مهاڳ
سچ پچ الطاف ڦيٿ هٿ ۾ کڻي ڌرتيءَ جي گولي کي ماپي ورتو آهي. سندس مشاهدي جي ڪئنواس تي ڇا ڇا نه آيو هوندو؟ سوچيان پيو، ڪو اهڙو منظر يا ڪو اهڙو عڪس به هوندو، جنهن الطاف جي شعور ۽ ذهن تي ڪو چٽ نه چٽيو هجي؟ الطاف جنهن به ڪاريگر جو ڪو چڱو چٽ ۽ نقش ڏٺو آهي ته، اسان سان اُن جو ذڪر دل کولي ڪيو اٿائين. هن بنگال ڏٺو آهي، جنهن لاءِ جوش مليح آبادي چيو هو ته، هڪ ڏينهن هُن هڪ بنگالڻ دوشيزه کي وهنجڻ کان پوءِ، ڪلهن تي لٽڪايل زلفن مان پاڻيءَ جا ڦڙا ڳڙندي ڏٺا هئا ۽ ان ڏينهن کان پوءِ مرحوم جوش وهنجڻ شروع ڪيو. الطاف جپان به ڏٺو آهي، جتي مون خود به ڪيوٽو ۾ شام ويلي، ڇاتيءَ ويڪرين ۽ برفاني جسمن وارين حسينائن کي سوني مندر Golden Temple وٽ، گهاٽن وڻن جي ڇانو ۾، کيکڙن جا پڪوڙا کائيندي ڏٺو هو.
”هڪڙي خوفناڪ سفر“ ۾ مڇريل ۽ بکايل خلاصين جو جهاز جي ڪپتان ۽ هڪ پنهنجي ساٿيءَ جو گوشت، ڳجهن جيان ڳڙڪائي ڇڏڻ وارو، هڪ اهڙو عمل آهي، جنهن کي پڙهڻ سان لونءَ لونءَ ڪانڊارجيو وڃي. اها بک ئي آهي جيڪا انسان کي وحشي بڻائي، انسان جو رت ٿي پياري. بک جي شدت جو اهو وڏي ۾ وڏو مثال آهي. انسان کي زندهه رهڻو آهي، پوءِ ڇو نه کيس پاڻ کان ڪمزور هڪ ٻئي انسان جو گوشت کائڻو پوي.
اسان آفريڪا جي ڏڪاريل انسانن جون انساني ڍانچي جهڙيون تصويرون ڏٺيون آهن ۽ احوال پڙهيا آهن. بکن جي اهڙي عالم ۾ جيڪڏهن بکيو پيءُ پنهنجي پٽ يا ڌيءَ جو پاڻ گوشت نه کائيندو هوندو ته، گهٽ ۾ گهٽ پيءُ پنهنجي جسم مان گوشت جا ٽڪرا ڪوري پنهنجي پٽ ۽ ڌيءَ کي ضرور آڇيندو هوندو ته، ”بابا! هي کائو.“ الطاف زندگيءَ جي اهڙن ئي حقيقي واقعن ۽ حادثن جا ترجما ڪري، پيٽ جي عالمي مسئلي جي چٽي ۽ صاف تصوير ويهي چِٽي آهي. اسان جي ٿري ۽ جابلو علائقن ۾ اڄ به انسان کي ويلن جا ويلا مانيءَ ڀور نٿو ملي. جس هجي انهن ٿري ۽ جابلو انسانن کي، جن اڃا سوڌو پنهنجي ڀاءُ يا پاڙيسريءَ جو گوشت نه چَکيو آهي.
هتي مون کي ننڍڙائپ جو هڪ واقعو ياد اچي ويو آهي. مان وڌ ۾ وڌ يارنهن- ٻارنهن سالن جو هيس. ٻيا شڪاري ۽ خفتي ڪراڙا ۽ جوان جماڻ هئا. ڪچي ۾ سڄي رات باهيون ٻاري، اسر جو شڪار ڪيو هئوسين ۽ ڏينهن جو جهانگيلي ۽ باهڻيءَ ۾ تڙ جو شڪار ڪيو هئوسين. بک ايڏو ته بي وس ڪيو هو جو ٻوڏ کان پوءِ ڪچي ۾ تازن چڻن جي تازي پوکيل فصل جا ڀتر ۽ کڙا پاسي ڪري، چڻن جا انگور داڻا چونڊي کاڌا هئاسين.
ساڳئي مضمون ۾ ”هوا جي بيهڻ وڃڻ“، ”پاڻيءَ مان چرپر ختم ٿي وڃڻ“، ”جهاز جو ڏينهن جا ڏينهن هڪ هنڌ ٽڪ ٻڌي بيهڻ“ وارا عمل اسان جي معلومات ۾ حيرت وجهيو ڇڏين ٿا.
”جنهن جا ڊگها وار تري رهيا هئا. مون هن کي وارن کان ڇڪي مٿي ٻيڙيءَ ۾ چاڙهيو. هوءَ هڪ عورت هئي، جنهن پنهنجي کير پياڪ ٻار کي پنهنجي ڇاتيءَ سان لائي رکيو هو.“
هي اهي جملا آهن، جيڪي ”موت جي سفر“ مان ورتا ويا آهن. ٻڏڻ کان پوءِ به ٻارڙي کي ڇاتيءَ سان لائي رکڻ وارو فطري عمل، ”مامتا، جو هڪ لاجواب مثال آهي، جيڪو خوش قسمتيءَ سان اسان کي الطاف ئي ٻڌايو آهي.
”ٽونيءَ جي آواز تي سجاڳ ٿيس ته صبح ٿي چڪو هو. مون کي ٽونيءَ جو ان ريت جاڳائڻ بنهه نه وڻيو. هن مون کي اهڙي ننڊ مان کڻي سجاڳ ڪيو، جنهن ۾ نه بک جو احساس هو ۽ نه اُڃ جي پيڙا.“
بک جي احساس ۽ اُڃ جي پيڙا جي خوبصورت تصوير چٽيل آهي. ڏڪارين ۽ ڦرلٽ هٺيلن جي منهن تي هڪ زوردار چماٽ آهي. الطاف جا مٿيان جملا ساهه ۾ سانڍڻ جهڙا آهن، وري وري پڙهڻ جوڳا آهن.
”سانباهو سموند جو“ جي مهاڳ ۾ اسان جي سڄاڻ ڌرتيءَ ڄائيءَ ڀيڻ نورالهديٰ شاهه لکيو آهي:
”الطاف پنهنجي اندر جي ڪيفيتن کي ضرور ظاهر ڪري ٿو، پر هڪ پرچارڪ جي انداز ۾ ۽ ذاتي تجربن جي اظهار کان ڄڻ لنوائي وڃي ٿو. نتيجي ۾ الطاف جا سفرناما هاڻي هن اسٽيج تي ورجاءِ جو شڪار ٿيڻ لڳا آهن.“
الطاف جي سفرنامي ”جاني ته جهاز ۾“ جو مهاڳ لڳندي، زبيده ميتلو لکيو آهي:
”ڪن ايڪڙ ٻيڪڙ ماڻهن کي چوندو ٻڌم ته، الطاف شيخ جي لکت ۾ تخليق جو عمل بلڪل ڪونهي. رڳو ملڪن جي رپورٽ جون جهلڪيون آهن.“
زبيده، الطاف جو دفاع ڪندي لکيو آهي ته تخليق کي ٻيا ڪهڙا سونا سڱ هوندا آهن؟ ڇا ٻوليءَ جي پختگي، لکت ۾ ڏانءَ ۽ ڏاهپ جو لاڙو، جنون جو جمال تخليق ناهي ٿيندي؟
مون به سوچيو هو ته ٻولي، گرامر، اصطلاحن ۽ جملن جي غلط استعمال جا مثال ڏيئي الطاف کي ”رنگ“ ۾ ڦاسائي، ٻه چار جڊو- ڪراٽي جا داءَ ڪيان، پر ائين نه ڪري سگهيس. ان ڪري نه ته هو مون کان وڌيڪ طاقتور ۽ چوبڪو پهلوان آهي، پر هيٺين حقيقتن ڪري:
”وايون وڻجارن جون“ جي منڍ ۾ الطاف پنهنجين اهڙين اوڻاين جو ذڪر به ڪيو آهي ته اعتراف به. ان ڏس ۾ مان چوندس ته الطاف جون اهي نالي ماتر خاميون ۽ اوڻايون سندس لکڻين جي تخليقي عمل تي ڪڏهن به اثرانداز نٿيون ٿي سگهن. سڌيءَ توڙي اڻ سڌيءَ طرح، الطاف جي ڏات ۽ ڏانوَ واريءَ سهاڳڻ جي چُنيءَ تي تخليقي عمل جا ٿورا گهڻا چٽ ضرور آهن.
اسان جي سڄاڻ محقق ۽ سنڌي ٻوليءَ جي عاشق سائين ڊاڪٽر غلام علي الانا ”ڳالهيون تنهن جپان جون“ جي مهاڳ ۾ الطاف کي ڏنل ادبي حيثيت ۽ اهميت پڙهي وڌيڪ ٿڌو ٿي ويس.
”بندر بازاريون“ جون مهاڳ لکندي سدا حيات جانيئڙي امر جليل لکيو آهي:
الطاف شيخ جو سنڌ ملڪ جي مٽيءَ سان پيچ پيل آهي، تنهن ڪري هو دنيا جي جنهن به حصي ۾ ويندو آهي، اُتي سنڌي سٻاجهڙن جي ڳولا ڪندو آهي.“
وري لکي ٿو:
الطاف شيخ ڪولمبس ناهي، پر هن ڪولمبس کان وڌيڪ سفر ڪيو آهي.“
سندس ڪتاب ”ارائونڊ دي ورلڊ“ بابت پيارو ليکڪ حميد سنڌي لکي ٿو:
جيتوڻيڪ سندس پهريان سفرناما حياتيءَ جي ڪن رُخن کان خالي ٿا ڏسجن، پر هن سفرنامي ۾ سندس نظر چوڌاري ۽ گهري آهي. مون کي ته هن سفرنامي ۾ الطاف اڳي کان وڌيڪ گنڀير ۽ سندس لکڻي فڪر انگيز ٿي لڳي.“
بس، الطاف ۽ الطاف جي لکڻين بابت اسان جي سڄاڻ مٿين ليکڪن جي مهاڳ پڙهڻ کان پوءِ الطاف تان منهنجي ڪاوڙ به ختم ٿي وئي. الطاف پاڻ به ته ايڏو مٺو ۽ محبتي يار آهي، جو مٿس ڪاوڙ ڪرڻ به ته اخلاقي گناهه آهي.
”ڏکڻ سمنڊ جي هڪ تعجب خيز ڳالهه“، ” جهونپڙي“، ”سرناس“ ۽ سندس ساٿارين جو خوفناڪ سمنڊ جهاڳي تختن مقان جوڙيل ٻيڙيءَ وسيلي، پولاپ ٻيٽ کان ترڪ ٻيٽ ڏانهن وڃڻ، جستجوءَ جي علامت جو پيارو مثال آهي. جهاز کي ويجهو ڏسي، همراهن نه دانهن ڪئي نه وري ڪنهن به قسم جي مدد لاءِ پُڪاريو. هو جهاز تي سوار ٿيڻ لاءِ تيار ئي تڏهن ٿيا، جڏهن جهاز جي ڪپتان سندن ٻيڙيءَ سوڌو جهاز تي سوار ٿيڻ وارو شرط مڃيو. ڦٽن جي پيڙا ۽ بک لاءِ سوچڻ جي بجاءِ ناکئي سرناس سميت، سڀني ملاحن جو پنهنجيءَ ڀڳل ٽٽل ٻيڙيءَ مان پاڻ ڪڍڻ، سڙهه سڪائڻ، ڦاٽل سڙهه سبي ساڄا ڪرڻ، ناريل مان ٺهيل رسا ڇڪي ٻڌڻ واري جدوجهد ثابت ٿي ڪري ته، سندن هٿن سان جوڙيل سندن ٻيڙي، کين ڪيڏي نه پياري هئي. جيئڻ لاءِ جهيڙڻ واري عمل ۾، هنن لاءِ اُها ننڍڙي ٻيڙي ڪنهن به وڏي جهاز کان گهٽ نه هئي.
الطاف سڌيءَ يا اڻ سڌيءَ طرح اسان کي ڇا ڇا نه چيو آڇي؟ الطاف اهو وڻجارو آهي، جنهن وٽ وکر ڍيرئون ڍير آهن. جيڪو ولايت مان هر وڻج ۽ وڙ جون ٻوريون ۽ خرزينون ڀري اچي ٿو. بنا اگهه- پار ڳالهائڻ جي اسان اڳيان کوڙ ڪري، ڀل ته هو ڪيترو به محصول ۽ قيمت ادا ڪري اسان وٽ پهچي، پر اسان کي وڙ وڙ جو وکر بنا ملهه پيو آڇي.
الطاف جي لکڻين مان تخليقي عمل مينهن جي گُوهن وانگر وهندو نظر اچي ها، جيڪڏهن هو واسطو رکندڙ ملڪ جي سماجي تاريخ، ثقافتي، اقتصادي حالتن، مسئلن ۽ ادبي لاڙن ۽ رُخن جو ڳوڙهو ۽ ڀرپور مطالعو ۽ مشق ڪري پوءِ ويهي ڪتاب لکي ها. پوءِ ڇو نه هو ٽن ڪتابن جي جاءِ تي هڪ ڪتاب ڏئي ها. تنهن هوندي به مان ائين چوندس ته، هن جو به وکر وهايو آهي، سو پَئي پراڻو نه ٿيندو.
آئرلينڊ جي ڪناري ڀرسان آمريڪي جهاز ”لوسيتانيا“ جي ٻڏڻ واري ڀيانڪ منظر جو اهڙو ته سُريلو ۽ سيبائيندڙ ترجمو ٿيل آهي، جو ان لکڻيءَ کان متاثر ٿي مون کي چوڻو ٿو پوي ته الطاف فقط اسان جو آهي ۽ نه ڪنهن ٻئي جو.
هن حادثي کي پڙهڻ کان پوءِ مان سوچيان ٿو ته هزارين ماڻهن کي سمنڊ ۾ ٻڏندو ڏسي، جرمن ڪپتان ”سويگر“ کي جا خوشي ٿي هوندي، ان جو به جواب ناهي.
”مرندي مرندي بچڻ“ ۾ الطاف لکيو آهي:
”...... انهيءَ علائقي ۾ مان اڪيلو ٿي پيس ۽ قاعدا قانون ٺاهڻ واري شارڪ هئي.“
شارڪ جي سمنڊ تي حڪمراني، سندس دٻدٻو ۽ انسان جي مجبوري ۽ بي وسيءَ جا ڪهڙا نه عمدا ۽ سچا عڪس آهن.
”لکين سج لهي ويا، کيڙيندي کارو“ جي تعارفي حصي ۾ الطاف اسان کي ظلم ۽ استحصالي قوتن جي ڪردار واريون اهڙيون ته ڳالهيون ٻڌايون آهن، جيڪي جيتوڻيڪ اسان جون ٻڌل ۽ پڙهيل به آهن، تڏهن به ڇرڪائي ٿيون ڇڏين. ظلم ۽ ظالم، پيڙڻ ۽ پيڙيندڙن جي غير انساني عمل خلاف آواز اُٿارڻ لاءِ الطاف جون اهي ڳالهيون اسان جي قلم ۾ قوت ۽ آواز ۾ سگهه ٿيون پيدا ڪن.
آفريڪا جي ڏڪاريل ۽ پٺتي پيل ملڪن مان غلامن جا ٽولن جا ٽولا خريد ڪري اچڻ، غلامن ۽ قيدين جا چپون هلائڻ، سندن اگهاڙين پٺين تي چهبڪ وسائڻ، بکيا هجن توڙي ڏکيا، پر جهاز ضرور هلائين. مالڪن، جهازن ۽ ڇاڙتن جي ظلمن کان تنگ ٿي خودڪشي ڪرڻ، هوڏانهن وري انهن ستايل غلامن ۽ قيدين جا بلوا ڪري جهاز جي مالڪن ۽ سندن ڇاڙتن کي ماري سندن گوشت کائي ڇڏڻ وارا اوائلي واقعا، الطاف جي ڪتاب ۽ سندس لکڻين کي امر بڻائڻ وارا واقعا ۽ حادثا آهن. اسان کي خبر ٿي پوي ته جهازن کي جڏهن انجڻين سان نه پر چَپُن ۽ سڙهن وسيلي هلايو ويندو هو، تڏهن هڪ طاقتور انسان، ٻئي مجبورَ انسان سان ڪهڙو ورتاءُ ڪندو هو؟.
ڪنهن به تخليقڪار جي تخليق جو تنقيدي جائزو وٺندي، ڏسڻو اهو آهي ته ليکڪ ادب ۽ زندگيءَ جي جديد تقاضائن ۽ لاڙن سان ٺهڪندڙ، اسان کي ڪهڙيون شيون ڏنيون آهن. وقت ۽ ماحول جي ڪهڙي ڳالهه ڪهڙي انداز سان ڪئي اٿائين؟ ڪهڙو نئون گس ۽ ڪهڙي نئين لاٽ ٻاري اٿائين؟ هن ڪنهن مخصوص ٽولي يا گروهه لاءِ ڪو پرچارڪ مواد ته نه ڏنو آهي؟ سندس لکڻين ۾ ڪيڏي وسعت ۽ نواڻ آهي؟ پراڻين ڳالهين جي ورجاءِ کان ئي سندس ادبي کيت ۾ ڪهڙا تخليقي عمل جا گل کڙيل آهن؟ هن ڊپلوميسيءَ کان ڪم ورتو آهي يا ڪنهن سان جانبدار رهيو آهي؟.
الطاف جي شروعاتي سفرنامن ۾ تخليقي عمل بيشڪ گهٽ ٿو ملي، مگر وقت گذرڻ سان هو ان غير تخيلقي ڌٻڻ مان ٻاهر نڪرڻ ۾ ڪافي حد تائين سوڀارو ٿيو آهي. مون ٺري ويل خاڪ هٽائي، چڱيءَ طرح ڏٺو آهي ته، الطاف جي تخليقي آويءَ مان تازا تيار ٿيل گهڙا اڳ وارن گهڙن کان نه رڳو سٺا پڪل آهن، پر مٿن اُڪريل چٽ به موهيندڙ آهي. ڀٽائي ويندي ويندي اهڙن سامونڊي وڻجارن لاءِ تڏهن ته چيو هو:
”ويا جي عميق ڏي، منهن ڪائو ڏئي،
تن سپون سوجهي ڪڍيون پاتاران پيهي،
پسندا سي ئي، اَملهه اکڙين سين.“
(شاهه)
تاجل بيوس