سمنڊ تي لڳندڙ ڌاڙا
اڳئين زماني ۾ جڏهن هوا جي زور تي سڙهن وارا جهاز هليا ٿي ۽ هوا جي بند ٿيڻ تي جيئن ئي جهاز هڪ هنڌ بيهي رهيا ٿي ته اوسي پاسي کان سامونڊي ڌاڙيل (قذاق) جهاز تي چڙهي ويا ٿي ۽ ڦر ڪري پنهنجين چُپن وارين ٻيڙين ذريعي ڀڄي ويا ٿي. اڄ جڏهن ڪَلَ وارا جهاز نڪري پيا آهن ته ماڊرن ڌاڙيل تيز رفتار ٻيڙين (Speed boats) ذريعي، رات جي وقت جهاز جي پٺئين پاسي کان چڙهي، ماڊرن هٿيارن جي زور تي ڦر ڪري ڀڄيو ٿا وڃن.
شروع زماني کان سڀ کان گهڻي سامونڊي ڦر ملائيشيا، انڊونيشيا، فلپين واري علائقي ۾ ٿيندي رهي آهي، ڇو جو نقشي تي نظر ڪبي، ته آفريڪا، يورپ يا ڏکڻ آمريڪا پاسي، ڦورن (قذاقن) کي ڦر ڪرڻ بعد ڀڄڻ جون ايتريون واهون نه آهن، جيتريون ڏکڻ اوڀر ايشيا واري پاسي! ملائيشيا جي ملاڪانار (Malacca Strait) سڀ ۾ خراب مڃي وڃي ٿي، جو اها سمنڊ جي سوڙهي گهٽي هجڻ ڪري، هر جهاز کي هتان آهستي هلڻو پوي ٿو ۽ ٻي ڳالهه ته هن سامونڊي سوڙهي گهٽيءَ جي هڪ پاسي ته ملائيشيا آهي ۽ ٻئي پاسي انڊونيشيا جا سوين ننڍا وڏا ٻيٽ آهن، جن ۾ ڪيترائي ننڍا وڏا ٻيٽ ويران آهن. گهڻي بارش ڪري اهي گهاٽن وڻن ۽ ڊگهي گاهه سان ڀريل آهن، جن مان سوين ٻيٽن تي سواءِ نانگ، بلائن، وڇن سئوپيرين ۽ جهنگلي جانورن جي ڪو ماڻهو ڇيڻو ناهي. سمجهو ته اهي ٻيٽ سنڌ جي ڪچي کان به خراب آهن، جتي هن قسم جا سامونڊي ڌاڙيل جهاز جي ڦر ڪري، وڃيو ٿا لڪن. سنگاپور ۽ پينانگ ٻيٽن جو به اهو حال هو، جڏهن انگريزن هتي جي ملئي وڏيرن کان خريد ڪيا هئا. هن علائقي ۾ انهن ڌاڙيلن جو Track رکڻ به ڏاڍو ڏکيو ڪم آهي. ڪهڙي خبر ته هيڏانهن هوڏانهن هلندڙ سوين ٻيڙين مان ڪهڙي ٻيڙي ڌاڙيلن جي آهي. هن پاسي جتي سوين ٻيٽ ويران آهن يعني غير آباد جنگل آهن، اتي اهڙا سوين ٻيٽ آباد به آهن، يعني اتي ماڻهو رهن ٿا، ڳوٺ آهن، بازاريون آهن، شهر آهن ۽ هڪ ٻيٽ کان ٻئي ٻيٽ تي وڃڻ لاءِ فقط ٻيڙيون ئي هلن ٿيون. ماڻهو گهمڻ ڦرڻ، مائٽن دوستن سان ملڻ يا خريداريءَ لاءِ سڄو ڏينهن مختلف قسم جي ٻيڙين رستي هڪ ٻيٽ کان ٻئي ٻيٽ ڏي ائين پيا اچن وڃن، جيئن پاڻ وٽ وڏن شهرن ۾ ماڻهو رڪشا، ٽانگن، ٽئڪسين ۽ بسن ۾ پيا هلن. ڪڏهن ڪڏهن وڏين ٻيڙين ۾ جنازو رکي ڪانڌي هڪ ٻيٽ کان ٻئي ٻيٽ ڏي پيا ويندا، جو فوتيءَ مرڻ کان اڳ وصيت ڪري ويو هو ته مرڻ بعد سندس جنازي کي ان ٻيٽ تي، پنهنجي اباڻي قبرستان ۾ دفن ڪجو. ڪڏهن ڪڏهن ڄڃ ڪنهن ٻيڙيءَ ۾ گهوٽ کي پرڻائڻ لاءِ ڪنوار جي ”پلائو“ ڏي پئي ويندي. ملائيشيا، انڊونيشيا ويندي ڏکڻ ٿائلينڊ، برونائي ۽ ڏکڻ فلپين پاسي ٻيٽ کي پلائو ٿا سڏين، جيڪو ملئي زبان جو لفظ آهي، جيئن پلائو پينانگ، پلائو لنگڪوي وغيره.
اسان وٽ جيئن هر شيءِ جي ڪا خاص مارڪيٽ مقرر ٿيل آهي، جيئن ڪراچي شهر ۾ گاڏين جي سيڪنڊ هئنڊ پارٽس جا سستا دڪان شير شاهه ۾ آهن، يا ڪاٺ، پلاءِ وڊ، چپ بورڊ جهڙي سامان لاءِ پراڻي حاجي ڪئمپ وڃڻو پوي ٿو يا ڊراءِ فروٽ ۽ ڪتل وٺڻ لاءِ جوڙيا بازار، جهونا مارڪيٽ ۽ کجور مارڪيٽ وڃڻو پوي ٿو، تيئن هن پاسي جا ڪيترا ٻيٽ مختلف شين ۽ ڪاريگرن کان مشهور آهن. ڪنهن کي فرنيچر ٺهرائڻو هوندو ته انهن ٻيٽن جا چڪر پيا هڻندو جن بابت هن گهڻي واکاڻ ٻُڌي هوندي يا سندس تجربو هوندو، ته اتي ڪاٺ جون شيون سٺيون ٺهن ٿيون يا اتي واڍن جا خاندان رهن ٿا. يا ڪنهن کي پنهنجيون ڪڪڙيون يا ٻٽير کپائڻا هوندا ته انهن ٻيٽن تي پيو ويندو، جتي انهن جي گهڻي کپت ۽ وڪرو آهي. (هتي ڪڪڙين ۽ بدڪن بعد ٻٽير ۽ ڪُميون ۽ انهن جا بيضا گهڻو وڪرو ٿين ٿا) بهرحال هڪ هنڌ کان ٻئي هنڌ تائين اچ وڃ، ڏينهن رات لڳي رهي ٿي ۽ اها سمنڊ رستي ٻيڙين، بارجن، فيرين، لانچن، اسپيڊ بوٽن، چپن تي هلندڙ ٻيڙين، سمپانن ۽ سڙهه تي هلندڙ ٻيڙين ذريعي ٿئي ٿي. هاڻ انهن ٻيڙين مان ڪهڙي خبر ته ڪهڙي قذاقن جي آهي، جنهن کي جيئن ئي جهاز ڪراس ڪندو ته ان ۾ ويٺل ڌاڙيل جهاز جي پٺ کان رسو اڇلي، جهاز تي چڙهي ايندا. جهاز هلائيندڙ کي پٺ جي ڄاڻ نٿي رهي نڪي هو رکڻ چاهي ٿو. هن کي هر وقت اڳ جو فڪر رهي ٿو ته اڳيان ڇاهي. سامهون کان يا پاسي کان ڪنهن جهاز جو سندس جهاز سان ٽڪراءُ ٿيڻ جو انديشو ته نه آهي ۽ جي اهڙي صورت درپيش اچي رهي آهي ته، بين الاقوامي قانون ڇا ٿو چوي، جيئن هو پنهنجي جهاز کي ان موجب گهربل وقت ۾ ساڄي يا کاٻي موڙي سگهي ۽ جيڪي ڪَلَ بنا ٻيڙيون هلي رهيون آهن، اهي ته سڀ کان خطرناڪ آهن ۽ جهاز هلائيندڙ لاءِ مٿي جو سور پيدا ڪن ٿيون، جو انهن جي سلامتيءَ جو خيال جهاز هلائڻ وارن کي ڪرڻ کپي.
ڪو پڙهندڙن شايد اهو سوال ڪري ته، جهاز وارا هڪ ماڻهو پٺيان ۽ هڪ هڪ پاسن کان چوڪيداريءَ لاءِ ڇو نٿا بيهارين؟ مرچنٽ نيوي جي جهازن تي اها ناممڪن ڳالهه آهي، جو هنن جهازن تي ڳاڻ ڳڻيا ماڻهو ٿين ٿا، جن جو جهاز هلائڻ ۽ ان کي Maintain رکڻ جي سلسلي ۾ ايڏو ته ڪم ٿئي ٿو، جو هنن کي ٻئي ڪنهن ڪم لاءِ فرصت نٿي ملي. جهاز کي قذاقن کان بچائڻ لاءِ چوڪيداري ۽ سڪيورٽي لاءِ وڌيڪ ماڻهو رکڻ ناممڪن ڳالهه آهي، جو هڪ ته مالڪ لاءِ هنن پٺيان پگهارون ۽ کاڌي پيتي جو وڌيڪ خرچ برداشت ڪرڻو پوندو ۽ ٻي ڳالهه ته جيڪڏهن ڪو مالڪ اهو خرچ ڏيڻ لاءِ تيار ٿي وڃي، ته به بين الاقوامي قانون مطابق هو جهاز تي سفر نٿا ڪري سگهن، ڇو جو جهاز تي فقط اوتري تعداد ۾ ماڻهو سفر ڪري سگهن ٿا، جيتري جهاز جي لائيف بوٽ ڪئپئسٽي ٿئي ٿي. يعني اوترا ماڻهو جهاز جي ٻُڏڻ تي لائيف بوٽ ۾ ويهي سگهندا. اوترن ماڻهن جو راشن پاڻي ان لائيف بوٽ ۾ سمائجي سگهندو وغيره. ان ڪري جهاز ۾ گهٽ ۾ گهٽ ماڻهو چاڙهيا وڃن ٿا. ڪناري (واپڊا، اريگيشن، ڪنهن فئڪٽري يا هوٽل) جي چيف انجنيئر وٽ نه فقط سندس ذاتي ڪم لاءِ ٽي چار نوڪر هوندا، پر ٽيڪنيڪل ڪم لاءِ به ڪيترائي مڪينڪ، اليڪٽريشن هوندا- ان بعد به هو ڪيترا ڪم ناليرن ورڪشاپن يا لارينس روڊ جي فٽ پاٿي گئراجن ۽ دڪانن تان ڪرائي سگهي ٿو. پر جهاز جي انجنيئر (مئرين انجنيئر) کي چاهي کڻي هو چيف انجنيئر هجي، هر ڪم پاڻ ڪرڻو پوي ٿو. ان ڪري مئرين انجنيئر کي تعليم (گريجوئيشن) کان علاوه ڪجهه سالن لاءِ ورڪشاپ ۾ ڪم ڪرڻ بعد جهاز تي انجنيئر ٿي رهڻو پوي ٿي، جيئن ضرورت پوڻ تي هو پاڻ ويلڊنگ ڪري سگهي، هو پاڻ ليٿ مشين هلائي، جهاز جو ڀڳل پرزو ٺاهي، جهاز کي بيهڻ کان بچائي سگهي. ان کان علاوه هر انجڻ جي مرمت ۽ Maintains ته هڪ مئرين انجنيئر کي ڪرڻي ئي ڪرڻي آهي. يورپ جي ته ڪيترن ئي ملڪن ۾ گذريل ڏهن سالن کان جهاز جا ڪم ڪرڻ وارا خلاصي ته ڇا اسٽيوارڊ ۽ بئرا به ختم ڪري ڇڏيا اٿن. فقط بورچي رکيو وڃي ٿو، جنهن جو ڪم ماني پچائڻ آهي. هرهڪ پنهنجي پليٽ ۾ پنهنجي ماني وڌي ۽ کائڻ بعد پليٽ ڌوئي رکي ڇڏي. سو اهڙيءَ صورت ۾ ڪير واندو آهي جو جهاز جي چوڪيداري ڪري ۽ ٻي ڳالهه ته دنيا جي مرچنٽ نيوي جي جهازن تي سفر ڪرڻ وارن کي ڪنهن به قسم جو اسلح به رکڻو نه آهي- ان ڪري به اڄ جا سامونڊي ڌاڙيل وڌيڪ بي ڊپا ٿي پيا آهن.
جهازن جي ڦر مختلف قسمن سان درپيش اچي ٿي. هڪ ته هلندڙ جهاز ۾ يا ائنڪريج (بندرگاهه کان ٻاهر کلئي سمنڊ) تي بيٺل جهاز تي ڦورو چڙهيو وڃن ۽ هٿيارن جي زور تي جهاز جي عملي کان پئسو ڏوڪڙ ۽ ٻيون قيمتي شيون، جيڪي آسانيءَ سان کڻي سگهجن، کسي پنهنجي ٻيڙيءَ ۾ ڀڄيو وڃن. ڀر واري بندرگاهه يا اوسي پاسي جي مئرين پوليس کي جيسين اطلاع پهچي، تيسين هو ڪنهن ٻيٽ ڏي ڀڄيو وڃن يا ٻين ايندڙ ويندڙ يا مڇيون ماريندڙ ٻيڙين سان ملي هڪ ٿيو وڃن. پوليس ڪهڙيون ۽ ڪيتريون ٻيڙيون چيڪ ڪندي، ڪهڙا ۽ ڪيترا ٻيٽ ڳوليندي ۽ جي ان خاص ٻيٽ تي پهچي به وڃي ته هنن کي ڪهڙي خبر ته هي همراهه جيڪو ڪنهن دڪان تان انناس يا ڪيلو وٺي پيو کائي، اهو ئي ڪلاڪ کن اڳ جهاز تان ڦر ڪري آيو آهي.
سامونڊي ڦورن جي واردات جو ٻيو اهو طريقو آهي ته اهي جهاز تي چڙهي جهاز جي عملي کي اغوا ڪن ٿا ۽ جهاز کي ان روٽ تان ڪڍي ٻي تي پهرين مقرر ڪيل هنڌ تي پهچن ٿا، جنهن ۾ ڀلي چار پنج ڏينهن لڳي وڃن ۽ پوءِ سمنڊ جي ان ويراني حصي ۾ جهاز جو لنگر ڪيرائين ٿا، جتي سندن ساٿي ٻيڙيون ڪاهي اچن ۽ جهاز جو سمورو ڪارگو ڦري نامعلوم ٻيٽن تي لڪائي رکن، جتان پوءِ آهستي آهستي ڪري سامان وڪڻن، جيئن اسان وٽ چوري ٿيل گاڏيءَ کي اهڙن هنڌن تي پهچايو وڃي ٿو، جتي چند ڪلاڪن ۾ ان جو پرزو پرزو الڳ ڪري ”سيڪنڊ هئنڊ اسپيئر پارٽس“ جي مارڪيٽن ۾ وڪرو ڪيو وڃي ٿو. سامان لاهڻ بعد جهاز عملي حوالي ڪيو وڃي ٿو ته هاڻ جيڏانهن وڃڻوَ اوڏانهن وڃو. هن قسم جي ڦر ۾ مال توڙي جان جو وڏو جوکو رسي ٿو، جو جهاز هلائيندڙن طرفان مهاڏو ڪرڻ تي انهن کي ماريو وڃي ٿو.
ٽئين قسم جي واردات ۾ عملي جون قيمتي شيون چورائڻ يا جهاز جو ڪارگو چورائڻ بدران سڄو جهاز چورايو وڃي ٿو ۽ ان کي مختلف مقصدن لاءِ ڪم آندو وڃي ٿو. اڄڪلهه ان قسم جون وارداتون، دهشتگرد/ مجاهد قسم جون تنظيمون ڪن ٿيون، جيئن ته سريلنڪا جي تامل ٽائيگر وغيره. مالديپ ٻيٽ جي صدر تي حملو ڪرڻ لاءِ، سندن ئي ٻيٽ جو همراهه لطف الله، ان قسم جي چوريءَ جي جهاز ۾ غنڊن کي وٺي آيو هو، جنهن جو احوال ”هي ٻيٽ هي ڪنارا“ ڪتاب ۾ ڪيو اٿم.
سامونڊي چورن سان گڏ ڪڏهن ڪڏهن جهازن جا مالڪ به قزاق (ڌاڙيل) ثابت ٿين ٿا، جيڪي پنهنجي ئي جهاز ۽ ان ۾ چڙهايل سامان جي چوري ڪرائين ٿا ۽ پوءِ واويلا مچائين ٿا. اهو فراڊ به پراڻو آهي، پر اڄ ڏينهن تائين جنهن کي موقعو ملي ٿو، اهو ان مان ٽري نٿو. اهو هن ريت آهي ته، جڏهن مالڪ ڏسي ٿو ته هن جو جهاز پراڻو ۽ ناڪارا ٿي چڪو آهي، جنهن کي هلڻ جوڳو بنائڻ (Sea worthy) لاءِ وڏو خرچ ايندو، يا ڪمائيءَ لاءِ سامان نه پيو ملي يا لوهه جي تور ۾ وڪڻڻ تي به ڪو ڪٻاڙي ان کي خريد ڪرڻ لاءِ تيار نه آهي، ته پوءِ ان کي کلئي سمنڊ ۾ پاڻيءَ ۾ ئي ٻوڙي، پوءِ انشورنس ڪمپنيءَ کي اهو چئي پئسا ورتا وڃن ٿا ته جهاز طوفان ۾ ٻُڏي ويو. جهاز جي عملي کي جهاز جي ٻيڙين ذريعي ڪناري تي پهچايو وڃي ٿو. اسان جڏهن سٺ واري ڏهاڪي ۾ جهاز جي نوڪريءَ تي چڙهياسين ته ان کان ڪجهه سال اڳ، هڪ اهڙي به فراڊ جو ٻڌوسين، جنهن ۾ ظالم مالڪ نه عملي کي اڳواٽ ٻُڌايو ۽ نه اعتماد ۾ آندو. بندرگاهه ۾ ان جون هيٺيون لوهي پليٽيون ڍريون ڪرائي ڇڏيون، جهاز جيئن ئي کلئي سمنڊ ۾ پهتو ته پاڻيءَ سان ڀرجڻ ڪري ٻُڏي ويو. جهاز جو عملو پنهنجي جان به نه بچائي سگهيو.
ڪن حالتن ۾ وري جهاز جا مالڪ ٽريڊ ڪمپنين (واپارين) سان ملي جهاز تي چاڙهيل سامان (ڪارگو) جيڪو ڪن صورتن ۾ چاڙهيو ئي نه ويندو آهي، گم ڪرائي، پئسا انشورنس ڪمپنين مان ڪڍن يا ڪوڙين بلٽين (Bill of ladings) ذريعي بئنڪن مان ڦٻائين.
جهازي دنيا جو گهڻي ڀاڱي ڪم اعتماد ۽ ڀروسي تي به هلي ٿو، جيئن اسان وٽ سٺي ۽ صحيح واپاريءَ لاءِ چوندا آهن ته هن جي زبان سون برابر آهي، تيئن هيڏانهن يورپ توڙي چين جپان پاسي ڪيترائي سوداگر، لکن جا سودا زبان تي ڪري ڇڏيندا آهن. هينئر به ائين ٿيندو رهي ٿو، اڳ به ائين ٿيندو رهيو آهي ۽ جنهن واپاريءَ زبان سان چيو ٿي ته “Our word is our bond” هن ان ڳالهه تي عمل به ڪري ڏيکاريو ٿي، پر پنج آڱريون برابر به ناهن. ڪٿي ڪٿي ڪنهن ڪنهن لاءِ اهو فقط ڊائلاگ ثابت ٿئي ٿو. هو ان جي آڌار تي وڏا وڏا فراڊ ڪريو وڃي.
فلپين جهڙن ملڪن ۾ ته قذاقن جون اهڙيون گئنگون ۽ Syndicates آهن، جو بقول انٽرنيشنل مئريٽائيم بيريو جي مسٽر ايرڪ ائلن جي، منيلا جي هوٽل جي دريءَ مان بيهي، رڳو هنن قذاقن کي ائنڪريج تي بيٺل جهازن مان ڪنهن ڏي اشارو ڪريو. هو ٽي لک ڊالرن (ٻه ڪروڙ رپيا کن) جي عيوض، چوويهين ڪلاڪن اندر جهاز جي عملي سميت (يا ان بنا) جهاز توهان جي حوالي ڪري ڇڏيندا. جهاز کي سمنڊ تي وٺي وڃي، ان جو رنگ روپ ۽ نالو بدلائي ڏيندا ۽ دنيا جا ڪجهه ملڪ لائبيريا ۽ پاناما جهڙا آهن، جيڪي ٻن ٽن جهڙن تهڙن ڪاغذن تي توهان جو چورايل جهاز توهان نالي رجسٽر ڪري ڏيندا ۽ اهو ڪم نه فقط انهن ملڪن ۾ وڃي توهان ڪرائي سگهو ٿا، پر انهن ملڪن جي ڪنهن به سفارتخاني يا قونصل خاني مان ڪرائي سگهو ٿا. جيسين چورايل جهاز جي اصل مالڪن کي رپورٽ پهچي ۽ جيسين هو بين الاقوامي ڪورٽن ۾ دعوائون داخل ڪن، تيسين اهو جهاز اوڻي پوڻي ۾ وڪيو وڃي ٿو، جنهن کي وٺڻ وارا ٺڳ واپاري به هلن پيا، جيڪي ان کي خريد ڪري وچئين ٽئين نالي سان رجسٽرڊ ڪرائين يا تائيوان، بمبئي يا گڊاني (پاڪستان) جي اسڪريپ يارڊن ۾ لوهه جي اگهه ۾ وڪڻيو ڇڏين. جهاز جو اصلي مالڪ يا ان جهاز جي انشورنس ڪمپني روئندي رهي ٿي ۽ هي ٺڳ مال ڪمائي سنگاپور، منيلا، ائنٽورپ ۽ راٽرڊ جي هوٽلن ۾ دعوتون ڪندا وتندا آهن- نه شرم نه حيا. اهڙن ٺڳ Pirates ۽ فراڊي جهازن جي سوداگرن جون ڳالهيون ٻُڌي، مونکي هڪ ٻارهن سالن جو نوڪر ياد ٿو اچي، جيڪو اڄ کان 20 سال کن اڳ مون وٽ ڪراچيءَ ۾ هو. هن جي مامي جي شادي ٿي رهي هئي، سو سندس والد شادي جي ڀت لاءِ مون کان پٽ جي پگهار جا ائڊوانس ۾ پئسا وٺي ويو. شاديءَ بعد جڏهن هي نوڪر مون وٽ موٽيو ۽ ٻُڌائين ته هنن شادي جي ماني- گوشت ڀت سڄي ڳوٺ کي کارايو. ان تي آءٌ غير ارادي طور ائين ئي پڇي ويٺس ته پوءِ گوشت تي ڪيترو خرچ آيو؟ جواب ۾ هن نوڪر وڏي معصوميت سان وراڻيو: ”سائين اسين گوشت خريد نه ڪندا آهيون.“
”ته پوءِ ڇا ڪندا آهيو؟“ مون حيرت مان پڇيومانس.
”سائين اسين رڳو چانور خريد ڪندا آهيو ۽ پوءِ جهنگ ۾ چرندڙ ڀر وارن ڳوٺن شڪل چانڊيو، دودو روجهاڻي يا سُکيو ميرجت جي مينهن مان هڪ چوري ڪري ايندا آهيون ۽ ان کي ڪُهي گوشت ڀت رڌيندا آهيون.“ هن چيو.
”پوءِ جهلجي نه پئو؟“ مون پڇيومانس.
”نه سائين،“ هن وڏي اعتماد سان ٻُڌايو، ”ٻن منٽن ۾ مينهن يا ڍڳيءَ کي ڪُهي، ان جو گوشت گهر کڻي ايندا آهيون، باقي کل ۽ آنڊا گجيون وڏي کڏ کوٽي، ان ۾ دفن ڪري، مٿان مٽي لسي ڪري ڇڏيندا آهيون. ڄڻ هتي ڪا مينهن ئي ڪانه هئي.