ديباچو
جناب جي. اَلانا جي شخصيت ۽ وجود حيرت ۾ وجهندڙ آهي. آءُ سندس انساني خوبين جو انهيءَ دور کان معترف آهيان جڏهن پاڻ 1930ع ۾ انگريزي ۾ هفتيوار اخبار ڪڍي ”سنڌ جدائي“ واري يڌ ۾ سنڌ جي ماڻهن سان همدوش ٿي بيٺو. پاڻ انهيءَ زماني ۾ ڪراچيءَ جي مسلمانن ۽ هتان جي انگريزي دان حلقه ۽ بحيثيت ليکڪ ۽ انگريزي نثر نويس جي نهايت مقبول ۽ هڪ خاص مقام جو مالڪ هو.
جيئن زمانو گذرندو ويو تيئن تيئن سندس ذهانت، قومي احساس، ۽ طبيعت جي گوناگون وصفن تان پردو هٽندو ويو ۽ معاصرن لاءِ سندس ذات حيرت ۽ اچرج جو باعث بڻجي وئي. الانا احب هڪ ئي وقت، صحافي، سياسي رهنما، پارليامينٽري زندگيءَ جو ڄاڻو، ڪراچي ڪارپوريشن جو ميئر، آغا خان جو وزير، الغرض سنڌ اندر خواهه پوءِ پاڪستان ۾ ڪابه حيثيت ۽ عزت اهڙي ڪانه هئي جيڪا هن صاحب نه ماڻي. هن فضا مان جڏهن ٻاهر جو رخ ڪيائين، تڏهن وري ڏسندي ڏسندي بين الاقوامي ادارن ۽ ايوانن ۾ ڇائنجي ويو. دنيا جي امن و امان ۽ انساني حقن لاءِ ڪيل جدوجهد ۽ ڪوشش، انهيءَ دور واريءَ سندس زندگيءَ جو درخشان ۽ يادگار باب آهي ۽ دنيا جي حلقن ۾ تسليم شدهه امر آهي.
انگريزي ادب سان سروڪار ته جوانيءَ کان ئي هيس ليڪن اسان کي تڏهن حيرت ٿي جڏهن مغرب ۽ دور مشرق جي ادبي حلقن، علمي ادارن ۽ موقر دانشگاهن سندس انگريزي نظم ۽ نثر جي قوت ۽ قلم جي زور کي تسليم ڪيو، ساراهيو ۽ کيس اعزاز ڏنا. اهو سڀ ڪجهه ڪو معمولي ڪارنامون نه آهي! اسان سنڌ جي رهاڪن ۽ پاڪستاني باشندن لاءِ سندس وجود ۽ سندس شخصيت واقعي افتخار جو سبب بڻجي پئي آهي.
مصنف جي حيثيت ۾ الانا صاحب جا ڪيئي ڪتاب ڇپجي چڪا آهن، جيڪي ادبي حيثيت سان نهايت ئي ممتاز مقام جا حامل آهن. ليڪن اهو سمورو ادبي ۽ علمي سرمايو انگريزي زبان ۾ آهي جنهن مان ممڪن آهي ته پنهنجي وطن جي ماڻهن پورو فائدو نه ورتو هجي. هن وقت الانا صاحب پنهنجي اباڻي زبان سنڌيءَ ڏانهن توجهه ڪندي پهريون ئي ڪتاب نظم ۾ مڪمل ڪيو آهي جيڪو آئندهه صفحن ۾ پڙهندڙن وٽ پيش ٿي رهيو آهي. مادري زبان هجڻ ڪري ان جو نثر شايد لکڻ سولو هجي، پر نظم سو به ڪلاسيڪي اصنافن ۾ چوڻ بيحد مشڪل ۽ تمام اوکو مسئلو آهي. ڪتاب کي ڏسي تسليم ڪرڻو پوي ٿو ته ذهانت ۽ ڏات خداداد ٿئي ٿي. جنهن کي نصيب ٿئي، جنهن کي ملي! هر ڪنهن جي وس ۽ اختيار جي شيءِ نه آهي. قدرت ضروري نه آهي ته سڀ سان فياض هجي.
ڪي پڙاڏا ڪي سڏ، الانا صاحب جي سنڌي ادب ۾ سندس دسترس جو مظهر اسان جي سامهون آهي. هي ڪتاب ٽن حصن ۾ وراهيل آهي، پهرين حصي ۾ بيت، ٻئي ۾ ڪافيون ۽ آخري حصو آزاد نظم تي مشتمل آهي. پهريان ٻه حصا ظاهر آهي ته اسان جي ڪلاسيڪي صنفن ۾ آهن، جن جو مدار خاص ماحول، روايتن، سنڌي تهذيب ۽ تمدن تي ٿئي ٿو ۽ جنهن ۾ خصوصي استعارا، تشبيهون، ۽ محاڪات ڪتب اچن ٿا. ازان سواءِ تصوف جي چاشني به انهن صنفن جو لازمي جزو ٿئي ٿي. اِهو سڀ ڪجهه اُهو ماڻهو ڪاميابيءَ سان پنهنجي ڪلام ۾ آڻي سگهندو، جيڪو انهيءَ خاص عرفاني ماحول ۽ زندگيءَ سان واسطو رکندڙ هوندو. الانا صاحب شهرن ۾ زندگي بسر ڪئي آهي. مغربي زبان ۽ ادب سان سندس سروڪار رهيو آهي. سندس ادبي مطالعو به بظاهر يورپي لٽريچر جو رهيو آهي. ليڪن حيرت ٿئي ٿي ته هن صاحب بيتن ۽ ڪافين ۾ انهن صنفن جي سڄي ساز و سامان کي ايڏيءَ قابليت ۽ ڪاميابيءَ سان ملحوظ رکيو آهي، جو يقين ٿئي ٿو ته هي اڪتسابي نه بلڪ وهبي ڪرشمو آهي. يعني:
اين سعادت بزور بازو نيست
تانه بخشند خداءِ بخشندهه!
الانا صاحب جي بيتن خواهه ڪافين ۾ اسلامي تعليمات، تصوف ۽ عرفاني رازن ۽ رمزن جا تمام گهرا اهڃاڻ ڏسڻ ۾ اچن ٿا، جيڪي سندس فڪر جي سلامتي، اسلاميات جي اونهي مطالعي ۽ مشاهدي جو پتو ڏئي رهيا آهن. سموري ڪتاب ۾ ڪو به عامي خيال ۽ بزاري تصور ڪو نه آيل آهي، جيڪو سندس فڪر جي پختگيءَ ۽ طبيعت جي سلامت رويءَ جو دليل آهي.
ڪلام ۾ بنيادي طرح حضرت شاهه لطيف سچل سرمست جا روح ڪارفرما نظر اچن ٿا. شاعر انهن ٻنهي بزرگن جي رنگ ۾ رتل آهي. سٽ سٽ جي رڳ ۽ ريشي ۾ انهن جو عرفان محسوس ٿئي ٿو. مثلاً شروع واري بيت ۾:
سرور تون ستار، اجها عالم آسرا
دائم قائم تون سدا، ڏيهن جا ڏاتار
مالڪ، خالق، خلق جا، مڙني جا مختيار
پرور پالڻهار، مهر ڪر مسڪين تي!
حضرت شاهه جو روح ٻولي رهيو آهي اهڙيءَ طرح هيٺين بيتن ۾ به واضح طرح شاهه جو رنگ موجود آهي:
تو ۾ اٿم آس
تن من آهه اداس
آدم اعليٰ تون ڪرين
مون کي ڪهڙي اون
آيتون الهامي آهين
هوامر الاهي آکين
تون پڙاڏو، تون سڏ
لاثاني! لافاني!
ويهــــــــه مَ وک وڌاءِ
تنهان پوءِ ملندياءِ
ٻانهيءَ تي ڪا ٻاجهه ڪر
سرهو ڪر سچا ڌڻي
رڪ بنائين سون
ڳڻي ڳڻيان ڳڻ ڪيترا
بيت ٻانهيءَ جو ٻولي
وايون وڻندڙ هي ٿيون
تون ڏيو تون روشني
والي! واحد تون وڏو!
رکــــــــــــــــج آسَ الله ۾
واڌائي وصال جي
-----
ڏکيو ٿيو سفر سُجهي
ساٿي نه جت سنگتي
ات جهليندو ڏاتار
حيات جي هُن پار
نه ڪو مددگار
ٻانهيءَ جو هٿ ٻاجهه سين
-----
نانءُ نينهن ڳنهن جي
ســــبـــــق پــــڙهــــــن نه ٻــــــيـــــو
-----
پـــنـــــڌ پـــــري مــــنــــزل ڏور
انــــــــدر نـــــــور ئــــــــي نـــــــور
نبري ڪا نه نينهن ريءَ
جي دلبر سارين دلي سان
-----
جــــهــــــوليءَ ۾ جــــهــــــــلـــيـــمُ
آئـــــــــــــون ته مــــــڱــــــــڻــــــــهــــار
جـــــيـــڪــــي ڏنــــو ڏاتــــــار
ڪوڙين ڪرم ڪريم جا
-----
جــــــــوڳــــــيــــــــئــــــــڙا جـــــــــــــــــاڳن
خــــــــوديءَ کــــــــــــــي کــــــــائــيــــن
پـــــيـــــا الله! اُچــــــــاريـــــــــن
سرجون صـــدائـــــون هـــڻـــن
-----
آديـــــــــســـــيــــــــن آديءَ اٿــــــــــــي
ســـــــڪ ســـــيــــــن ســـــاريــــائــــون
انـــــــــــــــــدر اوريـــــــــــائـــــــــون
پـــــــريــــن پـــــرور پانهنجو
------
گــــــــيــــــڙو ســــنـــــدن لــــــبـــــاس
ســـــــي جـــــوڳــــي پــــيــــا پــــــار
ڳــــــــلـــــــــي ڌاڳـــــــــن هــــــــــار
جن روح ۾ رب ريجهائيو
------
مٿين چند بيتن مان اندازو ڪري سگهجي ٿو ته شاهه جو ڪيتري قدر نه شاعر جي ذهن ۽ فڪر تي قبضو آهي. اهڙيءَ طرح ٻيو اثر آهي مٿس سچل سرمست جو، جنهن جا اهڃاڻ به ڪلام ۾ گهڻي حد تائين موجود آهن.
چوي ٿو:
ڇا مــــســــجـــــد؟ ڇـــــــا مــــنـــــدر؟
الــــــــــــــک وســــــــــــــي انــــــــــــــــدر
گــــرجــــــــا ٽــــــڪــــاڻـــــن ۾!
هر هنڌ حاضر حق ٿيو!
------
پــــــــــــاڻ کـــــــــــــــــي ســـــــــڃــــــــــاڻ
آئــــــــــون کـــــــــــڻ نـــــه ســـــــــــــاڻ
ورق ســـــــــڀ وســـــــــــــــار
اڃـــــا پــــنــــڌ پـــــري ٿـــيـــــو
------
آئون انسان! آئون امر!
آئون قطرو منجهه درياه
آئون جوت! آئون دانا
عابد، ساجد آهيان
------
دلبر ديرو دل ۾
پــــــــــــــــريــــــــــــنءَ پــــــــــــيـــــــــالـــــــــو
ٿــــيــــــــــو انــــــدر اجـــــــالــــــو
پياريو عشق عــمــيــق مــان
------
نــــســـل رنــــگ تــــــرڪ ڪـــــري
عــــشـــــق جـــــــــو چـــــــرخـــــــــو اڏ
مـــسجــــــد مــــــنــــــــدر ڇـــــــــڏ
ته پرين پسين پاڻ وٽ!
------
ڇا ذات ڇا ڪُذات
جن وسايو وهم
آدم مـــــــڙيـــــــو ئـــــــــــــي آدم
ســــي ئـــــي پـــهـچي پار پيا
------
پڙهيئي نمازون سدا
انـــــــــــــدر تـــــــــــــــــــــون اُجــــــــــــار
روزا رکـــــيــــــئــــي يـــــــــار
ته رڙهـي رســين رام کي!
الانا صاحب جي هن ڪتاب جو اول تا آخر اهو ئي رنگ آهي. ساڳي مستي ۽ موج ڪافين ۾ به آهي. بهرحال سندس هيءَ سوکڙي سنڌي ادب لاءِ املهه تحفو آهي ۽ جهڙيءَ طرح هُن صاحب انگريزي ادب ۾ پنهنجو مقام پيدا ڪيو آهي. تهڙيءَ طرح سنڌي ادب جي تاريخ ۾ به هي ڪتاب پيش ڪري هن پنهنجي جاءِ ٺاهي ورتي آهي. جنهن لاءِ کيس جَسُ ۽ مبارڪون هجن!
ڪتاب جي ترتيب، تصحيح ۽ پروف ريڊنگ، اسان جي نوجوان اديب ۽ شاعر جناب عنايت بلوچ صاحب نهايت سليقي ۽ خوش ذوقيءَ سان ڪئي آهي جنهن ڪتاب جي معنوي ۽ صوري حيثيت جو حسن دوبالا ڪري ڇڏيو آهي. جزاڪ الله.
حسام الدين راشدي
ڪراچي
13-1-1981