ايم آر ڊي تحريڪ ۽ گرفتاري
14 آگسٽ 1983ع کان عملي طور جنرل ضياءَ جي مارشل لا خلاف جمهوري تحريڪ جي شروعات ٿي وئي. سنڌ سميت سڄي ملڪ ۾ احتجاجي مظاهرن، جلوسن ۽ گرفتارين جو سلسلو به شروع ٿي ويو. سنڌ جي مختلف اهم شهرن ۾ ايم آر ڊي جون ميمبر پارٽيون، اديب، دانشور ۽ سنڌ دوست ڌريون ان تحريڪ جو حصو بڻجي ويون. هزارين سياسي ڪارڪن گرفتار ڪري جيلن ۾ واڙيا ويا. سڪرنڊ، موري، ميهڙ، دادو، خيرپور ناٿن شاهه ۾ عوام مزاحمت ڪئي. ان دوران معصوم ٻارن سميت نوجوان ۽ بزرگ فوجي آپيشاهي جي گولين جو کاڄ بڻيا.
ڪميونسٽ پارٽي ۽ شاگرد تنظيم ڊيموڪريٽڪ اسٽوڊنٽس فيڊريشن ان تحريڪ جي حامي هئي ۽ عملي طور پنهنجي وس آهر شامل رهي. ان دور جي سڀ کان ننڍي عمر جي ڪارڪن مومن جمالي گرفتاري ڏني جنهن جو تعلق ڊي ايس ايف سان هو. الهڏنو جوڻيجو هاڻي صحافي آهي گرفتار ٿيو. آءٌ روزانو حيدرآباد جي مرڪز ۾ سول اسپتال کان نڪرندڙ احتجاجي مظاهرن ۾ شريڪ ٿيندو هئس، پنهنجن چند ساٿين سان گڏ.
هڪ ڀيري مون ڊاڪٽر طالب لاشاري ۽ ڪجهه ٻين ساٿين سان مشورو ڪيو ته اسان کي گرفتاري ڏيڻ گهرجي ته جيئن جيل ۾ وڃي سياسي ڪارڪنن سان ڪچهريون ٿين ۽ ان سياسي عمل ۾ شريڪ ٿيون پر مونسان دوست سهمت نه ٿيا، مونکي قائل ڪندا رهيا ته جيل وڃڻ کان بهتر آهي ته پاڻ ٻاهر رهي ڪم ڪريون.
مان بضد هئس ته ڀاڙيا ليکباسين جيل وڃڻ گهرجي، قيدي جو تجربو به ٿيندو، جيڪي پڇن ٿا ته اوهان جا ڪيترا ڪارڪن جيل ۾ آهن ان جواب به ڏيڻ آسان هوندو.
سيپٽمبر مهيني ۾ صبح سوير تيار ٿي سول اسپتال حيدرآباد ۾ احتجاجي مظاهري ۾ شرڪت لاءِ روانا ٿياسين. اُتي پهچي جلوس جي صورت ۾ مارڪيٽ واري پاسي نڪرڻ جي ڪوشش ڪئي سين ته پوليس جا وڏا اٽالا موجود هئا. اُن ڏينهن ٽي ڪارڪن عوامي تحريڪ جا گلن جا هار پائي گرفتاري ڏيڻ لاءِ اڳيان ٿيا ته مان به انهن سان گڏجي پيس ۽ گرفتار ٿي ويس. اسان کي مارڪيٽ ٿاڻي تي آندو ويو، اُن کانپوءِ سينٽرل جيل حيدرآباد پهچايا وياسين. جتي باريڪن ۾ موڪليا وياسين وڏي انگ ۾ پ پ ۽ عوامي تحريڪ جا ڪارڪن موجود هئا. هڪ کٿو ۽ هڪ پيالو ڏنو ويو، ڪنهن ساٿي هڪ ويهاڻو به ڏنو، رلي به ملي وئي. صبح ساجهر ٻه ٽڪر ماني جا ۽ اُن پيالي ۾ ڇڊي نه وڻندڙ چانهه ڏني وئي ۽ اُن کانپوءِ سڏ ٿيو جيل جي ماڙي ۾ اسپيشل ملٽري ڪورٽ ۾ هڪ ڪرنل جج جا فرض پئي ادا ڪيا. اُن سامهون پيش ڪيو ويو. حد جي مئجسٽريٽ کان پڇيو ويو ته علي حسن چانديو ولد علي شير جو ڏوهه ٻڌايو وڃي ته آفيسر وراڻيو ته سائين هن جنرل ضياءَ جي خلاف نعرا هنيا، جمهوريت بحال ڪريو ۽ مارشل لا ختم ڪريو، آفيسر کي ٻاهر وڃڻ جو حڪم ٿيو، ڪرنل مونکي چيو ته تو نعرا هنيا؟ مون چيو ها. جمهوريت بحال ڪريو، مارشل لا ختم ڪريو سنڌي عوام جو قتل عام بند ڪريو. ڪرنل چيو ته تون معصوم آهين، تون صرف ايترو چئو ته مون ڪجهه به ناهي چيو ته مان توکي آزاد ڪريان. مون چيو ته مون اهو سڀ ڪجهه چيو هو. هو مونکي گهوريندو رهيو ۽ پوءِ ٻاهر وڃڻ لاءِ چيو آءٌ واپس پنهنجي بئرڪ ۾ آيس ۽ ساٿين کي احوال ڏنم.
ٻئي ڏينهن صبح واريون اخبارن ۾ پڙهيوسين ته مونکي ۽ مونسان گڏ گرفتار ٿيل عوامي تحريڪ جي ساٿين کي هڪ هڪ سال سزا سخت پورهئي سان ٻڌائي وئي. هاڻي جيل جا پڪا قيدي ٿي وياسين، سزا يافته قيدي فوجي راڄ جو قيدي. منهنجن مائٽن ۽ ساٿين کي به اخبارن ذريعي ڄاڻ ملي ته آءٌ گرفتار ٿي سزا کائي ويو آهيان.
حيدرآباد جيل ۾ هاڻي روز جي عادت جوڙي ورتي سين. منهنجو قيدي پارٽنر جيئي سنڌ اسٽوڊنٽس فيڊريشن آرگنائيزنگ ڪميٽي جو اڳواڻ اقبال نظاماڻي هو. هاڻي پاڻ ۾ ڪچهريون ڪرڻ، بي بي سي ٻڌڻ، صبح جو اخبارن ذريعي معلومات وٺڻ روزانو گرفتار ٿي آيل دوستن کان احوال وٺڻ، ڪتاب پڙهڻ ۽ ڪنهن عوامي تحريڪ جي سرڪل ۾ ويهڻ هوندو هو. آءٌ ٻڌائيندو هلان ته عوامي تحريڪ واحد تنظيم هئي جيڪا رٿابندي سان گرفتار ٿيل ساٿين جنهن ۾ اڪثريت هارين ۽ مزدورن جي هئي جي تربيت ڪندا هئا.
پ پ جا ڪارڪن شوبازي ۽ لٻاڙ بازي ۾ پورا هئا. اياز پليجو به مونسان ساڳي بئرڪ ۾ هو. هڪ ڀيري پ پ ۽ عوامي تحريڪ جي بحث دوران مون پ پ جي ڪنهن معاملي تي حمايت ڪئي ته اياز چيو تون نه ڳالهاءِ مونکي لڳو ته تنظيمي شاؤنزم ۾ ورتل هئا. ڇاڪاڻ جو اهو سچ آهي ته 1983ع واري تحريڪ ۾ سنڌ مان ٻئي نمبر تي عوامي تحريڪ جا ڪارڪن ۽ اڳواڻ گرفتار ٿيا هئا.
پير مظهر، پير معظم، پير مُڪرم ڀائر هئا اهي پڻ ساڳين بئرڪن ۾ گڏ هئا.
هڪ ڀيري صبح جو خبر پئي ته ڪامريڊ امر لعل کي ڪراچي جيل مان حيدرآباد کڻي آيا آهن کيس بند وارڊ ڪيو ويو آهي. مون ساٿين سان ڳالهايو ته امر لعل کي بند وارڊ مان ڪڍرايو وڃي. پ پ جي ڪارڪنن ساٿ ڏنو پر عوامي تحريڪ ساٿ ڏيڻ کان کتو جواب ڏنو. زبردست نعري بازي ڪئيسين اسان جي تنظيمي سگهه نه هئي صرف مان ۽ الهڏنو جوڻيجو تنظيمي ساٿي هئاسين. جيل انتظاميا جواب ڏنو ۽ رات جو دير سان امر لعل کي جيل بدلي ڪري خيرپور موڪليو ويو.
حيدرآباد جيل ۾ ڏينهن گذرڻ کانپوءِ هڪ ڏينهن شديد مايوسي ٿي ڪپڙن جو هڪ وڳو، سامان جو نه هجڻ، مائٽن ۽ دوستن جي ملاقات نه ٿيڻ سڄو سال قيد ڪاٽڻ واري سوچ ذري گهٽ ڀاڙي ڪري وڌو هو ۽ وري مٿان ڪيئي پ پ جا وڏيرا، معافيون نامه لکي آزاد ٿي رهيا هئا، پر نظرياتي تربيت هئڻ ڪري ۽ ذاتي طرح سان ڀاڙيائپ کي بزدلي سمجهڻ سبب ڄمي بيهي رهيس. روزانو ماني وٺڻ واري ٽائيم تي منهنجو پاٽنر گم ٿي ويندو هو ۽ کائڻ وقت حاضر هوندو هو، مان زميواري سان اهو ڪم ڪندو هوس، ڇاڪاڻ جو ٽائيم کانپوءِ ماني نه ملندي. هڪ ڀيري ڪاوڙ جو اظهار ڪندي مان به ساڳي وقت دوستن سان ڪچهريءَ لاءِ هليو ويس ۽ واپس آيس ته همراهه مونتي گرم هجي ته تو ماني ڇو نه ورتي، مون چيومانس مون ٺيڪو ناهي کنيو ڪاوڙ ۾ مان ته سڄي رات ماني کانسواءِ سمهي رهيس ۽ ننڊ به نه پئي اچي، پر هي همراهه هڪڙي وڏيري سان وڃي سندس گهران آيل ماني کائي آيو ۽ پوءِ ٻئي ڏينهن کان الڳ ٿي وياسين.
15 ڏينهن کانپوءِ رش سبب قيدين کي ٻين جيلن ۾ موڪليو پئي ويو. مونکي لڳ ڀڳ 100 قيدين سميت ڪراچي جي سينٽرل جيل موڪليو ويو. پوليس جي بند گاڏين ۾ رات جي انڌيري ۾ ڪراچي پهچايا وياسين. رستي ۾ جتي به چند ماڻهو ٿي ڏٺاسون ته نعرا ٿي هنياسين. ڪراچي سينٽرل جيل ۾ نيو جيل ۾ بئرڪس ۾ رکيو ويو. پ پ اڳواڻ قاضي محمد بخش ڌامراهه مرحوم، اعجاز خواجه، شير خان لنڊ ۽ ٻيا بيشمار قيدي اُتي گڏيا. ڪجهه ڏينهن کانپوءِ مونکي امداد چانڊيو واري بئرڪ ۾ رکيو ويو جتي علمي ادبي بحث مباحثا ٿيندا هئا. مونکي سکڻ جو موقعو ملندو هو. اُن جيل ۾ فتح ياب علي خان، ممتاز علي ڀٽو، اياز سمون شهيد جنهن کي ظهور ڀوپالي جي قتل ۾ ڦاهي چاڙهيو ويو. ناصر بلوچ جيڪو پي آءِ اي جي هاءِ جيڪنگ ڪيس ۾ ملوث ڄاڻايو ويو، تنهن کي پڻ ڦاهي چڙهيو ويو. ڄام ساقي ڪيس جا ملزم پروفيسر جمال نقوي، جبار خٽڪ، سهيل سانگي، بدر ابڙو، شبير شر، ڪمال وارثي به اُتي موجود هئا. اڪثر هنن دوستن جي کولين ۾ وڃي ڪچهريون ڪبيون هيون شام جي وقت واڪ دوران سوال ڪندو هئس ڪجهه سمجهه ۾ جواب ايندا هئا ته ڪجهه وري نه! جيل ۾ سياسي قيدين جي اڪثريت هئڻ ڪري جيل آزاد هئا. ملاقات سولائيءَ سان ٿيندي هئي. وقت تيزيءَ سان پئي گذريو، هن جيل ۾ وطن دوست جا ساٿي، عوامي تحريڪ، پ پ ڪميونسٽ پارٽي مطلب ته هر مڪتب فڪر موجود هو. وڏا نظرياتي ۽ سياسي بحث مباحثا ٿيندا هئا.
ياد رهي ته ايم آر ڊي تحريڪ دوران مونسان جيل ۾ قيد عوامي تحريڪ جي اڪثريت بدين، ٺٽو، سانگهڙ جي ساٿين جي اڄ اڪثريت عوامي تحريڪ کان الڳ آهي يا هو اسماعيل راهو سان گڏ ن ليگ ۾ آهن يا وري عوامي جمهوري پارٽي ۾. ڪراچي جيل ۾ بدر ابڙي جي ڪوششن سان ادبي گڏجاڻي به ٿيندي هئي، جنهن جو آءٌ به حصوهوندو هوس. هتي هاڻي ماني جو مسئلو نه هو.
برداشتي مليل هئا، هڪ ڀيري فوٽو ڪڍرائڻ جي شوق ۾ کيسي جو سامان ڪڍي ٻاهر رکيم ۽ وسري ويو ته امداد سئو رپيا پارٽي جا گم ٿيڻ ڪري سخت تنقيد ڪئي ۽ آءٌ روئڻهارڪو ٿيس.
شبير شر جيڪو ڪافي سرگرم ڪردار هو تنهن هڪ ڊرامو تيار ڪيو ۽ اهو جيل اندر ڪيو ويو. ”باهيون بيراڳين جون“ مارشل لائي جبر تي ٻڌل ڪهاڻي هئي مون اُن ۾ سپاهي جو ڪردار ادا ڪيو.
ڊرامو مقبول ٿيو وڏي انگ ۾ سياسي ڪارڪن موجود هئا. ڪامريڊ جيل کي به سياسي آکاڙو بڻائي ويٺا هئا. بحث تنقيدون، نعري بازي وغيره.
ان تحريڪ دوران ڊاڪٽر ارباب کهاوڙ سان لاڳاپيل دوست بٺوري جا سوها ڀائر، تلهار جو نادر خواجه ۽ ٻيا جيڪي هڪڙا ايم ڪيو ايم سان گڏيا اتحادي آهن ۽ ٻيا پ پ ۽ ن ليگ سان گڏ آهن.
جنوري 1984ع ۾ طبيعت خراب هئڻ ڪري مونکي هٿڪڙي هڻي سول اسپتال آندو ويو، جتي ڊاڪٽر سائيءَ جي بيماري ٻڌائي ۽ وارڊ ۾ داخل ڪري ڇڏيو. ڪامريڊن جي چوڻ تي پارٽي ڪارڪن خورشيد بيگم مون لاءِ ماني کڻي آئي ۽ پوءِ شهر جا ڪامريڊ مونسان ملڻ ايندا رهيا. ان دوران مون 1000 صفحن جو ناول ”اور چراغ جلتا رها“ پڙهيو، نازنين ڊي ايس ايف جي ڪارڪن ڪراچي يونيورسٽي ۾ پڙهندي هئي. ساهيڙين سان گڏجي مونسان ملڻ آئي ۽ پوءِ اهو سلسلو جاري رهيو، مون لاءِ ڪتاب، سٺي ماني، فروٽ ۽ ڪچهري عام جام ٿي ويا. ٻاهرجي هوا به کائڻ لڳس ۽ پوءِ نازنين سان ذهني هم آهنگي به جُڙي جيڪا پوءِ شادي ۾ تبديل ٿي ۽ 22 اپريل 1987ع ۾ شادي ٿي. جڏهن آءٌ ڳوٺان ڄڃ وٺي ڪراچي آيو هوس ته شهر جون حالتون خراب هيون. ايم ڪيو ايم ٺهي چُڪي هئي. سندن جهيڙي جي ابتدا پنجابين ۽ پٺاڻن سان هئي.
ڪراچي جيل ۾ ڊگهي وقت تائين رهڻ ڪري کوڙ سارا اڳواڻ ۽ ڪارڪن خاص ڪري پ پ ڪارڪن مايوس ٿيڻ لڳا ۽ آزادي جا رستا ٿي ڳوليائون، پر ناصر بلوچ، اياز سمون، خليل قريشي ۽ سندس زال روبينه قريشي جيڪي لالا اسد شهيد جي ڪيس ۾ گرفتار ٿيا. لالا اسد جو تعلق خيرپور سان هو ۽ هو ضياءَ جو سخت مخالف ۽ الذوالفقارنالي تنطيم جو سپاهي هو ۽ ڪراچي ۾ ماريو ويو، جنهن تي الزام هو ته هُن لاهور جي چوڌري ظهور الاهي کي قتل ڪيو هو. مئي 1984ع جي شروعات ۾ ٻيهر حيدرآباد سينٽرل جيل نيو ويس جتي مونکي سوڍل رند ۽ ٻين ساٿين سان رکيو ويو. هتي مختلف ڏوهاري قيدين سان ملاقاتون ٿيون. راڻو ڌاريجو جيڪو بعد ۾ مارجي ويو. غلام قادر ملاح جنهن کي پرو چانديو دادو جي ڪورٽ مان ڀڄايو هو ۽ بعد ۾ پرو چانڊيو سان گڏ مارجي ويو.
دلچسپ ڳالهه هي ٿي ته اسين ڏوهاري قيدين جيڪي اسان جي دوستي ۽ لاڳاپي ۾ آيا تن جي سياسي تربيت شروع ڪئي سين. لڳو پئي ته وڏي فتح ٿي آهي ۽ هو ٻاهر نڪري انقلاب لاءِ ڪارآمد ٿيندا.
پر انهن مان اسحاق چانڊيو نڪرڻ سان ڌاڙيل ٿيو ۽ ماريو ويو، الياس ماڇي ڏوهه شروع ڪيا ۽ ماريو ويو، فاروق چانڊيو به ساڳي ڌنڌي سان لڳو ۽ ماريو ويو.
ڏوهاري ماڻهن جي ذهنيت مختلف هجي ٿي سو بهادري جي قصن ڪهاڻين کي اهميت ڏين ٿا. فوري عمل ۽ حساب وٺڻ جا عادي آهن، ڊگهي جنگ ۽ مستقل مزاجي سان پارٽي ڊسپلين ۾ هڻ کين نٿو اچي ۽ تجربو ناڪام ٿيو.
هڪ ڳالهه ٻڌائيندو هلان ته جيلن ۾ سياسي قيدين جي اڪثريت سبب جيل پوليس جي هڪ هٽي، دهشت ۽ من ماني ختم ٿي وئي. جيل اندر ڏوهارين جي به پنهنجي دنيا آهي. بهادري جا قصا ٻڌائيندا. هڪٻئي کان گوءِ کڻندا. جيل انتظاميا کان سهولتون وٺڻ لاءِ هر قسم جي تذليل سهڻ لاءِ تيار ٿي ويندا آهن، پر پوءِ به کين ڳڻتي هوندي ته هو جلد کان جلد آزاد ٿين. سندن نيت هجي ٿي ته ٻاهر نڪري امن سان رهبو، حلال جي روزي ڪبي ڏوهن کان پري ڀڄبو پر عملي طرح سان ان جي اُبتڙ ڏسڻ ۾ آيو آهي. تمام گهڻا قيدي لاچار بي وس ۽ واري نه هئڻ ڪري سالن جا سال جيل ۾ پيا سڙندا آهن.
مون ڪيئي بهادر قيدي ڏٺا جن لاءِ خواهش هئي ته سنڌ جي عوام لاءِ انقلاب لاءِ پنهنجو ڪردار ادا ڪن. بهادر انصاري، الياس ماڇي، راڻو ڌاريجو، عاقل ڌاريجو، قلندر بخش کوسو، دائود ماڇي (ياد رهي ته دائود ماڇي منهنجي چاچي ٽوهه چانڊيو جي ٽولي ۾ هئڻ جي عمر قيد سزا ڪاٽي رهيو هو) سمورا قيدي واعدا ۽ وچن ڪري نڪتا پر ڏوهن ۾ ئي ماريا ويا. دودو رئيساڻي بهادر نوجوان جيڪو هاڻي بلوچستان جي قومي تحريڪ ۾ پنهنجو ڪردار ادا ڪري رهيو آهي. اسلم رئيساڻي جي وڏ وزارت جي دور ۾ گهڻو وقت جيل ۾ رهيو.
هاڻي حيدرآباد جيل مان سياسي قيدي گهٽجي ويا هئا. اڪثر آزاد ٿي ويا.
حيدرآباد جيل ۾ اوچتو بيمار ٿي پيس ۽ جيل اسپتال ۾ داخل ڪيو ويس، ننڊ نه اچڻ ڪري ڊاڪٽر فضل ننڊ جون گوريون ڏيندو رهيو پر آءٌ بي چين رهيس ڊاڪٽر فضل نوابشاهه ۾ ٻن سونارن ڀائرن کي جيڪي نوجوان هئا شڪ جي بنياد تي قتل ڪيو هو. مون پڇيو مانس ته اوهان پيشمان آهيو، چيائين بلڪل نه هاڻي هو گذاري ويو آهي. ان اسپتال ۾ دائود پٺاڻ حيدرآباد جو ڪنگ منشيات فروش به موجود هو. هُن جي چوڻ موجب هو گهڻو وقت جيل ۾ رهي ٿو، هي سندس ٻيو آرامده گهر آهي. اهو ٻڌائيندو هلان ته سنڌ جي جيلن ۾ وڏا ڏوهاري ۽ منشيات فروش سياسي قيدين کان وڌيڪ اهم هجن ٿا. انهن جي ملاقات خاص هجي ٿي سموريون سهولتون کين مليل هجن ٿيون. جيل انتظاميا سندن اڳيان پٺيان هجي ٿي پر عام غريب قيدي عذاب۾ هجي ٿو. جيل جا پراڻا قانون هئڻ ڪري کين ڪي به سهولتون ناهن. جمهوري حڪومت ۾ ڪا ڦيرڦار ناهي ڪئي وئي. جن جيلن ۾ سياسي قيدي طور رهي آيل ۽ مشڪلاتن کي منهن ڏئي ايندڙ اڳواڻ گل محمد جکراڻي، منطور وساڻ جهڙن ماڻهن به ڪو ٻوٽو نه ٻاريو.