قاهره ميوزيم ۾ چند گهڙيون
مان ڪجهه ڏينهن کان پوءِ اڪيلو ويس ته جيئن هڪ دفعو چڱيءَ طرح ان املهه ذخيري کي ڏسي وٺان. سو دروازي تي رکيل ڪتاب ۾ پنهنجو نالو پتو لکيم. ڏاڪڻ اُڪري پهرين ته وڃي دارالڪتب جا ڇپيل ڪتاب خريد ڪيم. ان کان پوءِ سانءِ سَتيءَ سان ميوزم ۾ پهچي هڪ هڪ ڪتاب ڏسڻ شروع ڪيم. شيشي جا ڪيترائي ڪٻٽ سليقي سان رکيل هئا، ڀتين تي خطاطي جا نمونا ۽ وصليون ٽنگيل هيون. تصويرون پڻ ڀتين ۾ ٽنگيل هيون.
منهنجي اڳيان سوين نوادرات کليل رکيا هئا. ڪن ڪتابن تان نوٽ ورتم، پهرين ته چڱيءَ طرح غور سان ڏسڻ شروع ڪيم ليڪن جڏهن ڏٺم ته شايد وقت گذري وڃي ۽ مان هڪ به ڪمرو نه ڏسي سگهان. ان ڪري مون سرسري جائزو وٺڻ شروع ڪيو ۽ گڏوگڏ خاص خاص ڪتابن جي فهرست به مرتب ڪندو ويس. ان مٿاڇري مطالعي ۾ به مون کي پنج ڪلاڪ لڳا ۽ جڏهن هيٺ لٿس ته ان وقت شام ٿي چڪي هئي، ڪتب خانو بند پي ٿيو ۽ ڪلرڪ ڪڙا ۽ آفيسر پنهنجو پنهنجو ڪم اُڪلائي ٿڪل ٽٽل هيٺ اچي رهيا هئا.
ان وقت مون جيڪا فهرست مرتب ڪئي هئي، اها هتي پيش ڪري رهيو آهيان ته، جيئن پڙهڻ وارن کي به هن عجائب گهر جي نوادرات جو ٿورو گهڻو اندازو ٿئي.
صحيفا:
1. بخط ابي سعيد الحسن البصري (ڪتابت سن 77هه)
2. فوٽو گراف ڪاپي مصحف سيدنا عثمان رضه
(هي ننڍي تختيءَ جي حمائل جا ٻه صفحا هئا).
3. بخط احمد بن الاسڪاف الوراق. (ڪتابت رمضان سن 360هه)
4. بخط امام جعفر صادق (المتوفي 148هه).
5. بخط علاؤالدين محمد الحسيني (ڪتابت سن 1140هه)
6. بخط قاري، فارسي نسخو (ڪتابت سن 1267هه).
7. بخط محمد بن محمد بن جعفر فارسي نسخو (ڪتابت سن 1222هه) سلطان فتح علي شاهه قاچار جي فرمائش تي لکيو ويو.
ڪي ڪلام مجيد مطلاء مذهب ڪلان ۽ خورد تفطيع، جا نهايت. خوشخط وڏي ڪمري ۾ رکيل آهن جن جي ڪتابت جا سال هن ريت آهن.
704هه _ 841هه _885_ هڪ ڪلام پاڪ ارغون شاهه جي ملڪيت جو جيڪو انتهائي ڏسڻ وٽان هو رکيل هو. ارغون شاهه جي وفات سن 750هه ۾ ٿي. ڪن جي ڪتابت هيٺ ڏنل سالن ۾ ٿي هئي:
713هه_873هه _ 560هه _ 912هه _ 944هه _ 957هه _ 969هه _ 845هه_ 876هه. لاهور جي هڪ مشهور خطاط حافظ روح الله جا لکيل ٻه ٽي ڪلام مجيد به موجود هئا. ڪن جي تختي وڏي سائيز ۾ ۽ هڪ جهڙي هئي. حافظ جو پورو نالو هن طرح لکيل هو. حافظ روح الله بن حافظ محمد حسين لاهوري.
ڪن جو خَطُ ٿلهو ۽ ڪن جو سنهو ليڪن ايڏو دل کي وڻندڙ ۽ ڏسڻ وٽان هو جو ڏسڻ سان اکيون روشن ٿيون ٿي. ڪتابت جا سال هن ريت هئا 1107هه _ 1109هه _ 1108هه.
هڪ ڪلام مجيد بخط قطب الدين 1197هه به ان ئي ڪٻٽ ۾ رکيل هو، جنهن ۾ حافظ روح الله جا ڪتابت ٿيل ڪلام مجيد رکيل آهن.
هي سڀ ڪلام مجيد مختلف سائيزن ۾ مختلف قسمن جي ڪاغذن تي لکيل هئا. خَطَ جي سونهن، طلاڪاري ۽ چٽ سازي جي تعريف ڪرڻ لاءِ لفظ ڪٿان آڻيان. بس اهو ڏسڻ سان ئي تعلق رکي ٿو.
ترڪيءَ جي سلطانن جي ڪتب خانن يا سندن خاص مطالعي جا ڪلام مجيد به وڏي تعداد ۾ رکيل آهن، جن مان ڪن جا نالا هن طرح آهن:
(1) مصحف ياقوت 690هه.
(2) مصحف بخط ياقوت 689هه
(3) مصحف بخط ياقوت (سَن لکيل نه آهي).
(4) مصحف بخط ياقوت الياس محمد الياس 720هه.
(5) مصحف بخط ياقوت عبدالرحمان بن ابي الفتح فرغ 599هه (سلطان سليم لاءِ لکيو ويو).
(6) مصحف بخط ياقوت، فارسي نسخو ڪاتب محمد بن احمد التبريزي 988هه.
(7) سورهه الفتح، فارسي نسخو بقلم شاهه محمود النيشاپوري 965هه.
(8) مصحف بهاءُالدين محمد بن ابي الفضل لاهجاني 1097هه.
عربي ڪتاب:
اُن وڏي ڪمري ۾ جنهن ۾ ڪلام مجيد رکيل آهن، ڪي ڪٻٽ اهڙا به آهن، جن ۾ عربي زبان جا اهڙا ڪتاب رکيل آهن جيڪي يا ته، مصنف جي پنهنجي خط ۾ آهن يا ڪنهن باڪمال ڪاتب يا مصنف جي ڪنهن همعصر جا ڪتابت ٿيل آهن. هر صديءَ لاءِ جدا جدا ڪَٻٽُ مخصوص ڪيو ويو آهي. ان ترتيب مان اهو به اندازو ٿئي ٿو ته خط ۽ ڪتابت جي فن ڪهڙءَ طرح ارتقائي منزلون طئه ڪيون آهن. ڪن ڪتابن جي فهرست پيش ڪريان ٿو، جنهن مان اندازو لڳائي سگهجي ٿو.
1- الماجلته وجواهر العلم _ شيخ ابي بڪر احمد بن مروان الدينوري بخط علي بن محمد المعروف بسخاوي بتاريخ 636هه.
2- تاريخ بغداد والخطيب _ بخط عبدالقادر بن ابي صالح الجبلي بتاريخ 531هه.
3- مقامات حريري – ابي محمد القاسم الحريري البصري بخط مصنف بتاريخ 504هه.
4- مختارات اشعار العرب – لابن الشجري المتوفي 542هه، بخط مصنف.
5- مختصر المسند الجامع الصحيح للامام مسلم، ڪتابت 647هه.
6- التحرير في شرح الجامع الڪبير الجز السابع – جمال الدين محمود بن احمد بن عبدالسيد الحصيري البخاري، المتوفي 636هه، بخط مصنف بتاريخ 616هه.
7- الجامع البهي لدعوات النبي ﷺ- شيخ ابي الڪريم عبدالسلام بن احمد الاندر سباني، بخط مصنف، بسال 564هه.
8- المختصر المحتاج اليه من تاريخ بغداد – الذهبي المتوفي 748هه، بخط مصنف 704هه.
9- مصباح المجتهد و ڪفاية المنفرد – محمد بن الحسين التنوفي، بخط مصنف، سال 569هه.
10- شرح الڪافيه ابن الحاجب – تاليف رضي الدين محمد بن الحسين الاسترآبادي المتوفي 686هه، بخط عمادالدين يحى ابن القاسم الصنفائي شارح الڪاشف سال 732هه.
11- نسيم الرياض في شرح شفاء القاضي عياض – شهاب الدين احمد بن محمد الخفاجي المصري، المتوفي 1069هه، بخط مصنف سال 1058هه.
12- طبقات الڪبري لابن السبڪي – بخط مصنف.
13- المواهب اللدنيه بالمنح المحمديه – شهاب الدين ابي (العباس احمد بن محمد القسطلاني، المتوفي 923هه، بخط مصنف، سال 904هه.
14- المنن والاطلاق في بيان وجوب الحدث بنعمة الله علي الاطلاق شيخ عبدالوهاب بن احمد بن علي المعروف بالشعراني، المتوفي 973هه، بخط مصنف، سال 960هه.
15- الالقاب، لابن حجر عسقلاني، المتوفي 802هه، بخط مصنف.
16- طالع انوار من مطالع الانطار لبيضاوي، المتوفي 685هه، بخط ابي عبدالله محمد المعروف بابن جماعت، سال 809هه.
17- مغفراللبيب عن ڪتب الاعاريب _ جمال الدين عبدالله بن هشام الانصاري، المتوفي 761، بخط حافظ ابن هشام، شهاب الدين احمد بن عبدالرحمان بن عبدالله، سال 835هه.
18- مشڪل القرآن _ ابي محمد عبدالله بن مسلم المعروف بابن قتيبه الدينوري، المتوفي 376هه بخط محمد بن احمد بن يحى، ڪتابت 376هه.
19- دارالحڪم الاثعالبي نيشابوري المتوفي 429هه، بخط ياقوت مستعصمي ڪتابت 681هه.
20- ڪتاب الاغاني الجزء الرابع – ابو الفراح الاصفهاني، المتوفي 356هه، بخط محمد بي طالب البدري ڪتبه 614هه.
21- المدونة الڪبري – مالڪ بن انس رضه المتوفي 179، ٻن صفحن جا فوٽو گراف رکيل آهن، اهي ان نسخي تان ورتا ويا آهن، جيڪو مراڪش جي سلطان جي ملڪيت هو ۽ جنهن جي ڪتابت 438هه ۾ ٿي هئي، ان هي ان ڪتاب جو سڀ کان قديم نسخو آهي.
22- الجامع الصحيح للامام بخاري، المتوفي 256، بخط بن احمد بن عبدالله القزويني، ڪتابت 731هه.
23- الجامع الصحيح للامام بخاري، المتوفي 256هه، هن نسخي جي حاشين تي سال 424هه جا نوٽ آهن، جنهن مان معلوم ٿئي ٿو ته هن جي ڪتابت ان کان به اڳ ٿي هئي.
فارسي ادب:
فارسي ادب ۽ زبان جا به گهڻا اڻ لڀ مخطوطا ڪٻٽن جي سونهن بڻيل آهن. نقش و نگاري، طلاڪاري ۽ خط جي گلڪاري پري کان ڏسڻ وارن کي پاڻ ڏانهن ڇڪي ٿي. هڪ خاص ڪمرو انهن شين لاءِ مخصوص آهي، جنهن ۾ 10_12 ڪٻٽ مخطوطن سان ڀريل آهن، ڀتين تي مختلف خطاطن جون وصليون ۽ مصوري جا نمونا ٽنگيل آهن. شاهنامه، خمسه نظامي، جامي، حافظ ۽ مثنوي مولانا روم جا بيشمار نسخا ۽ مطلا نسخا رکيل آهن. ڪن نسخن جي فهرست هن ريت آهي. هي سڀ نسخا هر لحاظ کان نادر روزگار هئا. اکيوڳن کيريون ٿي ويون ٿي.
1- ديوان حافظ، مصور مُذهب، منقش 973هه ۽ 1091هه.
2- خمسه نظاميءَ جا مصور نسخا يارهين صدي ۽ ان کان اڳ جي صدين جا.
3- ديوان قاسم الانوار
4- ديوان جامي.
5- جواهر التفسير التحفة الامير ملا ڪاشفي.
6- بوستان سعدي _ بخط مير علي الحسين الڪاتب السلطاني.
7- ديوان محمد اصفهاني 1241هه.
8- انتخاب شعرا فارسي، ڀت ۾ لڳل ڪٻٽ ۾ رکيل هو. بيحد سهڻو ۽ منقش. هي هندوستان ۾ لکيو ويو آهي. هڪ صفحي تي هڪ تصوير آهي، جنهن ۾ چند مشهور شاعر هڪ ٻئي کي شعر سخن ٻڌائي رهيا آهن. ان مرقع ۾ هي شاعر آهن: جامي، متين، سيد، نويد نظمي حيا، ملا عطاءُالله هما، موئد، جامي سفيد ريش، خوبصورت ۽ وجيهه آهي. ان طرح هر شاعر کي حسين ۽ جميل بڻايو ويو آهي. جامي کان سواءِ سڀ شاعر جوان آهن ۽ مڙني جي مُنهن تي ڏاڙهيون آهن ۽ مَٿن تي پٽڪا. هي نسخو 921هه ۾ لکيو ويو آهي. ٻئي صفحي تي سيد ۽ شائق جا هم وزن ۽ هم قافيه غزل آهن. غالباً سموري ڪتاب ۾ چونڊ جو طريقو اهو ئي هوندو. سيد جي غزل جو مطلب هيءُ آهي:
هر آنڪس خانه از بهربودن مختصر گيرد،
چو زنبوِر عسل او شهد راحت ڪام برگيرد.
مقطع:
مهاراجه چو خورشيد جهان تابست اي سيد،
چه کم گردد ازوگر ذرهه را از خاک برگيرد.
شائق جي غزل جو مطلع هيءُ آهي:
عَطا ڪن نالئه يا رب ڪه رنگ از اثر گيرد،
و گر دستِ دعائي دهه ڪه دامان سحر گيرد.
9- بوستان سعدي المتوفي 691هه، بخط سلطان علي الڪاتب سال 893. هن نسخي جون تصويرون بهزاد جي قلم نوڪ مان نڪتل آهن.
10- سلسلة الذهب جامي المتوفي 898. ڪتابت 958هه.
11- ديوان عرفي المتوفي 998. ڪتابت 1073هه
12- ديوان خسرو دهلوي المتوفي 720هه. بخط منعم الدين الاوحدي الحسيني سن 921هه.
13- ڪليات سعدي المتوفي 691هه. گڏ ڪيل علي بن احمد بن ابي بڪرالمتوفي 726هه. ڪتابت 949هه.
14- تحفة الاحرار، جامي، بخط علي سن 911هه.
15- المواهب العلية حسين واعظ ڪاشفي المتوفي 906هه، بخط علي بن محمود الڪرماني 904 هه.
16- تحفة الاحرار جامي، ڪتابت 989.
17- هفت اورنگ جامي، ڪتابت تورڪ باقر سن 978.
18- خمسہ نظامي المتوفي 596، ڪتابت 983.
19- خمسہ خسرو دهلي، ڪتابت 1102هه.
20- ديوان حافظ، المتوفي 792هه، بخط علاؤالدين لذهه، ڪتابت 976هه، مصور.
21- ديوان گلشني، شيخ ابراهيم بن محمد بن ابراهيم المعروف بگلشني المتوفي 940هه.
22- ڪليله و دمنه، مصور.
23- مثنوي مهرو مشتري، احمد عصار، ڪتابت 898 هه.
24- شاهنامه فردوسي المتوفي 416هه، بخط صفي قلي بن الفرهاد، ڪتابت 1066هه.
25- شاهنامه فردوسي المتوفي 416 هه بخط نامعلوم، 905 هه.
26- شاهنامه فردوسي المتوفي 416 هه، بخط السمرقندي معيني، 844هه.
27- شاهنامه فردوسي المتوفي 416هه بخط صفي لطف بن عيسى شيرازي، ڪتابت 796هه.
شاهنامه جا هي چارئي نسخا مصور مطلا ۽ دلفريب خطب ۾ آهن.
28- ماني ۽ بهزاد جي تصويرن جا البم به ڀتين جي ڪٻٽن ۾ رکيل آهن ۽ ڪئين خوبصورت ۽ خوشخط وصليون ڀتين تي ٽنگيل آهن، جن ۾ ڪجهه وصلين تي آيتون آهن ۽ ڪن تي شعر لکيل آهن.
29- انتخاب شعراءِ فارس: هيءُ انتخاب سلطان عليءَ جي خط ۾ آهي ۽ ڪتابت جو سن 901هه آهي. هيءَ سلطان ابوالنصر بايزيد لاءِ لکيو ويو هو. انتخاب هنن شاعرن جو آهي: حافظ، امير خسرو، خواجه خسرو، شيخ ڪمال، خواجه سلمان، جامي، ثنائي، عصمت بخاري ۽ ناصر بخاري.
30- منتخب ڪلام شاهيس: پهرئين صفحي جي لوح تي فتح علي شاهه قاچار جي سونهري مهر لڳل آهي. ڪاتب معزالدين محمد الحسين آهي ۽ سن ڪتابت 987هه.
پهرئين صفحي تي هي شعر آهن.
اي نقش بستہ نام خطت با سرشت مان،
اين حرف شد ز روز ازل سرنوشت ما.
ڪارم بسينہ تخم وفائي تو ڪشتن است.
خود عقل خندهه مي زند ازڪار دشت ما.
ماشرمسار ماندهه ز تقصير هائي خويش،
لطف تو خود نمي نگرد خوب وزشت ما.
صفحو ٻيو:
اي شيخ شهر اگر بہ خرابات بگذري،
رشڪ آيدت بڪلبلئه همچون بهشت ما.
بگذر بسوئي تربت شاهي ڪه بشتوي،
بوئي ونا ز طينت عنبر سرشت ما.
بتقصير عيبم مڪن ڪزآب چشم من،
هنوز اندر هم تخم وفا ميرديداز گَل ها.
گراز گردون مَلائي باشدت برعشق املاڪن،
ڪه عشق آمد درين شڪل مدد رحل مشڪل ها.
ان ڪمري سان لڳو لڳ هڪ ننڍڙو ڪمرو آهي، جهن جي دروازي جو عنوان آهي ”ڪمرهه الاوراق البريته“ ان ۾ پئپيرس (PAPYRUS) تي لکيل قديم ترين خط ۽ مڪتوب شيشن. جي ڪٻٽن ۾ رکيل آهن. ڪي خط ثابت آهن ۽ ڪي بلڪل بوسيدهه ٿي چڪا آهن. مَسُ ڦڪي ٿي چڪي آهي. انهن خطن جا سن هن ريت آهن. 142هه_ 178هه_ 186هه_ 236هه_ 264هه_ 285هه_ 272هه_ 299هه_ 347هه_ 450هه_ 459_هه. هتي هڪ ڪتاب ٻيو به ڏسڻ ۾ آيو.
الجامع الحديث، تاليف ابي محمد عبدالله بن وهب الفهري القريشي. هن مصنف جي پيدائش سال 124هه_125هه ۾ ٿي آهي. هي ٽين صديءَ جي مُنڍ ۾ ڪتابت ڪيو ويو آهي.
هڪ خط وليد بن عبدالملڪ (86_96هه) جي زماني جي ساڳئي ڪاغذ تي يوناني ۽ عربي زبان ۾ لکيل رکيو هو. هڪ خط ٻيو به وليد جو سندس ڀاءُ عبدالله بن عبدالملڪ جي نالي آهي، جيڪو ان وقت مصر جو گورنر هو. انهن خطن متعلق دارالڪتب المصريه انگريزي زبان ۾ ٽن جلدن ۾ هڪ ڪتاب ۽ عربي زبان ۾ هڪ جلد جو ڪتاب ڇپيو آهي.
وڏي ڪمري ۾ جتي ڪلام مجيد جا قديم نمونا ۽ مصنفن جا هٿ جا لکيل ڪتاب موجود آهن، اتي ڪجهه ڪٻٽ اهڙا به آهن، جيڪي ترڪ سلطانن جا ڪلام مجيد ڏسڻ ۾ اچن ٿا. انهن ۾ ترڪي زبان جا مخطوطا آهن. مير علي شير نوائي جي ترڪي ديوان جا چند بهترين نسخا به ڪٻٽن ۾ کليل پنهنجي حسن ۽ زينت جي بهار پيا ڏيکارين.
ان ڪمري جي هڪ حصي ۾ چند ڪٻٽ رکيل آهن، جن ۾ علامه مرحوم تيمور بادشاهه جي ذاتي استعمال جون شيون آهن. مثلاً قلمدان، انڊ پين، پيپر ويٽ، خوردبين، مس ڪُپڙي، هٿَ جون ڪاٺيون، چانهه جا پيالا، کاڌي جون پليٽون وغيره وغيره. غالباً اهي ئي قلم ۽ مس هوندا، جن جي ذريعي هن بي مثل عالم عربي ادب ۽ تاريخ تي املهه مضمون ڪاغذ تي لکيا هوندا.
علامه تيمور بادشاهه جو ڪتب خانو به دارالڪتب جي حوالي ڪيو ويو آهي، جنهن جي فهرست ڇاپي پئي وڃي ۽ خزانه تيموريه جي نالي سان چار جلد هن وقت تائين ڇپجي به چڪا آهن.
_________
* ترجمو: محمد صديق منگيو.
[هي مضمون ٽه ماهي ”الزبير“ ڪتبخانه نمبر، جلد 11، سال 1967ع ۾ شايع ٿيو. سنڌي ترجمو ”سنڌي ادب“ (سنڌالاجي) ۾ سال 1995ع ۾ ڇپيو]