لکين سج لهي ويا، کيڙيندي کارو
ان زماني ۾ جهاز چَپُن تي هلندا هئا. يا وري وڏن سڙهن تي. هڪ هڪ جهاز ۾ سوين ماڻهو/غلام/ قيدي/ شيدي قطار ۾ ٿي ويهندا هئا ۽ ڏينهن رات چپون هلائيندا رهندا هئا. خراب موسم ۾ ڀلي الٽيون ڪندا رهن يا کاڌي نه هئڻ ڪري بک ۾ پاهه ٿيندا رهن، پر جهازن جا مالڪ/ مالڪن جا ڇاڙتا/ ڪپتان ۽ انهن جا ماڻهو هنن کي رسي ۾ ٻڌي، چهبڪ هڻي، ماري ڪٽي هر حالت ۾ چَپُون هلرائيندا هئا. ٻيءَ صورت ۾ جهاز جي بيهڻ ڪري ٻڏڻ جو خطرو هو. ڪڏهن ڪڏهن کاڌو خوراڪ ختم ٿي ويندو هو ته به بک اڃ ۾ پڻ هنن کان ڪم ورتو ويندو هو ۽ منزل مقصود تائين پهچندي ڪيترائي موت جو شڪار ٿي ويندا هئا يا بک ۽ تڪليفن جو تاب نه جهلي، موقعو ملڻ تي يا ته خودڪشي ڪندا هئا يا وري جهاز تي ميونٽي (بلوو) ڪري جهاز جي مالڪن يا انهن جي ڇاڙتن يا پنهنجن ساٿين کي ماري، سندن گوشت کائيندا هئا. جيئن هن سفر ۾ آهي.
سڙهه وارن جهازن ۾ به ساڳيون تڪليفون هيون. سڙهه ڦاٽي پوندا هئا يا هوا بند ٿي ويندي هئي ته پوءِ ڏينهن جا ڏينهن سمنڊ ۾ هڪ هنڌ پيا هوندا هئا يا طوفاني ڇولين جي نظر ٿي ويندا هئا.
هي سفر ان زماني جو آهي، جڏهن يورپ جا ماڻهو سون، هيرن، عاج جي تلاش ۾ آفريڪا مان شيدي جهلي، ڏکڻ آمريڪا وڪڻڻ ويندا هئا يا آفريڪا ۽ آمريڪا جي مڪاني باشندن کي رم (شراب) ڏئي، کانئن مٿيون شيون حاصل ڪندا هئا. هي جهاز به شراب جا ڊرم کڻي پيرو (ڏکڻ آمريڪا) سون وٺڻ لاءِ وڃي رهيو هو.
انهن ڏينهن ۾ رستو ڳولڻ لاءِ تارن ۽ سج کان مدد وٺبي هئي يا قطب نما ۽ سيڪسٽنٽ (Sextant) اوزار کان، قطب نما اوزار ٺاهڻ تمام آسان آهي، جنهن ذريعي طرفن جي خبر پوي ٿي. خاص ڪري اتر جي ڪنهن به چقمق جي ٽڪر کي وچ ۾ ڌاڳو ٻڌي لڙڪائبو ته ٽڪرو اتر ڏکڻ طرف منهن ڪري بيهندو. ٻن يا هڪ طرف جي خبر پئجي وڃي ته باقي طرف ڳولڻ سولا آهن. قطب نما به ان ئي اصول تي ٺهيل آهي. سيڪسٽنٽ اوزار اڄ به نيويگيشن ۾ استعمال ٿئي ٿو، جيتوڻيڪ پاڻيءَ جي جهازن ۽ هوائي جهازن ۾ ڊيڪا، لورين ۽ سيٽلائيٽ نيويگيٽر جهڙا آٽوميٽڪ اوزار نڪري پيا آهن. سيڪسٽنٽ ذريعي ڪنهن به آسماني چنڊ، تاريخ، سج جو ائنگل (ڪنڊ) معلوم ڪبي آهي. پوءِ ٽرگناميٽري ذريعي ٽڪنڊي جون ٻيون ڪنڊون ۽ پاسا معلوم ڪري، اهو حساب لڳائي سگهجي ٿو ته، جهاز دنيا جي ڪهڙي هنڌ تي آهي ۽ مقرر وقت ۾ جهاز ڪيترو هليو؟ اهو مفاصلو ٽڪنڊي جو هيٺيون پاسو (Base) ٿيندو. بهرحال! اڄ جي دور ۾ هي حساب ڪتاب تمام سولو ڪم آهي، جنهن جون ڪيتريون ئي بنيادي جدولون (سائين، ڪوسائين فارمولا وغيره) اڄڪلهه هر اسڪول ۽ ڪاليج ۾ ئي سيکاريا وڃن ٿا.
گذريل زماني ۾ جهازن جي ڪئپٽن کي وڏي اٿارٽي هوندي هئي. هو ئي گهڻو ڪري جهاز جو مالڪ هوندو هو ته، جهاز تي چڙهيل سامان جو مالڪ/ واپاري پڻ. هو ئي انتظام هلائڻ ۽ سزائون ڏيڻ وارو جج هوندو هو ته، هو ئي جهاز هلائڻ، خاص ڪري نيويگيشن (رستو ڳولڻ) جو ڄاڻو هوندو هو ۽ هو ان رستي جي علم کي پاڻ تائين ئي محدود رکندو هو، جيئن ملاح ڊپ ۾ هجن ته ٻيلي ڪئپٽن جي هيڏانهن هوڏانهن ٿي ويو ته سڀ رڃ ۾ رُلي وينداسون.
چون ٿا ته واسڪو ڊي گاما جڏهن پهريون دفعو جهاز کي ڪيپ آف گڊ هوپ وٽ آندو ۽ هاڻي اڳتي هندستان جو گس ڳولڻ لاءِ وڌڻ وارو هو ته خراب سمنڊ ۽ موسم ڪري جهاز جي خلاصيتن ۾ ايڏي ته بيچيني پيدا ٿي پئي، جو واسڪو ڊي گاما کي مجبور ڪرڻ لڳا ته واپس وطن، يورپ ڏي هل. ان تي ڊي گاما جيڪو ڪري آيل پنڌ جو نقشو ٺاهيندو پئي آيو، تنهن کي ڦاڙي ڇيهون ڇيهون ڪندي چيائين: ”هاڻي واپس موٽڻ وڃڻ جو رستو فقط منهنجي دماغ ۾ ئي محفوظ آهي، ان ڪري توهان کي منهنجي راءِ مطابق اڳيان هندستان ڏي هلڻو پوندو. ان کان پوءِ توهان کي واپس وٺي هلندس.“
اهو ٻڌي ملاح سڀ چپ ٿي ويا ۽ ڪنهن به واسڪو ڊي گاما جو نالو نه ورتو، جو هن کي مارڻ سان ماڳهين سڀ ئي ڏکيا ٿي ٿيا. پر هن سفر ۾ ملاحن ڪاوڙ ۾ اچي في الحال ته ڪئپٽن کي ماري ڇڏيو، پر پوءِ کين اڳتي هلڻ جو نه نقشو هٿ آيو ۽ نه رستي ڳولڻ جا اوزار.
جهاز تي ڪئپٽن کان پوءِ ٻئي نمبر تي انچارج چيف آفيسر ٿئي ٿو. جنهن کي ڪيترن ئي ملڪن ۾ ”چيف ميٽ“ يا ٺلهو ”ميٽ“ (Mate) به سڏين. انهن ڏينهن ۾ اهو ضروري نه هو ته چيف آفيسر به ذري گهٽ ايترو قابل ۽ ڄاڻو هجي، جيترو ڪئپٽن جيئن ايمرجنسيءَ ۾ جهاز جي واڳ سنڀالي سگهي. نتيجي طور جيڪو ڏاڍو سو گابو وارو حساب هو، جيئن هتي ڪئپٽن جي مرڻ بعد جهاز جو بورچي پاڻ کي ٺلهه تي ڪئپٽن سڏائي ويهي ٿو رهي.
جهاز جو انتظام نه هجڻ ڪري، اهو نتيجو نڪتو ته، مشڪل وقت تي جهاز جا ماڻهو ٻانهن ٻيلي ٿيڻ بدران هڪ ٻئي سان وڙهندا رهيا. لائيف بوٽس هوندي به بچي نه سگهيا، جو هر هڪ کي پنهنجي جان بچائڻ جي لڳي رهي.
انسان سک جي حالت ۾ ته ماڻهپي ۾ رهي سگهي ٿو، پر ڏک، بک، اڃ، بيماريءَ ۾ ذهني سوچ سمجهه به وڃايو ڇڏي. انهيءَ ڪري سمنڊ يا سامونڊي سفر ۾ ڊسيپلين جي سختي ڪئي وڃي ٿي، جيئن اهڙي مشڪل وقت تي ذهني ۽ جسماني طرح تڪليف هوندي به جيتري قدر ٿي سگهي ته هو ڪنهن رٿيل اصول تي پابند رهي.
هن کي اڳئين سفر ۾ پاڻيءَ ۽ کاڌي جي کوٽ هجڻ باوجود ڊسيپلين هيٺ هيترا سارا ماڻهو. عورتون مرد لائيف بوٽ ۾ سفر ڪندا رهيا، نه ته جهيڙو جهٽو جي ڪن ها ته بچيل پاڻي هڪ ڏينهن ۾ چٽ ڪري وجهن ها ۽ ايترا ڏينهن زندگي بچائڻ لاءِ جدوجهد جاري رکي نه سگهن ها. هو هر وقت هڪ کي ليڊر ٺاهي، ان جي حڪم جي پيروي ڪندا رهيا.
سمنڊ ۾ جتي به ڪا وڏي ندي ڇوڙ ڪري ٿي ته سمنڊ جي ان حصي جو پاڻي مٺو ٿيو وڃي. خاص ڪري وير لهڻ مهل، يعني ان وقت سمنڊ جو پاڻي هيٺاهون ٿيو وڃي ۽ زور نٿو رهيس ۽ هوڏانهن درياءَ جو وهڪرو سمنڊ ۾ رستو ٺاهيندو، ڪيتري پنڌ تائين ڌوڪيندو اچي ۽ سمنڊ جي پاڻيءَ ۾ يڪدم نه ملڻ ڪري، اهو پاڻي ڪا دير ۽ ڪو پنڌ اصلي صورت ۾ رهي ٿو. يعني مٺو ۽ سوادي رهي ٿو. ان جو مثال بنگلاديش جي ڪرناڦلي ندي پڻ آهي، جنهن سان اسان جو واسطو پڙهائيءَ جي ڏينهن ۾ چٽگانگ ۾ پوندو هو. ڇوڙ وٽ ڪرناڦلي نديءَ جي پاڻيءَ جي وهڪري ۾ ايڏو ته زور هوندو هو جو بنگالي سمنڊ ۾ ميلن تائين، سندس مٺو ۽ ميرانجهڙو پاڻي مٿان ترندو نظر ايندو هو ۽ ساڳي وقت وير چڙهڻ وقت سمنڊ جو کارو پاڻي نديءَ اندر ڌوڪي ايندو هو ۽ نديءَ جو ميلن تائين پاڻي کارو ٿي پوندو هو. بهرحال! هن سفر ۾ سمنڊ ۾ مليل مٺي پاڻيءَ جي وهڪري جو حساب ان ريت آهي ۽ ٽوني ۽ ڇوڪر کي سمنڊ ۾ مٺو پاڻي پيئڻ لاءِ ملي وڃي.
اڄڪلهه جهاز آ’ٽوميٽڪ هوندي به ڪنٽرول روم (نيويگيشنل برج) ۾ اسٽيرنگ ويل لڳايو وڃي ٿو، جنهن ذريعي بندرگاهه ۾ ايندي ويندي وقت يا ايمرجنسيءَ ۾ هٿ سان سکان کان مرضي مطابق جهلي، جهاز جو رُخ موڙي سگهجي ٿو. پر اڳئين زماني ۾ ته سڄي سفر دوران هر وقت هڪ همراهه جهاز کي سڌو ڪرڻ لاءِ ان ڦيري (Wheel)/ سکان کي رستي مطابق جهلي بيهندو هو. عام زبان ۾ جهاز جي ان اسٽيرنگ ويل کي فقط ”ويل“ ئي سڏجي ٿو ۽ جهاز جي جنهن حصي/ ڪمري ۾ اهو لڳل هوندو آهي، ان کي ويل هائوس (۽ برج پڻ) چئجي ٿو.
هي خوفناڪ سفر ميچل برنانوس جو بيان ڪيل آهي، جنهن کي پڻ ان جهاز جي ڪنهن بچيل مسافر ٻڌايو هوندو.