ڪارا ڪڪر
اسان جي وچ ۾ News Week جو تازو پرچو اڃآ به ائين رکيو هو. بم بلاسٽ ٿيڻ کان پوءِ تباهي جي پڄاڻيءَ تي اٿندڙ دونهين جيان، ڪجهه ڪلاڪ پهرين بڪ اسٽال تان اهو ئي ميگزين خريد ڪرڻ کان پوءِ ان جو پنو ــــ پنو اٿلائيندي اوچتو هڪ پني تي هن جون اکيون پٿر بڻجي ويون هيون ۽ ــــ هينئرــــــ !!؟
ڪجهه مهينا پهرين بلڪل ائين ان ساڳي ٽيبل تي مٺيون ڀيڙي چمڪندڙ اکين سان هو جوش مان ڳالهائي رهيو هو – تڏهن ان شام مند جي پهرين برف پئي هئي ۽ ڳالهين جي ردعمل ۾ اسان جا جسم سوئيٽرن اندر هوريان هوريان ڏڪندي به رڳن ۾ ڊوڙندڙ رت سگريءَ ۾ ٻرندڙ ٽانڊن جيان گرم هو.
”اسان تيسين تائين وڙهنداسين، جيسين تائين اسان جي قوم جو آخري ٻار به جيئرو هوندوـــــــ اسان جي ٿڪجي ويهي به رهون ته ڌرتيءَ تي اسان جي قوم جو جيترو به رت وهيو آهي، اهو اسان کي آڻ مڃڻ نه ڏيندوــــــ“
مان هٿ تريءَ تي چهرو ڌري ڏانهس نهاري مرڪندي رهيس.
”سپر پاورس ـــــ هن ماڊرن ايج ۾ به ماڻهوءَ کي غلام بنائڻ لاءِ هن جي پيرن هيٺان کان هُن جي پنهنجي ڌرتي کسڪائي رهيون آهن ـــــ But, no slavery“ هن جو آواز تهائين اوچو ٿي ويوـــــ هو عربي لهجي ۾ انگريزي ڳالهائي رهيو هو – سامهون واري ٽيبل تي ويٺل آمريڪن جرنلسٽ جي چپن تي زهر ۾ ٻڏل مرڪ تري آئي ـــــــ ”پيرن هيٺان پنهنجي ڌرتي هئڻ گهرجي ـــــ پنهنجي ڌرتيءَ تي ساهه کڻڻ جو حق گهرجي اسان کي ـــ اسان کي دشمن به پنهنجا گهرجن، دوست به پنهنجا گهرجن ــــــ اسان ڌارين دشمنن جي پيرن هيٺان لتاڙجڻ نٿا چاهيون، جيڪي اسان منجهان ناهن ــــــ“ جوش مان ڳالهائيندي هن جو آواز ڀرجي ايندو هو. کن لاءِ ساهه روڪي هو چپ ٿي ويو. آمريڪن جرنلسٽ وهسڪيءَ جو پيگ هڪ ئي ڍُڪ ۾ اندر اوتي ڇڏيو ۽ تکيون وکون کڻندو ٻاهر نڪري ويو. مون پنهنجي اندر ۾ پيڙا ڀرجندي محسوس ڪئي. چيم؛ ”پرـــــ ڪيڏي عجيب ڳالهه آهي نه! جيڪي آزاديءَ لاءِ وڙهندا آهن، اهي آزادي ماڻي نه سگهندا آهن ــــــ غلاميءَ جي دور ۾ ئي مارجي ويندا آهن ــــــ آزادي انهن کان پوءِ اچڻ وارن کي ئي ملندي آهي ـــــ“
”ماڻهو وڙهندو ئي پاڻ کان پوءِ اچڻ وارن لاءِ آهي ـــــ مان نه هوندس پر شايد منهنجو ننڍڙو ڀاءُ عبدالله يا شايد ان جو پٽ ــــــ يا اڃان به اڳتي اسان کان پوءِ، اسان منجهان ئي ڪو هڪ آزاد ڌرتيءَ تي جيئڻ جي ساڀيا ماڻي وٺي ــــــ پر ـــــ اهو ڏينهن ايندو ضرور.“
ريسٽورنٽ جي بند درين جي برائون شيشن تان برف ڪپهه جيان ڪِري رهي هئي. ان ساڳي شام جڏهن هاسٽل تي پنهنجي ڪمري ۾ پهتي هئس ته ٽيبل تي بليو ڪلر جو ايروگرام رکيو هو – پري کان ئي ادا وڏي جا اکر سُڃاڻي ورتا هئم. لکيو هئائين، ”مارئي! (هو مون کي منهنجي اصلي نالي سان نه پر مارئيءَ جي نالي سان سڏيندو هو) هي خط مان توکي جيل مان لکي رهيو آهيان. اسان پنهنجي ئي ڌرتيءَ تي اجنبي سمجهيا پيا وڃون. اسان کي غلام بنائڻ لاءِ اسان تي ڌارئين قوم جا لشڪر مڙهي اسان کي Minority ۾ بدلايو پيو وڃي. ٻڌ مارئي!ـــــــ تون Minotaur جي باري ۾ ڄاڻين ٿي؟ يوناني ديو مالا ۾ اها هڪ عجيب مخلوق ٻڌائي وڃي ٿي، جنهن جو اڌ ڌڙ انسان جو ۽ اڌ ڌڙ ڍڳي جو هو. اسان جي قوم جو به اڌ ڌڙ ڍڳي جو ٿي چڪو آهي ۽ باقي اڌ ڌڙ وڙهي رهيو آهي. توکي انهيءَ پيڙا ۾ ان ڪري شامل ڪري رهيو آهيان جو جڏهن ماڻهوءَ جي اندر جا عذاب Over flow ٿيندا آهن، تڏهن ٻن مان ڪو هڪ ردعمل ٿيندو آهي ماڻهوءَ تي – يا هو آپگهات ڪندو آهي يا جيئڻ لاءِ، وڙهڻ لاءِ نئين سگهه ڪَٺي ڪندو آهي. مان نٿو سمجهان ته اسان کي آپگهات ڪرڻ جڳائي ٿوــــــ ۽ زندگي ـــــ ڌرتي ــــ آزادي ـــــ سچائي ــــ سڀاڻي ـــــــ“ لفظ، لڙڪ لڙڪ منهنجين اکين ۾ جهلمل ڪرڻ لڳا. ٻاهر برف هيڪر وري پوڻ لڳي هئي. سرد هوائون کليل دريءَ مان اندر اچي رهيون هيون. مون اٿي دري بند ڪري ڇڏي. هيٺ روڊ ۽ روڊ جي ٻنهي ڪنارن تي بيٺل اگهاڙا وڻ ۽ يونيورسٽي جي ڳاڙهين عمارتن جون Slope تي ٺهيل ڇتيون اڇي ڪپهه جهڙيءَ برف سان ڍڪجي ويون هيون.
۽ ـــــ هينئر ــــــ !؟
هو چپ هو. اکيون News Week جي ان هڪڙي صفحي تي پٿرائجي ويل وڏن وڏن اکرن ۾ ڇپيل Can Philistine survive? وچ صفحي تي ڇپيل ٻه فوٽو – هڪ فوٽوءَ ۾ هڪ جواڻ مڙد زمين تي مئل پيو آهي. هن جو جسم لال لهوءَ ۾ لت پت آهي ۽ هن جي پوڙهي ماءُ هن جي سيرانديءَ کان پار ڪڍي روئي رهي آهي ـــــ ٻه وکون پري اسٽين گن کنيو بيٺل سپاٽ چهري وارو هڪ باوردي شخص. هيٺ هڪ ٻيو فوٽو آهي. هڪ جواڻ عورت هنج ۾ کنيل ٻار سميت ۽ اها ئي ساڳي پوڙهي عورت ۽ ڏهن يارهن سالن جو هڪ ڇوڪرو، فائرنگ جي منهن ۾ اچي مري رهيا هئا. هنن جون ڦهليل ٻانهون، کليل وات، ڌرتيءَ تان اکڙيل پير، لهرائيندا، رتوڇاڻ ٿي هيٺ ڪرندڙ – مرندي مرندي هو ڪنهن امريڪن فوٽو گرافر جي ڪئميرا جي اک ۾ سدائين لاءِ freeze ٿي ويا آهن.
”محمد!!“ مون سندس هٿ تي پنهنجو هٿ رکيو. هن جي سرد هٿ ۾ اڃان گرميءَ جي ڪائي لهر باقي هئي. ”تون هاسٽل وڃي آرام ڪر. هن وقت تون ڊپريشن جي شديد دٻاءُ هيٺ آهين.“ موٽ ۾ هن پنهنجا چپ ڀيڙي لڙڪ روڪڻ جي ڪوشش ڪئي، پوءِ انهن تصويرن تي پنهنجيون آڱريون ائين ڦيرائڻ لڳو، ڄڻ تصويرن ۾ ڇپيل چهرن جو ڇهاءُ محسوس ڪندو هجي.
”هي منهنجو ـــــ ڀاءُ آهي ــــ احمد ـــــ الفتح جو سرگرم ڪارڪن ــــــــ موت کي ٻک وجهي وڙهندو هو ــــ ۽ اڄ ـــــ هيءَ تصوير ـــــ“ عينڪ اندر هن اکيون ٻوٽي هڪ اونهو ساهه کنيو. کن ترسي اکيون کوليائين. هن جي آڱر جواڻ عورت جي چهري تي هئي. ”هيءَ منهنجي ڀاڄائي آهي زينب ـــــ هي ــــ ان جو ننڍڙو پٽ بلال ــــ هي منهنجو ننڍڙو ڀاءُ عبدالله ــــ ۽ ــــ هيءَ منهنجي ماءُ آهي ـــــــ“ هن جون آڱريون ماءُ جي چهري تي بيهي رهيون. هن جي اکين ۾ سمنڊ اٿلڻ لڳو. ”مان سدائين ان چهري کي چمي ڏئي گهر کان ٻاهر نڪرندو هئس. جڏهن مان هيڏانهن آيس پي، تڏهن ايئرپورٽ تي منهنجو هٿ پڪڙي چيو هئائين: ”محمد! ڪير ڄاڻي وري ملون نه ملون!! اچ ــــ اچ پهرين مان تنهنجو چهرو ٿي چمان ـــــ“ کن لاءِ هو چپ ٿي ويو. هن جي اک مان هڪڙو لڙڪ ڪِري، هن جي ڳل کي ڀڄائيندو ان جي ماءُ جي چهري تي وڃي ڪِريو. پوءِ هو اندر مان اٿندڙ پيڙا وچان کليو. (مون کي لڳو، هو سڏڪي کي گهٽڻ ٿو چاهي جيڪو هن جي اختيار ۾ ڪونهي). ”پوءِ خبر آـــــ مان ــــــ تمام گهڻو هيٺ نمي پنهنجو چهرو ماءُ جي چپن تي ويجهو آندو هو ــــــ هوءَ منهنجن ڪلهن تائين مس ايندي هئي نه ـــــ نه ته ننڍپڻ ۾ جڏهن مان سندس گوڏن تائين مس ايندو هئس ۽ سندس آڱر جهلي ڪنهن ڳالهه تي کيٽو ڪندو هئس ته هوءَ ايترو ئي نمي مون کي چمي ڏيندي هئي. پر اڄ ــــــ اهي ـــــــ چپ ــــــ اهو چهروــــــ“ هن جو آواز ٽٽي پيو ۽ هو منهن ورائي دريءَ کان ٻاهر نهارڻ لڳو. ٻاهر رات پر ڦهلائي چڪي هئي. پاڻيءَ جي اندر پوندڙ روشنين جو عڪس پاڻيءَ مٿان ترندڙ ٻيڙين ۽ لانچن جي روشني، ڪناري تي بيٺل عمارتن جون بتيون، آسمان جا تارا سڀئي پاڻ ۾ گڏجي هڪ ٿي ويا هئا، پر مون کي لڳو ته اونداهيءَ جي ڏائڻ هڪ هڪ ڪري روشنيءَ جا سمورا تارا ڳڙڪائي رهي آهي.
اها به اهڙي ئي تارن ڀري رات هئي. ملڪ ۾ مارشل لا لاڳو ٿي چڪو هو ۽ هينئر هينئر ريڊيو تي چيف مارشل لا ايڊمنسٽريٽر جي تقرير جي پڄاڻي ٿي هئي ۽ هاڻي ريڊيو تي قومي ترانو وڄي رهيو هو. ڪوٺيءَ ۾ بلب جي ميرانجهيءَ روشنيءَ ۾ کٽ تي پيل امان زندگيءَ جا آخري ساهه ڳنڍڻ جا جتن ڪري رهي هئي، پر جيڪي ڪچيءَ تند جيان ڇڄيو ڇڄيو ٿي پيا. بابا جو هٿ پڪڙي ٻڏندڙ ناکئي جيان آخري التجا ڪيائين: ”مون کي ـــــ منهنجو پٽ آڻي ڏي ــــــ ان جو ــــ منهن ڏسي ــــــ مرندس ــــــ“ بابا هارايل جواريءَ جيان ڄڻ خالي هٿ امان جي اڳيان پکيڙي ڇڏيا؛ ”مون ته گهڻئي التجائون ڪيون ـــــ هٿ ٻڌا ــــــ بس پنجن منٽن لاءِ ڇڏيوس ـــــ سندس ـــــ ماءُ ــــ موت ـــــ جي منهن ـــــ ۾ ــــ“ کن لاءِ ساهه روڪي چپ ٿي ويو. پوءِبي وسيءَ مان چيائين: ”پوليس نٿي ڇڏيس ـــــــ چون ٿا ــــ هو ڏوهي آهي ــــــ دشمن جو جاسوس آهي ــــــ باغي آهي ـــــــ غدار آهي ــــ تون ــــــ تون ـــ پٽ جو منهن ڏسڻ بنا ئي مري وڃ ـــــ پٽ ـــــ جو منهن ـــــ ڏسڻ ــــ بنا ــــــ ئي ـــ مري ـــ وڃ ــ“ سندس ڏاڙهيءَ جي وار وار ۾ لڙڪن جا موتي پوئجي رهيا هئا. امان زندگيءَ جي پتوار تي پنهنجا هٿ ڍرا ڪري ڇڏيا. ناوَ ڪُن جي گهيرٽ ۾ ڦرندي ڦرندي پاتال ۾ هلي وئي.
”مان روئڻ ٿو چاهيان، پوريءَ سگهه سان ـــــ تيسين تائين، جيسين تائين منهنجي ڳلي مان رت وهي نٿو نڪري.“ هن منهنجو هٿ پنهنجي هٿ ۾ جهلي ورتو. اسان ريسٽورينٽ مان اٿي ٻاهر نڪري آياسين. سڙڪون، انسان، هجوم، روشنيون، سڀ ڪجهه لتاڙيندا. يونيورسٽي روڊ سنسان هو. ڪناري تي لڳل ڊگها وڻ سرد هوائن ۾ جهومي رهيا هئا ۽ انهن مان ڇڻيل هيڊا سڪل پن چوڌاري ڦهليا پيا هئا.
”ائين ـــــ ڇو ٿيندو ــــــ آهي!؟“ ساڻ هلندي هن چيو.
”ڇا ـــــ !؟“ پڇيم.
”ڇا ــــ انياءَ جي ڪائي پڄاڻي به آهي؟- ڇا اسان مفت ۾ مارجي وڃڻ لاءِ آهيون؟ اسان بي وطن، هٿيارن کان وانجهيل قومون، اسان جي بقا جي ڪابه ضمانت ڪانهي؟“ ڪي پل چپ چاپ هلندا رهياسون. پوءِ اُداس نوع ۾ چيائين، ”ها – مان سمجهي سگهان ٿو. غلاميءَ ۽ محڪوميءَ جون سوين صورتون هونديون آهن. جلاوطني، وطن اندر به ماڻهوءَ تي مڙهي سگهجي ٿي. سمورين صورتن ۾. انفرادي طرح به، اجتماعي طرح به ماڻهو ئي ماريو ويندو آهي.“ هو بي ربط ڳالهيون ائين ڪري رهيو هو، جيئن ڦڙو ڦڙو زهر پئندو هجي. اچانڪ هن اننت سانت ۾ آسمان ڏانهن منهن ڪري، ٻئي ٻانهون ڦهلائي، سموري سگهه ڪٺي ڪري رڙ ڪئي: ”اسان ڇو مارجي رهيا آهيون – ڇو!؟ـــ ڇوـــ مارجي رهيا آهيون!؟ Stope salvery“ هن جي رڙ پڙاڏو بڻجي هوائن ۾ گهلي هر شيءِ سان ٽڪرائجي موٽي آئي ـــــــ
مون هوريان هن جو هٿ جهلي ورتو.
تڏهن، جڏهن ادا وڏو انڊر گرائونڊ هو، ڪجهه مهينا پهرين جيل مان ڊگهي سزا ڪاٽي موٽيو هو ۽ مٿس ٻيهر وارنٽ نڪتل هئا. هاڻي پوليس هن کي پنهنجي فائل ۾ اسٽوڊنٽ ليڊر بدران مفرور ڌاڙيل لکيو هو ۽ هو سندس ڳولها ۾ ناڪام ٿي چڪا هئا. اهڙي ئي ڪا سرد رات هئي سياري جي. سگريءَ ۾ دکندڙ اڱرن اڳيان بابا مونن ۾ منهن ڏيو ويٺو هو. امان کان پوءِ هو ائين ئي ويهندو هو ۽ نه برابر ڳالهائيندو هو. ٻاهر ڳليءَ ۾ ڪتن جي ڀونڪار ٿي گونجي، ڄڻ شهر سڄو مري ٺري ويو هجي. در تي ٺڪ ٺڪ ٿي. بابا اٿي در کوليو. پوليس وارا بيٺا هئا. هنن بابا کي ٽانڊن جهڙين اکين سان ڄڻ آرپار ڏٺو. ادا وڏي جو پڇيائون. بابا ٿڌو ساهه ڀري چيو؛ ”مان ته پاڻ سندس چهرو ڏسڻ ڪاڻ سڪان پيو. خبر هجيم ها ته ڪٿي آهي ته پهرين پنهنجيون اکيون ٿڌيون نه ڪريان ها!“ هنن بابا کي ڪرائيءَ ڪنان سوگهو پڪڙي جيپ ۾ ويهڻ لاءِ چيو.
”پر ڇو!؟“
”جيسين تنهنجو پٽ پاڻ پيش نٿو ڪري، تيسين توکي جيل ۾ رهڻو پوندو ۽ پٽ جو پتو ته تون تڏهن ٻڌائيندين، جڏهن پوليس جي مار ڏسندين – نه ته ٻي صورت ۾ اسين اوهان جون عورتون ٻڌي وٺي وينداسون.“ بابا جا پير ڄڻ چائنٺ تي ڄمي ويا – هنن سٽ ڏئي کيس پاڻ ڏانهن ڇڪيو. هو ٿاٻڙجندو جيپ جي بانيٽ سان وڃي ٽڪرايو ۽ ڄڻ ان جي اندر ۾ وڇايل بارودي سرنگ اچانڪ بلاسٽ ٿي پئي. ”ڇو – ڇو ٿا اسان کي ماريو!؟ ڇو – اسان تي اسان جي ئي ڌرتي کڻي سوڙهي ڪئي اٿوَ!؟ ڪيڏانهن وڃون!؟ ٻڌايو – ڪيڏانهن وڃون!!؟“ مُٺيون ڀيڙي بابا رڙيون ڪري رهيو هو ۽ هن جون رڙيون پولار کان پاتال تائين گونجي رهيون هيون. پوءِ هو جيپ جي بانيٽ تي مٿو ڌري سڏڪا ڀري روئي پيو. هو کيس جيپ ۾ ويهاري هليا ويا. هيڪر وري اها ئي سانت هئي ۽ ڪتن جي ڀونڪار ۽ اها ئي سرد رات.
يونيورسٽي روڊ تي فٽ پاٿ ڪناري پٿر جي برف وانگر سرد بينچ تي وڻن هيٺ چپ چاپ ويٺا هئاسون. چنڊ وڻن جي اگهاڙين ٽارين مان لياڪا پائي رهيو هو. سامهون هاسٽلن جون عمارتون هيون ۽ هيڊا ڇڻيل پن هوا ۾ اُڏي اسان جي چهرن سان ٽڪرائجي رهيا هئا. هن اسٽريٽ لائيٽ جي ميرانجهڙي روشنيءَ ۾ هيڪر وري News Week جو اهو ئي صفحو کولي ڏٺو. اهي ئي تصويرون، موت جو Freeze ٿيل منظر. ڪيترا پل ائين ئي لنگهي ويا. اوچتو هو منهنجي هنج ۾ منهن لڪائي، ماءُ کان وڇڙيل اڪيلي ٻار جيان سڏڪا ڀري روئي پيو. روئندو رهيو. شايد مان به رني هئس. ڪنهن لاءِ ــــــــ هن لاءِ ـــــــ يا اهڙن ئي عذاب لمحن لاءِ جيڪي مان پويان پنهنجي ڌرتيءَ تي ڇڏي آئي هيس. اسان ٻئي روئي رهيا هئاسون.
ان رات، ان بينچ تان اٿي هو پنهنجي هاسٽل ڏانهن هليو ويو ۽ جڏهن مان پنهنجي ڪمري ۾ پهتي هئس ته منهنجي ڪورئين روم ميٽ ڳوٺان آيل، بليو ايروگرام هٿ ۾ ڏنو هو. اوپرا هٿ اکر. ڪنهن مائٽ جو خط هو. ”ڌيءَ! اڄ ڪربلا جو واقعو ٻڌائڻ لاءِ مان ئي بدنصيب بچيو آهيان. تنهنجي ڀاءُ، پيءُ ۽ ڪڙم جي ٻين جواڻ ڇوڪرن لاءِ پوليس جي فائل ۾ مفرور ڌاڙيل لکيو ويو ۽ اها رات قيامت کان به ڀيانڪ هئي. گهرين ننڊن ۾ ستل هئاسون جڏهن امن فورس اچي آپريشن ڪلين اپ ڪيو. ڌيءَ! سمجهه ڪربلا جو ميدان هو – زالون، ٻار، جواڻ، پوڙها – ڀڳاسون – جهنگن – برن – مسجدن ڏي – ڳولهي ڳولهي ماريائون – باهين جا گولا ٿي اُڏاڻا ـــــ قرآن کڻي زندگيءَ جي بيک گهري سون ــــ رت جو درياهه وهي ويو جنهن جو ڪوئي پار نه هو. سڄي رات آپريشن هليوــــ فجر جون ٻانگون مليون ـــــ هو هليا ويا ـــــ اسان انڌن وانگر لاش ڪٺا ڪيا – تنهنجو پيءُ – ڀاءُ – ڀاڄائي – ان جو مهيني کن جو ٻار ۽ تنهنجو ننڍو ڀاءُ – چوڏنهن لاش – نه داد – نه فرياد – هيڏو انڌوڪار!! پوءِ به جيئون پيان پر جيئڻ نٿو ڏنو وڃي – پنهنجي ئي ڌرتيءَ تي ماڻهو بي امان ٿئي – پوءِ امان پائڻ لاءِ ڪيڏانهن وڃي – ڪيڏانهن!؟“ لفظ ڌنڌلائجي اکين کان الوپ ٿيندا ويا. ڪمري جي دريءَ کان ٻاهر آسمان تي چنڊ ۽ تارا ٿي جرڪيا پر مون کي لڳو آسمان هڪدم ڪارو ٿي ويو هجي. ڪارو ڪارونڀار ۽ وڄ جا ڪڙڪاٽ – تيز طوفاني هوائون هر شيءِ کي اُڏارينديون ٿيون وڃن.
ان کان پوءِ، بظاهر اهو صبح به عام نوع جو هو. هاسٽل جي دريءَ کان ٻاهر زندگي سمورن هنگامن سميت سجاڳ هئي. خط سڄي رات منهنجيءَ مٺ ۾ جڪڙيل رهيو هو ساهه جيان. صبح جو وک وک ڏاڪڻيون لٿي هئس. هن اوپري وشال ديس ۾ هڪ ئي ماڻهو اهڙو هو، جنهن جي ڇاتيءَ ۾ منهن لڪائي روئي سگهيس ٿي. هن جي هاسٽل جي گيٽ تي سندس هم وطن ۽ روم ميٽ ڀت کي ٽيڪ ڏيو پٿر بڻيو بيٺو هو. ڄڻ سڄي رات هلندڙ سرد هوائن ۾ Freesze ٿي ويو هجي. جڏهن مان ان جي ڀرسان لنگهيس، تڏهن هن جا چپ چرياـــــ
”مس!!“
مان بيهي رهيس.
”تون محمد سان ملڻ ٿي وڃين!“ هن ڄڻ پري کان ٿي ڳالهايو. هن جي اکين ۾ اوجاڳو هو. چيم؛ ”ها“ ۽ اندر وڃڻ لاءِ وک وڌايم. هن هوريان منهنجو هٿ پڪڙي ورتو. ”آءِ ايم – سوري مس!ــــــ رات هن پاڻ کي ماري ڇڏيو – هينئر روم ۾ سندس لاش رکيو آهي.“ هن پنهنجا چپ ڀيڙي ڇڏيا ۽ اکيون منهنجي چهري تان هٽائي پنهنجن پيرن تي کپائي ڇڏيون. مون اويساهيءَ مان هن ڏانهن نهاريو – هن جي اکين جا لڙڪ ڏسي مون کي ويساهه اچي ويو. مون کي لڳو مان جڳن جو پنڌ ڪري آئي آهيان ۽ اڃان جڳن جو پنڌ باقي آهي. ٿڪل/هارايل وکون کڻندي موٽي آيس. رستي ۾ ڪيترا ڀيرا منهنجو ايڪسيڊنٽ ٿيندي بچيو – ڪمري ۾ پهچي آرسيءَ اڳيان بيهي مون حيرت مان سوچيو؛ ”اڇا!! ته – اڃان مان – زندهه – آهيان!!!؟؟“
بوئنگ منهنجي ڌرتيءَ تي جڏهن لينڊ ڪيو، مند جي پهرين برسات پئجي رهي هئي ۽ منهنجين اکين ۾ ٿرپارڪر جي واري ٿي اُڏاڻي. ٽرين ۾ ڳوٺ ويندي مون محسوس ڪيو، مان ڪربلا جي واقعي جي آخري راوي بچي آهيان. منهنجن پٺن تي منهنجن پيارن جا لاش آهن. ڳوٺ جي اسٽيشن تي ٽرين ٿڪجي، سهڪندي بيٺي ته سج لهي سانجهي ٿي هئي. اها ڏهين محرم جي شام هئي. يومِ عاشور هو. شام ــــــ غريبان جو آخري جلوس اسٽيشن جي ڀرسان لنگهندڙ روڊ تان وڃي رهيو هو. ڪارا ڪپڙا ـــــ ڪارا جهنڊا ــــــ رتو ڇاڻ ڇاتيون ـــــ اگهاڙا پير ــــ هو هڪ آواز ڇاتين تي هٿ هڻي رهيا هئا ـــــ حسين! ــــــ حسين! ـــــ حسين ــــ جلوس روئي رهيو هوــــ اسٽيشن جون ڏاڪڻيون لهي مان به ان جلوس جي پويان هلڻ لڳس ـــــ حسين! ــــــ حسين! ــــــ حسين! ــــــ منهنجو هٿ منهنجي سيني سان مٿو ٽڪرائي رهيو هو ـــــ حسين! ــــــ حسين! ــــــ حسين! ــــــ
* 19 آگسٽ 1987ع، 4 محرم الحرام تي لکيل.