منظر – جنهن جو ڪو انت ڪونهي
1 – 1 = 0 (هڪ ڪاٽو هڪ، برابر – ٻڙي)
هڪڙو حصو کٽ تي مئو پيو آهي – بلڪل لاش – سرد لاش – کليل اکيون ڇت ۾ اٽڪيل – ڪجهه به ناهي اُنهن ۾ - ڪجهه به ته نه – پوءِ مان (جيڪو پنهنجو ئي پيو آڪسيجن ڇڪيندڙ فزيڪل وجود آهيان/ناهيان؟) ڇو پگهرجي وڃان ٿو اُنهن اکين ۾ نهاريندي!؟ ڇا ان لاءِ ته اُنهن اکين ۾ ڪجهه به ناهي؟ معنيٰ ته نه هئڻ، هئڻ کان وڌيڪ ڀيانڪ آهي. ماڻهوءَ جو پاڻ ۾ نه هئڻ – ماڻهوءَ جي اندر احساس جو نه هئڻ – احساس جي اندر زندگي/سگهه جو نه هئڻ – شايد مان وڌيڪ بي چيني ننڊ جون گوريون ختم ٿي وڃڻ ڪاڻ ٿو محسوس ڪريان. هاڻي خالي شيشي ۽ منهنجي وچ ۾ ڄڻ ڊوئل شروع ٿي چڪو آهي (يا مان پُشڪن وانگيان انهيءَ ڊوئل ۾ ڦاسايو ويو آهيان!؟) ۽ هر رائونڊ ختم ٿيڻ تائين مان ٿڪجي سهڪڻ لڳان ٿو. ڪاش مان جن جيان انهيءَ خالي شيشيءَ ۾ سمائجي سگهان پر مان جن ناهيان.
انسان آهيان.
انسان آهيان؟
ا – ن – س – ا – ن – ڪيڏو عجيب، اوپرو ۽ بي معنيٰ لفظ آهي اهو، ۽ ائين ڪيترا لفظ بي معنيٰ بڻبا ٿا وڃن، جن کي مان هر هر ائين اُچاريندو آهيان، ڄڻ حادثي ۾ وڃائجي ويل وسارڻا سارڻ جي ناڪام ڪوشش ڪندو هجان. پر هر ڀيري ذهن تي ڪجهه اڻچٽو، پاڇولي جيان لهرائجي گم ٿي وڃي ٿو. هر هر ڪاڪوس ڏانهن ائين وڃان ٿو، ڄڻ اِها ئي آخري پناهه گاهه باقي بچي هجي.
ڪرفيو لڳڻ کان پهرين، مون پاڻ ڪيڏي شديد نوع ۾ اها خواهش محسوس ڪئي هئي ته شهر ۾ ڪرفيو لاڳو ٿي وڃڻ گهرجي. مون کي پنهنجو بچاءُ ڪرفيو ۾ ئي محسوس ٿيو هو. ڪرفيو لڳڻ کان پهرين فساد نفرت/ خوف جو روپ ڌاري پهرين اخبارن ۾، پوءِ بي بي سي تان، پوءِ سڙڪن کان ڳلين ۾ ۽ اُتان شخصي طرح سان هر شخص جي اندر بلڊ ڪينسر جيان ڦهلجي ويا هئا. نفرت پنهنجيءَ نوع جو بلڊ ڪينسر ئي ته آهي. مريض کان وڌيڪ مريض جي هٿان، غير واسطيدارن جي موت جو ڪارڻ بڻبي آهي. سڀئي ماڻهو مريض ئي ته آهن. خوف/نفرت/ڪراهت جي مرض ۾ وڪوڙيل. ايڊز جي مرض جيان، جسم مان جسم ۾ داخل ٿيندڙ . مان پاڻ ڄڻ بيمار ٿي پيو آهيان. گهر ۾ سور لاهڻ جون جيتريون به دوائون هيون، کائي چڪو آهيان. جسم جي مختلف حصن ۾ سور جو دٻاءُ ايذاءُ وانگر ٿو محسوس ڪريان، جيڪو رات جي پوئين پهر، کاٻي پاسي، سيني ۾ ننگي خنجر جيان لهڻ لڳندو آهي. صبح ٿيڻ تائين پيٽ ۾ کپي ويندو آهي. مون کي ڇا ٿي رهيو آهي!؟ هارٽ اٽيڪ يا السر!؟ السر يا هارٽ اٽيڪ!؟ مان ڊوڙي دروازي کان ٻاهر نڪرڻ چاهيندو آهيان پر – چائنٺ منهنجا پير پڪڙي وٺندي آهي. خبردار!! خطرو – ٻاهر ڪرفيو لڳل آهي. نستو ٿي پوندو آهيان. هڪڙو خوف اهو ته ڇا مان ان اڪيلائيءَ ۾ اوچتو دل جي حرڪت بند ٿي وڃڻ ڪاڻ سرد پئجي ويندس!! هڪ ڏينهن/ٻه ڏينهن، پوءِ منهنجو جسم بوءِ ڏيڻ لڳندو. انيڪ ماڪوڙا ۽ ماڪوڙيون مون کي چُهٽي ويندا. تڏهن اها ڍونڍ جي بوءِ ٻاهرئين جو ڌيان ڇڪائيندي مون ڏانهن. ته ڇا – ته ڇا – ماڻهو نيٺ به، محض ڍونڍ جو ڍير آهي!؟ ٻاهر ڀڄي وڃان؟ ڇا ڀڄي وڃان؟ ها ڀڄان ٿو – نه پر – ٻاهر ڪرفيو آهي. ٻاهر نڪرندي ئي گولي سيني کان پار ٿي ويندي. ٿي سگهي ٿو ته هو مون کي فسادي سمجهن! نه به سمجهن پر ماڻهن کي تهائين گهڻو هيسائڻ ڪاڻ به ته منهنجو نشانو وٺي سگهن ٿا نه!؟ ڇا فسادين جيان، قانون نافذ ڪرڻ وارا به مون کي/اسان کي شڪاريءَ جيان تاڻيو ناهن ويٺا. وشال نيرو آڪاس. اڏامندڙ پکي. شڪاريءَ جو ڇرڪ. اکين ۾ شڪار پائڻ جي چمڪ. بندوق جو منهن آسمان ڏانهن کڄي ويل. هڪ کن پکيءَ جي اُڏام جو پيڇو/فاصلي جو اندازو. ٻئي کن ٽرائيگر تي آڱر جو دٻاءُ. ٽئين کن، سانت جو سينو چيري، پکيءَ جي جسم ۾ پيهي ويندڙ ڇرا. شڪاريءَ جي اکين ۾ چمڪ. فتح جو احساس. تاڻيل سينو. ان دوران هيٺ، بولاٽيون کائي ڪرندڙ زخمي/مئل پکي، شڪاريءَ جي پيرن ۾ اچي پيل.
مان/انسان/پکي!؟
فسادي/قانون نافذ ڪرڻ وارا ادارا/شڪاري!؟
نه، ڪرفيو ۾ هاڻي جيڪو وقفو ٿيندو، اُنهيءَ ۾ نڪري ويندس. ڪنهن دوست جي گهر يا پوءِ ڳوٺ پر!!؟ نه، اهو وڌيڪ خطرناڪ آهي. ها، اڃا اُن ئي ڏينهن ته بازار ۾، منهنجين اکين جي سامهون بيٺل جيئرو جاڳندو ماڻهو بلڪل اوچتو لهوءَ ۾ لت پت ٿي ويو هو. مون ته بس هن جي پيٽ ۾ لٿل خنجر ڏٺو ۽ خنجر وارو هٿ هجوم ۾ گم. اُهو خنجر منهنجي پيٽ ۾ به ته لهي سگهيو ٿي نه! شڪر مان ان وقت پنهنجي ٻوليءَ ۾ نه ڳالهائي رهيو هئس. پيل به مون کي پينٽ شرٽ هئي. نه ته مان ڪپڙن مان، ٻوليءَ مان جي سڃاڻپ ۾ اچي وڃان ها ته!!؟
هيڏي تنور جئن تتل گرميءَ ۾ به منهنجا پير ڄڻ برف جي سر تي رکيا آهن. سرد ۽ سُن. مون کي به هٿيار ساڻ کڻي هلڻ گهرجي. پر مون وٽ ته هٿيار آهي به ڪونه.
هٿيار!!؟
مان ته وڌ ۾ وڌ ڪو ديسي پستول ئي افورڊ ڪري سگهان ٿو، پر اُهو ڇا انهن ڀيانڪ هٿيارن جي سامهون بي ڪار ۽ فضول نه هوندو، جيڪي هڪڙي سيڪنڊ ۾ ماڻهوءَ کي ڇيهون ڇيهون ڪريو ڇڏين. بم اُن کان سواءِ. منهنجي گهر ڪير بم ته نه اُڇلي ويندو!؟ هو بم به ته اڇلي رهيا آهن. مطلب ته هڪ ئي سيڪنڊ ۾ سڀ ڪجهه ڀسم. آڳ!! نه – آڳ ۾ جيئرو سڙي مرڻ!! نه – نه – اوهه – منهنجو ڳلو خشڪ ٿي ويو آهي. منهنجو ساهه! نه – مان نارمل نوع ۾ نه پيو ساهه کڻان.
دري کولي ڊگها ڊگها ساهه کڻان ٿو. دريءَ کان ٻاهر نهاريندي منهنجو من ڄڻ ڌڙڪندي ڌڙڪندي بيهي ٿو رهي.
شهر - !؟ ٿڪل ٽٽل، مُئل، ڪانڌين جي اوسيئڙي ۾، برف تي رکيل لاش. اهو ئي شهر ڪجهه ڏينهن اڳ تائين جيئرو ۽ ساهه کڻندڙ. فيصلو ٿي نه سگهيو آهي.
ان لاش کي دفنائڻ گهرجي؟ جلائڻ گهرجي؟ پاڻيءَ ۾ ٻوڙڻ گهرجي؟ يا – يا – ڪانون ۽ ڪُتن جي اڳيان ڦٽو ڪرڻ گهرجي!؟ شايد آخري رٿا تي سڀئي متفق ٿين. ها شايد!! شايد معنيٰ شڪ! شهر جي آخري رسمن سميت، اسان جي/منهنجي جيئڻ/مرڻ جا فيصلا شڪ ۾ پيل. بهرحال قبرستانن ۾ جڳهه خالي ڪانهي ۽ نه ئي ان جو ڪو امڪان آهي. قبرستانن جي اندر مرڻ وارن جي رش آهي. قبرستانن کان ٻاهر ماتمين جي پيههءَ لڳي پئي آهي. قبرستانن جي ديوارن تي نعرا لکيل آهن ۽ قبرستانن جي ديوارن جي پاڙن ۾ پيشاب جي بوءِ آهي. منهنجو لاش!؟ دفنايو ويندو؟ جلايو ويندو؟ پاڻيءَ ۾ لوڙهيو ويندو؟ پولار کان هيٺ ڦٽي ڪيو ويندو؟ پرزا پرزا ٿي وڃائجي ويندو ۽ لڀندو به ڪونه!؟
شهر جو لاش/منهنجو لاش/اسان جو لاش!!؟.
هو سامهونءَ وارو رستو جتان مان روز لنگهندو آهيان، ايندي به ويندي به . لنگهڻ ۾، رستو پار ڪري بس تائين پهچڻ ۾، ماڻهن ۽ ٽريفڪ جي پيهه ڪاڻ جتي مون کي پندرهن منٽ لڳندا آهن، هينئر ٻن منٽن جي برابر ٿو ڀاسي. هينئر ڄڻ هتان راڪاس گهمي ويو آهي. ماڻهن کي ڳهي ويو آهي. ننڍڙا ننڍڙا جيتامڙا ماڻهو. سناٽو. اڌ اڌ فرلانگ تي بيٺل ٻه ٻه، ٽي ٽي وردي پوش. تاڻيل اسٽين گنون، رستن تي وڇايل، ڪانڊاريل لوهي تارون. فسادن دوران ساڙيل ٽائر، موٽرون ۽ رستن تي ڦٽي ڪيل پٿرن جو ڍير. هو ڇا آهي؟ هو – ڳاڙهو – ڳاڙهو. وچ رستي تي، عين وردي پوش جي بوٽن هيٺ ڇا آهي؟ رت!!؟ ڪنهن جو؟ آخر ڪنهن جو؟ ڪنهن جو به ٿي سگهي ٿو پر آهي ته ماڻهوءَ جو رت. رت ڏسي هانءُ ڪچو ٿيندو آهيم. حملا آور بادشاهن جي فوجن هٿان ڪرايل قتل عام جا داستان. آباد شهرن کي باهيون ڏيڻ جا منظر. انساني سرن جا پهاڙ کڙا ڪيل ۽ اُنهن جي چوٽيءَ تي لهرائيندڙ فتح جا جهنڊا ۽ آخر ۾ لٽيل مال سميٽي، عورتن جي لويل کويل جسمن ۾ ٻار ڀري، لاشن مٿان گهوڙا ڊوڙائيندي حملا آورن جي واپسي. اُن واپسيءَ کان پوءِ پڪ ته ائين ئي رستا سنسان ٿي ويندا هوندا، جيئن هينئر منهنجي دريءَ کان ٻاهر آهن. ڇا تاريخ انهن واقعن کي ورجائي ٿي؟ ساڳين شهرن ۾؟ ساڳيءَ ڌرتيءَ تي؟ ڇا مان به – اسان – به - !!؟ ڇاتي مهٽيان ٿو. هانءُ ٿو ڪچو ٿئيم. اُلٽي ڪرڻ ٿو چاهيان. نڙيءَ ۾ ڪڙو پاڻي ٿو ڀرجي اچيم. ڪنهن کي سڏ ڪريان؟ دريءَ ۾ بيهي رڙيون ڪريان؟ هيلپ – هيلپ – پوءِ جڏهن هو ايندا ته ڇا چوندس!؟ ڊڄان ٿو؟ ڇا کان؟ اهو به ته ٿي سگهي ٿو ته رڙيون ڪرڻ تي پابندي پيل هجي. هيءَ گهري/ڊگهي سانت ته اهو ئي ظاهر ڪري ٿي ته رڙيون ڪرڻ تي به پابندي هوندي . پوءِ جي هو مون کي آواز استعمال ڪرڻ جي ڏوهه ۾ شوٽ ڪن ته!؟ نه، پاڙي واري کي ٿو سڏ ڪريان! نه، اهو به رسڪ آهي. پاڙي ۾ مخالف گروهه سان تعلق رکندڙن جو گهر آهي. پر هو ته تمام سٺو ماڻهو آهي. پر ٿي سگهي ٿو ته هينئر هن جي اندر ۾ به ڪروڌ ڀريل هجي! اُن ڏينهن به ته ڪيئن گهور پائي مون کي ننهن کان چوٽيءَ تائين ڏٺو هيائين، ڄڻ – ڄڻ!!؟ اهو به ته ٿي سگهي ٿو ته هو مون کي مارڻ جي رٿا رٿيندو هجي. مون کي ڇو ماريندو؟ مون هن جو ڪهڙو ڏوهه ڪيو آهي؟ مون ته ڪڏهن شعوري طرح سان ماڪوڙي به ناهي ماري .
پوءِ ڏوهه؟
هينئر مسئلو ڪنهن به شخصي ڏوهه جو ڪونهي. مسئلو اهو آهي ته مان هن جي قوم مان ناهيان، هن جي ٻولي ڳالهائيندڙ ناهيان. پر – ان ۾ منهنجو ڪهڙو ڏوهه!؟ يا هو اسان جي قوم مان ناهي، اسان جي ٻولي ڳالهائيندڙ ناهي ته اُن ۾ اُن جو ڪهڙو ڏوهه؟ پوءِ – هي سڀ ڇا آهي؟ ڇو آهي؟ ڇالاءِ آهي؟ اڃا اُن ڏينهن آفيس ۾، ڇتو، رت چوسيندڙ بحث ٿيو هو جنهن ۾ مون کي پريان کان ائين لڳو هو ڄڻ لفظ ڪو هڏو آهن، جن تي اسان ڪتن جيان وڙهي رهيا آهيون. هڏو ڪنهن جي حصي ۾ نٿو اچي. ان بحث دوران ڪنهن چيو هو؛ ”يار! سڄو مسئلو آهي ماڻهوءَ جي بنيادي حقن جو. حق مٿيان ڦريندا آهن. جيڪي ٿورا گهڻا حق خيرات ۾ ملندا به آهن ته انهن ۾ به دوائن جيان ملاوٽ ٿيل. مريض جو مرض گهٽجڻ بدران مرڳو ري ايڪشن ٿيو پوي. ملاوٽ ۾، ٿورڙي ڪڙاڻ، ٿورڙو مٺاڻ ۽ ٿورڙو زهر گڏيل. ظاهر آ ته ري ايڪشن ته ٿيندو ئي. سو، حق مٿيان ڦريندا آهن. خونريزي هيٺ ٿيندي آهي. هيٺ، تهائين هيٺ، عام، تهائين عام ماڻهن ۾. ٻولي يا قوميت مسئلو ناهي. ٻولي يا قوميت استعمال ڪئي/ڪرائي ويندي آهي، هٿيار طور، انهيءَ خونريزيءَ ۾ - معاملو بلڪل ائين آهي، جيئن مفاد پرست ڊاڪٽر پنهنجي ڪمائيءَ خاطر مريض جي مرض کي ڊيگهه پيو ڏيندو آهي ۽ ڪڏهن ڪڏهن بنا ڪنهن ڪارڻ جي، محض پنهنجي مالي مفاد خاطر، مريض جو ميجر آپريشن به ڪري وجهندو آهي ۽ مائنر آپريشن ان کان سواءِ آهن. ڊاڪٽر ڪير آهي؟ مريض ڪير آهي؟“. پوءِ آخر ان جو انت ڇا آهي؟ ڪوبه نه؟ ماڻهن جو ڪوس – بس اهو ئي آهي. ان ۾ ئي جيئڻو آهي. جيئڻو؟ يا مرڻ جو انتظار. اُن ڏينهن مان مڇريل جلوس ۾ ڦاسي پيو هئس. اکين ۾ ٻرندڙ ٽانڊا ۽ وات مان اُڏامندڙ گرم گرم ٻاڦ. هو نعرا هڻي رهيا هئا. مون ڪجهه لفظ سمجهيا، ڪجهه نه سمجهيا. اوچتو مون کي خيال گهيري ويو ته هڪڙو ٻيو به نعرو هڻي سگهجي ٿو يا سمورن نعرن جي معنيٰ اها ئي ٿي سگهي ٿي.
نعراءِ موت!
جيئي موت
جيئي موت
نعراءِ موت
نعراءِ موت.
جلوس مان پاڻ بچائي نڪرڻ کان پوءِ، گهر ڏانهن ايندي، مان چپن ۾ ڄڻ اهو ئي ڀڻڪي رهيو هئس. هينئر به شايد مان اهو ئي ٿو ڀڻڪان. مان شايد ڊڄڻو ٿي پيو آهيان!؟ (يا ڊڄڻو ئي هئس!) ٻيءَ معني! ۾ ڪانئر!؟ نه، مان ڪانئر هجان ها ته اسٽوڊنٽ لائف ۾ ٻه سال جيل نه ڪاٽيان ها. مان سمورين حالتن ۾ زنده آهيان ڇا اها ڪانئر نه هئڻ جي نشاني ڪانهي؟ مان ماڻهوءَ کي نٿو ماري سگهان. ڪنهن به ماڻهوءَ کي. اهو ممڪن ڪيئن آهي ته مان ماڻهوءَ کي ماريان. اهڙو ماڻهو، جنهن کي مان سڃاڻان به نٿو. واٽ ويندو. عين وچ سڙڪ تي، سڙڪ کي پار ڪرڻ دوران، هن ڪناري تي پهچڻ کان پهرين شوٽ ڪري ڇڏيان. هن کي گهر پهچڻ نه ڏيان. هن جي هٿ ۾ جيڪو کاڌي پيتي جو سامان آهي، ان کي سڙڪ تي ڦهلائي ڇڏيان پوءِ پاڻ گم ٿي وڃان. صبح اخبار ۾ هن جو نالو، پتو، ٻولي، قوميت پڙهي، مان پاڻ جيئڻ جو ساهس ماڻيان!؟ اهو ڪيئن ٿو ٿي سگهي؟ ڇا مان ڪانئر آهيان؟ ڪجهه خيال منهنجي بت مان سيسراٽ ڪڍيو ڇڏين. اهو ته سٺو ٿيو مون زال ۽ ٻار اڳ ۾ ئي ڳوٺ موڪلي ڇڏيا. زال ۽ ٻار هتي هجن ها ته!؟ اُن ڏينهن آفيس ۾ هيڊ ڪلارڪ ئي ته ڳالهه پي ڪئي ته هُن گروهه جا فسادي سندس ڪنهن مائٽ جي گهر ۾ گهڙي پيا هئا ۽ گهر جي عورتن کي بي عزتو ڪيو هئائون. مون اُن پل ئي جسم مان ڊسمبر جي سرد هوا کي ڦيريون پائي لونءَ لونءَ مان لنگهندو محسوس ڪيو هو. هو جي منهنجي گهر ۾ به گهڙي پون!؟ مون کي ڪرسيءَ سان ٻڌي، منهنجي سامهون منهنجي زال ۽ ڌيءَ جا ڪپڙا سنگينن جي نوڪ سان ليڙون ليڙون ڪري وجهن ۽ ڪتن جيان هنن کي -!!
منهنجي زال جو ننگو جسم.
منهنجي ڌيءُ جو ننگو جسم.
مان هيڊ ڪلارڪ جي آفيس مان ڄڻ ڊوڙندو ٻاهر نڪتو هئس. اهڙو وقت آيو ته مان ڇا ڪندس!؟ زال ۽ ڌيءَ کي، هنن جي هٿن ۾ پهچڻ کان پهرين ئي شوٽ ڪري ڇڏيندس. تڏهن آخري نهار هو مون تي ڪيئن وجهنديون؟ مون کي ڪيترين فلمن جا منظر ياد اچن ٿا، جن ۾ مڙد جي سامهو هن جي زال/ماءُ/ڀيڻ/ڌيءُ کي ننگو ڪيو ٿو وڃي. نيئرن ۾ ٻڌل مڙد رڙيون ڪري ٿو، ڦٿڪي ٿو، اکيون ٻوٽڻ چاهي ٿو، پر هو هن جي جسم کي ايذاءُ ڏئي اکيون کولڻ لاءِ مجبور ڪن ٿا. اُهو ڀوائتو منظر ڏسڻ لاءِ ٿا مجبور ڪن، جنهن کان موت وڌيڪ بهتر سزا آهي. نه چاهيندي به پاڻ کي اهڙن منظرن جي فريم ۾ ڄڻ فڪس ڪرڻ جو تصور ٿو ڪريان. پنهنجي ئي تصور ۾ رڙيون ٿو ڪريان. ڪنڌ ٿو هڻان. ڪرڙيءَ جيان ڦٿڪان ٿو.
منهنجين اکين جي سامهون هر هر منهنجي زال ۽ ڌيءُ جو ننگو جسم.
منهنجي اکين ۾ ڪنڊا اُڀري ٿا اچن.
منهنجي سڄي جسم تي ڪنڊا اُڀري ٿا اچن.
مون کي ڪنڊا چڀي رهيا آهن ۽ مان اُنهن جو چڀڻ ايذاءُ وانگر ٿو محسوس ڪريان. پگهر ۾ شم ٿي وڃان ٿو. منهنجن پيرن هيٺان قبرون ئي قبرون وڇايل آهن. هر قبر ۾ رڙيون، دانهون، سڏڪا پوريل آهن. منهنجا پير هوريان هوريان/تيزيءَ سان انهن قبرن ۾ لهي رهيا آهن. لائٽ آف ٿي وئي آهي يا منهنجين اکين ۾ اونداهي آهي؟.
ايڏي اُونداهي!؟؟.
مان پنهنجي پاڻ کي ان اُونداهي ۾ ڳوليان ٿو. هٿوراڙيون ڏيان ٿو. نيٺ به کٽ تائين پهچي، پنهنجي ئي لاش مٿان ڦان ٿي ڪِران ٿو. کٽ تي پيل منهنجو ئي لاش مون کي ٻک وجهي سمهارڻ ٿو چاهي، سمهي پؤ. انهيءَ ۾ ئي عافيت آهي ته سمهي پؤ. ايذاءُ کي محسوس ڪرڻ جي لذت منهنجو پيڇو نٿي ڇڏي. مان شايد ايذاءُ پسند ٿي پيو آهيان. نه، ايذاءُ جو عادي ٿي پيو آهيان. ايذاءُ جو عادي ٿيڻ ۽ ان کي قبولي وٺڻ، چرس، آفيم، مينڊريڪس ۽ هيروئن جي نشي جي عادي هئڻ ۽ ان تي تڳڻ برابر آهي. ايذاءُ کان نجات پائڻ لاءِ مون کي روئڻ گهرجي. زور – زور – سان، هسٽيريا جي مريض عورت جيان رڙيون ڪري روئڻ گهرجي. ننڍپڻ ۾ رنو هوندس، پر ان کان پوءِ مان رنو ئي ڪونه آهيان. هاڻي مون کي روئڻ گهرجي. پر مون وٽ روئڻ جو ڪارڻ به ڪهڙو آهي؟ ڇا لڙڪ ايندا منهنجين اکين ۾!؟ ڪو اهڙو منظر ياد ڪريان، جيڪو مون کي رُئاري سگهي. ڪهڙو اهڙو منظر ٿي سگهي ٿو؟ ماءُ جي مرڻ جو منظر؟ نه، پيءُ جي مرڻ جو منظر! نه، اُهو منظر جڏهن ڀاءُ ڦوهه جوانيءَ ۾، مئل حالت ۾ گهر کڄي آيو هو ۽ ماءُ ڇاتي ڪٽي، پار ڪڍي رني هئي. مون کي ماءُ جا اُهي اکين ۾ ڀرجي ايندڙ پار به ياد آهن، پر ان پل به مان رنو ڪونه هئس. ڀت کي ٽيڪ ڏئي بيٺي مون کي لڳو هو ته مان به ان ڀت جو ئي هڪڙو حصو آهيان. سيمنٽ، ريتيءَ، بجريءَ مان اڏيل وجود. ان ئي منظر کي ياد ڪري روئان. پر روئڻ اچي ئي نٿو. مان ڪجهه به نٿو ڪري سگهان. روئي نٿو سگهان. پنهنجي مرضيءَ جي موت نٿو مري سگهان. رڙيون نٿو ڪري سگهان. ڪنهن کي سڏ نٿو ڪري سگهان. ٻاهر نڪري نٿو سگهان. ٻاهر؟ شايد هاڻي ڪرفيوءَ ۾ وقفو ٿيندو ئي ڪونه. ماڻهو پنهنجن گهرن ۾ بند، پئي پئي مري ٺري ويندا. شايد مري به ويا هجن!! ڇا اسان کي ڪنهن گڏيل قبر ۾ پوريو ويندو!؟ رنگ، نسل، مذهب، قوم، ٻولي، نظرئي ۽ اختلافي نقطي کان هٽي ڪري، کوٽيل اجتماعي قبر. اجتماعي جنازي نماز. خبر نه پوندي ته ڪهڙا لاش هن گروهه جا آهن ۽ ڪهڙا لاش هُن گروهه جا آهن! لاش!؟ هيءَ بوءِ ڇا جي آهي؟ جيئري ماڻهوءَ جو ماس سڙڻ جي بوءِ! مان ساهه کڻان ٿو. بوءِ منهنجي نڙيءَ ۾ ڪنڊي جيان اٽڪي ٿي پوي. مان گهرا گهرا ساهه کڻي بوءِ سڃاڻڻ جي ڪوشش ڪريان ٿو. هيءَ ڪهڙي گروهه جي ماڻهوءَ جي ماس جي بوءِ آهي. هِن گروهه جي يا هُن گروهه جي!؟ کٽ تي پيل منهنجو لاش ٽهڪ ڏئي کلي ٿو. نه سڃاڻي سگهندين – نه سڃاڻي سگهندين – ها – ها – هو – هو – هي – هي – ٻاهر وري فائرنگ شروع ٿي وئي آهي. ماڻهوءَ جو ماس سڙڻ جي بوءِ ڇتو ڪندي ٿي وڃي مون کي. منهنجي دروازي تي منهنجو پاڙي وارو پوريءَ سگهه سان هٿ هڻي رهيو آهي. در کولڻ لاءِ رڙيون ڪري چئي رهيو آهي. در کوليان؟ ٿي سگهي ٿو هو پناهه چاهيندو هجي! ٿي سگهي ٿو هو مون کي مارڻ چاهيندو هجي. در کوليان؟ نه، نٿو کوليان، مخالف گروهه جو ماڻهو آهي. پڪ ته مون کي مارڻ چاهيدو هوندو. کوليان ٿو ڀلا. آخر به ته ماڻهو آهي. ٿي سگهي ٿو پناهه چاهيندو هجي. کوليان؟ نه – نٿو کوليان – ها – نه!؟ - نه – ها؟.