آهيو؟
ج: منهنجي حالت ته هيءَ رهي آهي جو جڏهن لکڻ ويهندو هوس ته چوويهه ئي ڪلاڪ لکندو هوس. پورو ياد ناهي، شايد 1928ع کان جڏهن شروع ڪيو اٿم، لاڳيتو لکندو رهيو آهيان. منهنجو پويون ڪتاب آهي ”مير معصوم بکري“ جيڪو سال ٻه اڳ شايع ٿيو آهي. ان سڄي عرصي دوران، مان سمجهان ٿو ته اهو ڏينهن خالي نه هو، جڏهن 15-20-25 صفحا نه لکندو هوس.
ٻيو توهان کي ٻڌائي ڇڏيان ته منهنجو ڪو به ڪتاب مڪمل طور لکجڻ کان پوءِ ڇپيو ناهي. مان ڇاڪاڻ ته بنيادي طرح اخبار نويس آهيان، تنهن ڪري لکڻ جي سڄي ڪم لاءِ سلپن جو استعمال رهي ٿو. روزانه مواد سلپن تي لکجي، ۽ اهو پريس ۾ وڃي، شام جو لازمي طور ان جا پروف اچن، تنهن کان پوءِ ئي وڌيڪ مواد مان لکان. ته انهيءَ نموني مون سمورا ڪتاب لکيا آهن.
س: هن وقت توهان وٽ ڪي تصنيف تاليف هيٺ ڪتاب آهن؟
ج: عرض ڪيم ته ٽن چئن سالن کان وٺي منهنجي ذهن ۾ ٽي ڪم آهن: خدا موقعو ڏنو ته انهن کي پورو ڪندس. هڪڙو ڪتاب آهي ”تاريخ رشيدي“ منهنجي هڪڙي مرحوم دوست جي فرمائش آهي ته اهو ڪتاب مان ايڊٽ ڪري شايع ڪيان. خدا توفيق ڏئي، منهنجو اهو هڪڙو فرض آهي، جيڪو ادا ڪرڻو آهي.
س: ان ڪتاب تي ڪيترو ڪم ٿيو آهي ۽ ڪڏهن شايع ٿيڻ کپي؟
ج: ڪم اڃا شروع ڪونه ٿيو آهي. هن ڪتاب جا 5-10 نسخا، جيڪي دنيا جي مختلف هنڌن تي هئا، سي سڀ گڏ ڪري رکيا اٿم، ۽ انهيءَ کي فقط تصحيح ڪري متن تيار ڪرڻو آهي. ۽ اهو ڪم اڃا تائين ان ڪري شروع ڪري نه سگهيو آهيان، جو محنت تمام گهڻي آهي ۽ اها طاقت مان پاڻ ۾ نه ٿو سمجهان. مون نه ڪيو ته انشاءَ الله ڪو ٻيو ڪندو، ۽ بهرحال اهو ڪم منهنجي ذهن ۾ آهي.
ٻيو ڪم آهي ”پوراني سادات“. ٺٽي جا پوراني سيد سنڌ جو تمام وڏو علمي خاندان هو. نصرت نامہ ترخان، ان خاندان جي هڪ فرد لکيو آهي. ان سڄي خاندان جو تفصيلي احوال مون گڏ ڪيو آهي. ارادو اٿم ته اهو ڪتاب، جيئن مير معصوم جو لکيو اٿم، لکي پورو ڪيان، ڇاڪاڻ ته اهو منتشر آهي ۽ تمام قيمتي مواد آهي، جو جيڪڏهن گڏ ٿي وڃي ته سنڌ جي تاريخ جو هڪ اهم باب مڪمل ٿي وڃي. ان خاندان جي علمي اهميت اها آهي، جو ان جو واسطو سينٽرل ايشيا، خراسان ۽ هرات سان آهي. ٽئين ڪتاب لاءِ ارادو آهي ته ”سنڌ جي ادبي تاريخ“ لکان.
س: توهان سچل جي ميلي تي تازو اها ڳالهه ڪئي هئي ته اڪبر جي ”دين الاهيءَ“ جو تصور خيرپور مان پيدا ٿيو هو.
ج: دين الاهي خيرپور منجهان ڪونه پيدا ٿيو هو. دين الاهيءَ جي پيٽرن (نهج) تي مولوي محمد صادق راڻيپور واري مير علي نواز کي خوش ڪرڻ ۽ اڪبر جي ڪڙي تي ڪري ڏيکارڻ لاءِ دين الاهي شروع ڪيو ۽ ان جو لٽريچر ۽ ڪتاب وغيرهه ڇپيا. مير صاحب کي به اڪبر بنايو هئائون. اتي مندر به ٺهرايائون. مسجد به. هاڻي تازو وڃي ڏٺم ته اهو سڀ ڪجهه تباهه ٿي ويو آهي. باليءَ وارو بنگلو به ڀڄي ڀري ويو آهي. پر بهرحال دين الاهيءَ جو پيٽرن خيرپور ۾ سوچيو ويو هو.
س: توهان فرمايو ته اڄ ڪلهه جا راڳيندڙ ساڳيون ساڳيون ڪافيون ڳائين ٿا ۽ اسان کي ٻڌڻ ۾ آيو آهي ته توهان وٽ ڪافي جي شاعر جو تمام وڏو ذخيرو آهي، توهان انهن جو ڪو انتخاب ڇپرايو.
ج: ڪيترا ڪم آءُ اڪيلي سر ڪري سگهان ٿو؟ ان ۾ ڪو شڪ ڪونهي ته مان وٽ وڏو ذخيرو آهي، هن لحاظ سان ته منهنجو ڏاڏو به ڳائيندو هو (ڳائيندو هن لحاظ کان نه هو ته ڪو پيشه ور ڳائڻو هو. پر مطلب شوقيه ڳائيندو هو). بابو مرحوم بهترين ڳائيندڙ هو. منهنجو چاچو پير نورالحق شاهه سٺو ڳائيندو هو. ڪافيون ۽ بياض وغيرهه جو ذخيرو ان زماني کان اسان جي گهر ۾ تمام گهڻو هو ۽ اڃا تائين آهي. ڪيترا بياض گم ٿي ويا آهن، ۽ بهرحال ڪجهه آهن. اسان جي خاندان ۾ گهڻا شاعر ٿي گذريا آهن. جتي اهڙي ثقافتي فضا هوندي آهي، اُتي اهڙا علمي بياض به هوندا آهن.
اسان جي خاندان، يعني پير پاڳاري جي خاندان جي ڪافين جا جيڪي سر آهن، سي منفرد آهن. اُهي لوور سنڌ جي سرن کان مختلف آهن. مثلاً اپر سنڌ جا جيڪي سر آهن، سي جدا آهن، پر انهن ۾ به اسان جي خاندان جا سر البت مختلف به ۽ منفرد به آهن. تنهن ڪري ڪافين جو تصور، ڪافين جا سر وغيرهه اهي به هر هڪ درگاهه يا سلسلي جي لحاظ کان علحدهه علحدهه آهن. مثلاً ڪنڊڙيءَ وارن جو فڪر ئي الڳ آهي. رکيل شاهه جي سلسلي جي ڳائڻ جو اندازو به الڳ آهي. سچل جي ميلي تي تازو مون چيو هو ته شاهه لطيف پنهنجي فن ۽ فڪر جي لحاظ سان هڪ مخصوص شخصيت آهي، پر سچل جو باقاعدهه سلسلو آهي. يعني سچل کان شروع ڪندا ته ويندي فتح پور تائين پهچندا، پر شاهه جو سلسلو ائين ناهي. سچل جو پيغام، سلسلو وغيرهه طويل ۽ سڄي سنڌ ۾ پکڙيل آهي.
س: هينئر سنڌي راڳ انگريزي طريقي واري جي باري ۾ راءِ ڇا آهي؟
ج: آءُ خلاف آهيان، انگريزي راڳ جي ڪري ايراني ۽ افغاني راڳ به خراب ٿيو آهي. سينيمائن جي ڪري به راڳ خراب ٿيو آهي. تڏهن به سنڌي ۽ هندي راڳ شاندار آهي.
س: ان جو مطلب اهو نه آهي ته جديديت جي خلاف آهيو؟
ج: قومن جون ڪي روايتون ۽ مخصوص عادتون ٿينديون آهن. ان ۾ هر قسم جي اصليت ٿيندي آهي، جنهن ۾ جديديت شامل ڪندو ته اصليت به ويندي هلي. جيئن امداد حسينيءَ چيو ته هائڪو جپاني آهي، ان جو نالو مون ٽيڙو رکيو آهي. ليڪن جپاني معاشرو جدا آهي. جپان جي تهذيب جدا آهي. مارئي جپان ۾ نه ٿي اچي سگهي. آزاد نظم بلڪل غلط آهي. جن ايجاد ڪئي جهڙوڪ ن.م راشد وارن، اهي ختم ٿي ويا. اها هميشہ لاءِ نه آهي. پر اها ذهني انتشار جو نشان آهي. ساڳئي نموني تجريدي آرٽ (Abstract Art) آهي. اهي ٻئي شيون سمجهه لائق نه آهن.
س: ڀڳت جي باري ۾ توهان جو ڪهڙو خيال آهي؟
ج: ڀڳت جو علمبردار ڀڳت ڪنور رام هو، جيڪو خود وڏو انسان دوست به هو. ان کان پوءِ ڀڳت ختم ٿي. فن جي لحاظ کان ان جو موت وڏو حادثو هو.
س: پراڻي زماني ۾ ناٽڪ منڊليون هيون، انهن جي باري ۾ ڪجهه ٻڌايو.
ج: ان وقت شهرن ۾ ناٽڪ ٿيندا هئا. ٻهراڙيءَ ۾ گهٽ ٿيندا هئا. شڪارپور ان جو مرڪز هو. آغا صوفيءَ وارا ناٽڪ رچائيندا هئا. پر انهن جو ٻهراڙين ۾ گهٽ اثر هوندو هو. مون پهريون ناٽڪ 1925ع ۾ ڏٺو. ڪراچيءَ واري ڪيپيٽل سينيما ۾، جتي ان وقت ٿيٽر هو.
س: توهان ڪڏهن باقاعدهه ڪنهن سياسي پارٽيءَ ۾ رهيا؟
ج: بلڪل، ڪانگريس ۾ رهيس ۽ مسلم ليگ ۾ به. 1940ع ۾ قائداعظم خود مون کي مرڪزي ڪائونسل جو ميمبر، سنڌ جي چئن سيٽن ۾ نامزد ڪيو.
س: توهان سڀ کان اول ڪهڙي مقبري تي تحقيق ڪئي؟
ج: باوجود مسڪين هئڻ جي قدرت ايتري مهرباني ڪئي آهي، جو مشرق جي سڀني مشاهيرن جون قبرون ۽ مقبرا ڏٺا اٿم.
س: سير سفر جي لحاظ کان ڪٿي ويا آهيو؟
ج: مشرقي ملڪن کي ڪافي ڏٺو اٿم.
س: ادب ۾ فحاشيءَ جي باري ۾ راءِ؟
ج: اهو رڳو سنڌي ادب جو نه پر سڄي دنيا جو مسئلو آهي. جنسيات منهنجي راءِ ۾ طبي مسئلو آهي. ٻاهرين دنيا ۾ جيڪي ڪجهه ٿي رهيو آهي، ان جو ته اسان تصور به نه ٿا ڪري سگهون. هاڻي ته ٻاهرين ملڪن ۾ اسڪولي سطح کان ٻارن کي جنسيات جي تعليم ڏني پئي وڃي.
س: سنڌي سماج ۾ ڪيتري حد مقرر ڪرڻ کپي؟
ج: هر قوم کي بنيادي حدون ٿين ٿيون. هڪ دائرو وڏيرن ۽ پيرن جو آهي. جنهن ۾ ٻاهران پرديداري آهي، پر جڏهن اها هٽي ٿي ته ان تي اعتراض ٿئي ٿو، جنهن کي فحش سڏين ٿا. حقيقت ۾ اها فحاشي نه آهي، پر حقيقت آهي، جنهن کي ظاهر ڪرڻ، سٺو اثر ڪري ٿو. جيئن نورالهديٰ شاهه لکي ٿي. اهي حقيقتون آهن، پر ڪجهه احتياط ڪرڻ کپي. هڪ اهڙي شيءِ جنهن مان اثر وٺي عمل ڪجي. ٻيو اهو آهي، جنهن ۾ بغاوت ٿئي، ساڳي ڳالهه ٿوري ڌيمي نموني ڪرڻ سان ڪري سگهجي ٿي. اهو ردعمل آهي.
س: سنڌي ٻوليءَ جو ڪراچيءَ ۾ آئيندي جي باري ۾ ڪهڙو رايو آهي؟
ج: تمام سٺو آهي. جيڪڏهن سنڌي نالو آهي: سنڌ جي تاريخ جو، لباس جو، ٻوليءَ جو ته پوءِ اهو ڪم هتي بهتر آهي. ڪراچي يونيورسٽيءَ ۾ سنڌي شعبي ۾، سنڌ يونيورسٽيءَ جي سنڌي شعبي کان وڌيڪ شاگرد آهن.
س: ٻوليءَ سان جيڪو معاشي مسئلو منسلڪ آهي، ان لاءِ راءِ.
ج: اردو مان ڊپ نه ڪرڻ گهرجي. سربراهي سنڌي ٻوليءَ جي رهندي، سنڌ ڪلچر کي ڪو به خطرو نه آهي. اقتصادي طور تي ڪجهه ٿي سگهي ٿو، پر هاڻي مهاجرن تي اثر پيو آهي. هو خود سنڌيءَ ۾ دلچسپي وٺي رهيا آهن. توهان رڳو نعرن ۾ رهجي ويندؤ، ان ڪري نوجوانن کي گڏجي پنهنجي پنهنجي مسئلن تي سوچ ويچار ڪرڻ کپي. باقي خان محمد رڳو پيو علاج ڪرائيندو، اهو خيال توهان کي دماغ مان ڪڍي ڇڏڻ کپي ته سنڌ فقط توهان جي آهي، اهو غلط آهي. ان ڪري اردو وارن کي به پنهنجو ڪيو. انهن مان فائدو وٺڻ گهرجي. ويندي رئيس امروهوي کان به سنڌ لاءِ ڪم ڪرايو.
س: شاعري وقت توهان جو تصور؟
ج: ڪو به نه صرف خيالي تصور.
س: توهان جي شاعري محفوظ آهي؟
ج: نه افسانه اخبارن ۾ ڪجهه هجن. مضمون البته ڪجهه گڏ ٿيا آهن. جي سنڌ ثقافت کاتي طرفان ڇپجن پيا.
س: تنقيد جي باري ۾ راءِ؟
ج: تنقيد، انگريزي، جرمن وغيرهه مان سڌي طرح فائدو ڪونه ورتو ويو آهي. البته سنڌي ادبي سنگت جا ڪلاس به هڪ سٺي شيءِ آهي. جڏهن سنڌ يونيورسٽي سنڊيڪيٽ تي آءُ ڊاڪٽر رضي الدين صديقيءَ جي زماني ۾ هوس، اسان فيصلو ڪيو ته دنيا جي بهترين استادن کي سنڌ يونيورسٽي ۾ گهرائي نوجوان تيار ڪجن، انجنيئر گهرائي پليون ٺهرائي سگهجن ٿيون ته ٻاهرين استادن کان قوم جو ذهن ڇو نه تيار ڪرائجي؟ پر ان تي اعتراض ٿيو ته اسان جي نوڪرين تي اهي ”ٻاهريان“ قبضو ڪندا، پوءِ اهو خيال لاٿو ويو. حالانڪ هاڻي به آمريڪا توڙي ايران جهڙن ملڪن ۾ ٻاهرين ملڪن مان استاد گهرايا وڃن ٿا.
س: سنڌي شاعريءَ ۾ ڪهڙي صنف پسند آهي؟
ج: ڪافي ۽ ڏوهيڙو.
س: پسنديده شعرن جو ڪو بياض تيار ڪيو.
ج: ها. انهن مان پسنديده شعر هي آهن.
(1) انهن وهن وٽان لڏ، جنهن جو ناهه منهن ملير ڏي
اها ڇانگ ئي ڇڏ، جيڪا ڌڻ کان ڌار هلي.
(2) مينهن وسندي سومرا اڄ پڻ پور پيا
پکا پنهوارن جا سي مون ياد ڪيا
ڏٺي گهڻا ڏينهڙا مون ٿريچن ٿيا
وسري تا نه ويا، ڪا ساعت منهنجي ساهه کان.
س: ايران ۾ توهان جي ياد ۾ يادگار پٿر لڳايل آهن. اتان جي يونيورسٽين ڊاڪٽوريٽ جي ڊگري به ڏني، اتي سنڌي ادب تي ڪم ٿيو آهي؟
ج: انهن جيڪو شناسي جو مظاهرو ڪيو ته کين نقصان پهتو. پنهنجي پسگردائي جي ملڪن مان فائدو نه ورتو. بلڪ يورپ جي اثر قبول ڪيو. نتيجي ۾ تهذيب کي نقصان پهتو.
س: تهذيب، فڪر ۽ علم لاءِ راءِ.
ج: علم، تهذيب ۽ فڪر محدود دائرن ۾ رهي حاصل نه ڪبو آهي. هر تهذيب ۾ خاميون ۽ خوبيون آهن. اسان جا ماڻهو ناني ويڙهو ٺاهي رهن ٿا. ان ڪري انهن جو ماحول به محدود رهي ٿو. چڱيون شيون حاصل نه ٿا ڪن. ان ڪري سڀن سان ملڻ ۽ سکڻ کپي. مون سير ۽ سفر ۾ هر قوم جي اٿڻ وهڻ ۽ گفتگو مان پرايو آهي.
پاڪستان ٺهڻ وقت انجمن ترقي اردو ٺهي ته مولوي عبدالحق سان سنگت هئي. اتي روزانو آل انڊيا ليول جي ايندڙ ماڻهن سان ملندو رهيس. ان کان علاوهه بين الااقوامي ادارن ۽ ملڪن جي ڏسڻ سان مون گهڻو پرايو. ايران، برصغير مان صرف ٻن ڄڻن کي اعزازي ڊگري ڏني. هڪ ڊاڪٽر تاراچند ۽ ٻيو آءُ هوس. دنيا مان صرف اٺ ڄڻا هئا. جيڪي ايرانالاجسٽ هئا. سنڌ يونيورسٽي ٺهراءُ پاس ڪيو ته مون کي ڊاڪٽوريٽ ڏجي پوءِ مصلحت سبب عمل نه ڪيو ويو.
س: ٻاهر دنيا ۾ سنڌ تي مواد ڪٿي آهي؟
ج: سڄي دنيا ۾ آهي. خاص ڪري انگلينڊ ۾ تمام گهڻو مواد آهي.
س: ميرپور بٺوري جي لئبريري ۾ سئو کن اخبارن جا فائيل آهن، اهي ڪيئن محفوظ ڪجن؟
ج: پيسا خرچ ڪيو. هر حالت ۾ ضرور وٺجي. پيسو ڪا شيءِ نه آهي اهي شيون قومن جو سرمايو آهن. اسان وٽ پيسي جي کوٽ نه آهي. رڳو همت جي ضرورت آهي. هر شيءِ لاءِ پيسو آهي، پر ڪتاب لاءِ نه آهي؟ ان ڪري اهي ذخيرا تباهه ٿي ويندا.
س: توهان جي تحقيق ۾ اردو زبان سنڌ جي پيداوار آهي.
ج: بلڪل صحيح آهي. حقيقت ۾ چيو وڃي ٿو ته اردو مسلمانن جي اچڻ کان پوءِ پيدا ٿي، مقامي ماڻهن ۾ زبانن جا ماڻهو گڏ اٿيا ويٺا ته اردو زبان ٺهي. اهو اصول قبول آهي ته پوءِ مسلمان پهرين هتي آيا. ٻيا ان جا پيچرا هتي ملن ٿا. جيئن سرائڪي زبان، اها اردو جي ابتدائي صورت آهي. گجراتي، اها صرف سنڌ، گجرات ۽ بهاول پور ۾ استعمال ٿي. پر ملڪيت ٻاهر جي ڀلي ٻاهر آهي.
س: فوٽو گرافي سان شوق ڪڏهن کان آهي؟
ج: ڇهن پيڙهين کان آهي. انهن کي محفوظ تڏهن ڪجي، جڏهن ڪو قومي ادارو هجي هزارين فوٽو آهن، ڪير سنڀالي؟ اهڙا فوٽو سنڌ جي ڪيترن بزرگن وٽ به آهن.
س: اهي شيون تباهه نه ٿينديون، سنڌالاجي کي ڇو نه ٿا ڏيو؟
ج: نه، اهي محفوظ آهن. مرڻ کان پوءِ هونئن ئي سنڌالاجي کي ملنديون.
س: توهان اهڙي وصيت ڪئي آهي؟
ج: ها، مون حسين شاهه راشديءَ کي چئي ڇڏيو آهي.
س: هيءَ وصيت سمجهڻ کپي؟
ج: ها، اها حسين شاهه کي خبر آهي. ڏاڏا پير شاهه جي نالي ڪارنر اتي ٺهرائي اٿئون. هينئر به جيڪي ڪم مان ڪتاب نڪرندا آهن، اهي سنڌالاجي کي موڪليندا آهيون، منهنجي دلچسپي سنڌالاجي سان آهي، ڇو ته اها سنڌ يونيورسٽيءَ سان شامل آهي. نيٺ ته درست ٿيندي، اهي ادارا نيٺ ته ٺهندا.
س: ڀٽ شاهه ثقافتي مرڪز لاءِ راءِ؟
ج: گهڻي خبر نه آهي پر چڱو ادارو آهي.
س: سنڌ گريجوئيٽس ايسوسيئيشن، سنڌي ادبي سنگت!
ج: سگا کي ڪلارڪي ذهنيت جي بجاءِ آزاد ذهن جي ترتيب ڪرڻ گهرجي. هونئن سٺو ادارو آهي. چڱو ڪم ڪري ٿي. البته ڪامورڪي ذهنيت کان ٿورو خوف آهي. سنگت تمام سٺو ڪيو آهي. ان کي زور وٺرايو.
س: سنڌ يونيورسٽي ۽ ڪراچي يونيورسٽيءَ، تاريخ تي ڪو ڪم ڪيو آهي. ان کي زور وٺرايو؟
ج: ڪراچي يونيورسٽي ۾ تمام گهڻو ڪم ٿيو آهي. هڪ پروفيسر رئوف سنڌ جي ساهوران، ناگن، بلائن تي سڄي پگهار خرچ ڪري وڏي ۾ وڏو ڪم ڪيو آهي.
سنڌ يونيورسٽيءَ جي شاگردن ۽ استادن کي سوچڻ کپي ته گذريل دور ۾ يونيورسٽي بند هئڻ ڪري ڪيترو هنن نقصان سٺو آهي. ان جو ازالو نه ٿو ٿي سگهي. اهو قومي سانحو آهي ان ڪري. هاڻي سنجيدهه ٿي پڙهڻ پروڙڻ، تحقيق، تخليق لاءِ ڪم ڪري، ان جو ازالو ڪرڻ گهرجي.
س: کاڌي ۾ پسنديده جون شيون؟
ج: کاڌي ۾ شوروو ۽ ماني وڻندي آهي. پر گوشت ۽ ڪباب به وڻندو آهي.
س: پوشاڪ؟
ج: انگريزي پوشاڪ. جڏهن به انگريزي پوشاڪ ۾ ڏسو ته سمجهو ته تندرست آهيان. جڏهن سلوار قميص پائيندو آهيان ته سستي محسوس ڪندو آهيان. لکڻ وقت به انگريزي لباس پائيندو آهيان.