ايم آر ڊي کانپوءِ
1984ع جي پهرين هفتي ۾ سنڌ مان وڏي انگ ۾ ڊيليگيٽ ڪوئيٽا روانا ٿياسين جتي ڊي ايس ايف جو ڪنوينشن ٿيڻو هو ڪنهن سبب ڪري ملتوي ٿيو. اُتان جي ساٿين خدمت ڪئي، ڪچهريون ٿيون ۽ واپس ٿياسين. سبي وٽ منهنجي طبيعت خراب ٿي ۽ پوءِ دادو ۾ لاٿو ويس. اسر ويل جڏهن دادو جي اسپتال آياسين ته ڊاڪٽر گم هئا. اسپتال جا دروازا بند هئا. مونکي چيائون ته هن کي موري ڏانهن کڻي وڃون. اصل ۾ ان دور ۾ پرو چانڊيو جو دور هو. سنڌ جي ٻهراڙي تي ڌاڙيلن جو راڄ هو. عوام ۽ سرڪاري ادارا خوف ۾ هئا.
ايم آر ڊي جي تحريڪ ۾ عوام جي غصي ۾ مزاحمت کانپوءِ ايجنسين سنڌ ۾ ڌاڙيل ڪلچر کي هٿي ڏني ڏاڍ مُڙسي جي شوق۾ بيروزگاري سبب ۽ پراڻا پلئه وٺڻ لاءِ هر نوجوان ٻيلي جو رُخ ٿي ڪيو. ڌاڙيل سرعام ڏوهه ڪندا هئا. عدالتن مان ڏوهاري ڇڏائي ويندا هئا، جيل جون ديوارون ٽوڙي قيدي آزاد ڪرايا ويندا هئا. ان سڄي عمل پٺيان رياستي ادارا ملوث هئا، انهن اکيون به ٻوٽيون هيون ۽ اهتمام به ڪيا هئا. چيو وڃي ٿو ته اُن وقت فوجي سپاهي اسلحو ۽ بارود ڌاڙيلن کي فراهم ڪندا هئا.
بهرحال مان حيدرآباد ۽ پوءِ ڪراچي سول اسپتال ۾ اديب رضوي جي وارڊ ۾ داخل ٿيس گردي جو آپريشن ٿيو، اُن وقت ڄام ساقي ڪيس جو ملزم ڪمال وارثي به اُتي داخل هو.
17 آڪٽوبر 1984ع تي اخبار ۾ منحوس خبر پڙهيم ته شاگردن جي بسن تي ٽوڙي ڦاتڪ وٽ فوجين حملو ڪري ڪجهه شاگرد شهيد ڪري ڇڏيا. جن ۾ 1) مالڪ خشڪ، 2) امان الله وسطڙو، 3) ذڪريا ميمڻ، 4) مٺو بليدي ۽ 5) انور عباسي. جڏهن ته ڊاڪٽر دودو مهيري ايس يو پي اڳواڻ آهي. گل محمد جکراڻي هاڻي پ پ اڳواڻ آهي. اختر دايو هاڻي سنڌ نيشنل موومينٽ جو اڳواڻ آهي. اقبال تنيو فوت ٿي چڪو آهي، نذير تنيو قومپرست سياست کان ٻاهر آهي. ستار موريو پ پ جو همدرد آهي. احمد نوناري ايس ٽي پي اڳواڻ آهي ۽ ٻيا ڪيترائي ڪارڪن گرفتار ڪري مٿس سخت تشدد ڪيو ويو. جيل ۾ به ساندهه ٻه مهينا تشدد ڪندا رهيا. آخرڪار ڪجهه ڪارڪن آزاد ڪري باقي مکيه اڳواڻ گل محمد جکراڻي، ستار موريو، دودو مهيري، عمر زرداري ڊگھي عرصي تائين قيد ۾ رهيا. ٻن بسن جي قافلي ۾ 100 جي لڳ ڀڳ شاگردن کي ٽوڙي ڦاٽڪ وٽ فوجين گهيرو ڪري گولين جوکاڄ بڻايو ۽ ايئن ٿي لڳو ته ڪو ڌارئي ملڪ جا ويڙهاڪ سندن سرحدن ۾ ٽپي آيا هجن.
سڄي سنڌ ۾ زبردست احتجاج ٿيو، شهر بند ٿيا. فوج خلاف نفرت پيدا ٿي قومي تحريڪ ۾ سگهه پيدا ٿي. 1985ع ۾ پشاور يونيورسٽي ۾ ڊي ايس ايف جو ڪنوينشن ڪوٺايو ويو. سڄي ملڪ مان وفد روانا ٿيا. جڏهن اسين ڪجهه ساٿي يونيورسٽي پهتاسين ته اُتي ساٿين جي هٿن ۾ هٿيار هئا. مورچا بند ها. پڇيوسين ته خير آهي؟ جواب مليو ته جمعيت وارن سان جهيڙي جا امڪان آهن، اسان کي اُتان شهر شفٽ ڪيو ويو. شام تائين جيترا به ساٿي آيا تن کي محفوظ هنڌ منتقل ڪيو ويو. باقي جيڪي صبح سوير يونيورسٽي پهتا بي خبري ۾ جمعيت جي هٿ چڙهي ويا. سڄي يونيورسٽي ۾ جمعيت قبضو ڪري ويٺي هئي. ساٿين کي تشدد جو نشانو بڻايو ويو. مهيش ڪمار هاڻي صحافي آهي، محبوب جوڻيجو، عمر خان هاڻي بلوچستان جو بيورو ڪريٽ آهي ۽ ٻيا صبح مهل سمورن ڪامريڊن کي جمرود ويجهو هڪ ڳوٺ ۾ آندو ويو. اُتي اُٺ جو گوشت کارايو ويو، اجلاس ٿيو. دراصل افغانستان ۾ انقلاب جي ڪري صوبي سرحد ۾ ڪميونست ۽ ترقي پسند فڪر ۾ به اضافو ٿيو ته وري افغان انقلاب جا مخالف به سگهارا ٿيا. جماعت اسلامي جو مک ڪردار هو ۽ پوءِ اڳتي هلي افغانستان مان آيل ڀاڄوڪڙ ۽ مذهبي جنونيت پسند انقلابي قوتن جي خلاف سرگرم هئا. ڪجهه ڏينهن کانپوءِ ڊي ايس ايف وارن جوڌن به جمعيت کان پلئه ورتو ۽ پوءِ اڻ اعلانيل مُدي تائين پشاور جا تعليمي ادارا بند ٿي ويا.
آڪٽوبر 1985ع ۾ ڪراچي يونيورسٽي ۾ ڊي ايس ايف سنڌ جو اجلاس ٿيو. رات دير تائين گڏجاڻي هلي، اُن کانپوءِ سمهڻ لاءِ هاسٽل جي مختلف ڪمرن ۾ وياسين. مان ۽ سليم پٺاڻ (سواتي) آغا رفيق جيڪو هاڻي سنڌ يونيورسٽي جو پروفيسر آهي ۽ مشهور ڪهاڻيڪار پڻ جي ڪمري ۾ سُتاسين ته پوليس اچي ڪڙڪي تقريباً 30 کن شاگرد گرفتار ٿياسين، مخصوص ڪمرن تي ڇاپي سبب ساٿين کي منهنجي گرفتاري جو علم نه هو. گلشن اقبال ٿاڻي کان پوءِ فيروز آباد ٿاڻي تي شفٽ ٿياسين. هڪ هفتي کانپوءِ آزاد ٿياسين. احمر مستي اسان جو ڪامريڊ پوءِ صحافي بڻيو ماني جو بندوبست ڪندو هو. دراصل ڪراچي يونيورسٽي ۾ جميعت ۽ پروگريسو تنظيمن جو ٽڪراءُ هو. حاصل بزنجو جي اڳواڻيءَ ۾ قومپرست، لبرل ۽ ترقي پسند شاگرد تنظيمون منظم ٿي جمعيت جي غنڊا گرديءَ کي منهن ڏئي رهيون هيون.
ياد رهي ته جنرل ضياءُالحق جي مارشل لا ۾ پاڪستان جي اڪثر تعليمي ادارن ۾ جمعيت جي داداگيري عروج تي هئي. ترقي پسند فڪر کي هو برداشت نه ڪندا هئا. هو تعليمي ادارن ۾ رياست جي حمايت ۾ بيٺل هئا.
سنڌ ۾ خاص ڪري ڪراچي جي تعليمي ادارن ۾ ترقي پسندن ۽ قومپرستن کي مزاحمت ڪرڻي پوندي هئي. انهيءَ زماني۾ رجعت پسند قوتون ۽ روشن خيال قوتن جو سياسي ميدان ۾ زبردست ٽڪراءُ هو. تعليمي ادارن ۾ شاگردن تي تشدد کين قتل ڪرڻ معمول بڻجي ويو، جڏهن ته ٻئي طرف سامراج مخالف ۽ سامراج دوست ڌرين طور مثال سامهون ايندا هئا. افغان انقلاب کي روڪڻ اُن کي ناڪام ڪرڻ لاءِ آمريڪي سامراج ڊالر ڏئي رهيو هو، جيڪي آءِ ايس آءِ ذريعي مجاهدن ۽ سامراج دوست سويت يونين مخالف قوتن ۾ ورهايا ويندا هئا. نوجوانن جو وڏو انگ اسلام جي نالي ۾ هتان جي فوجين کان تربيت وٺي افغانساتن ويندا هئا ۽ اُتي مجاهدن سان گڏجي مزاحمت ڪندا هئا.
ترقي پسند به ان خوشفهمي ۾ هئا ته ڄاڻ پاڪستان ۾ به انقلاب آيو ۽ طورخم جون ٿڌيون هوائون پاڪستان ۾ داخل ٿيڻ واريون آهن. افغان انقلاب فوجي بغاوت ذريعي ۽ روسي فوج جي مدد سان آيو، عوام جي اڪثريت نه هئڻ ڪري ۽ اُتان جي پارٽي ۾ اختلافن سبب انقلاب ناڪام ٿيو. 13 هزار روسي فوجي مارجي ويا. مجاهد ڪامياب ٿيا ۽ پوءِ طالبان جو دور شروع ٿيو ۽ سڄي دنيا جا انتهاپسند اُتي گڏ ٿي مذهب جي نالي ۾ آمريڪا مخالف ۽ هندستان مخالف نئين تحريڪ جنم ورتو. اڄ پاڪستان ۾ مذهبي جنونيت تحريڪ طالبان جي سگهاري هجڻ ۽ ٻين مذهبي گروپن جي طاقتور ٿيڻ جا سبب آمريڪا، پاڪستان جي آرمي، مذهبي تنظيمن جا سربراهه آهن. افغان انقلاب مان صوبي سرحد ۽ ڪنهن حد تائين بلوچ نوجوانن کي فائدو ٿيو.
اجمل خٽڪ گذاري ويو آهي، افراسياب خٽڪ روپوشي ۾ افغانستان ويل هو ڪميونسٽ اڳوان هو. هاڻي اي اين پي اڳواڻ آهي. محمود خان اچڪزئي ايم آر ڊي تحريڪ ۾ ڪوئيٽا ۾ ماڻهن جي مرڻ ۽ پوليس جي مرڻ کانپوءِ روپوش ٿي افغانستان هليو ويو. رزاق بگٽي بي ايس او اڳواڻ به اُتي روپوش رهيو ۽ پوءِ واپس آيو. مشرف جي دور ۾ ان جو ساٿي بڻيو ۽ پوءِ ماريو ويو. حبيب رازق بي اين پي اڳواڻ جيڪو ڪجهه عرصو اڳ ڪوئيٽا ۾ شهيد ڪيو ويو.
مرتضيٰ ڀٽو شهيد به الذوالفقار جو مرڪز دمشق کانپوءِ ڪابل کڻي آيو. پاڪستان ۾ جهاز اغوا ڪري ڪابل نيو ويو. جهاز ۾ يرغمال ٿيل ماڻهن جي بدلي ۾ پاڪستان مان سياسي قيدين جي آزاديءَ جو مطالبو ڪيو ويو.
ڄام ساقي ۽ سندس ساٿين وڃڻ کان انڪار ڪيو، شاهه محمد شاهه، حيدر، شاهه قادر بخش جتوئي ۽ ٻيا قيدي ڪابل ويا.
چيو وڃي ٿو ته اغوا ڪندڙ ٽيپو بعد ۾ اُتي ماريو ويو. ناصر بلوچ کي اغوا ۾ مدد ڪرڻ تي ڪراچي سينٽرل جيل ۾ ڦاهي چاڙهيو ويو. حيدر شاهه عمر قيد سزا ڪاٽي رهيو هو جيڪو واپس آيو ۽ گرفتار ٿي سزا پوري ڪئي.
قادر جتوئي سويڊن هليو ويو، هو هاڻي پاڪستان آيو هو، جڏهن افغان انقلاب ڪمزور ٿيو ته پاڪستان مان ويل اڳواڻ نجيب الله کي اڪيلو ڪري ڏيهه موٽيا.
نجيب پنهنجو وطن ڇڏڻ لاءِ تيار نه ٿيو ۽ پوءِ مجاهدن کيس قتل ڪري سندس لاش کي ٽنگي ڇڏيو. نجيب وٽ ٻاهر نڪرڻ جا سمورا موقعا موجود هئا پر هن پنهنجي ڌرتي تي مرڻ پسند ٿي ڪيو.
ڊي ايس ايف اڳواڻ نرنجن ڪمار ۽ سرفراز ميمڻ روپوش ٿي افغانستان ويا ڪجهه وقت رهڻ کانپوءِ نرنجن فن لينڊ ۽ سرفراز ميمڻ جرمني هليا ويا. هاڻي اُهي اُتي ئي رهن ٿا. ٻئي نظرياتي ڪامريڊ ۽ متحرڪ ساٿي هئا. اڄ به سرفراز ميمڻ ڪافي سرگرم آهي پنهنجن خيالن ۾ سنڌ دوست، پورهيت دوست ۽ سامراج مخالف آهي.
ان سڄي دور ۾ پاڪستان خاص ڪري سنڌ، سرحد ۽ بلوچستان ۾ ترقي پسند انقلابي سوچ ۾ سگهه پئدا ٿي.
سوويت يونين جي سهڪار سان هر چوٿين سال ڪنهن به ڪميونسٽ دوست ملڪ ۾ ”يوٿ فيسٽيول“ ملهايو ويندو هو، جنهن ۾ هزارين نوجوان، اديب، دانشور شريڪ ٿيندا هئا. جولاءِ 1985ع ۾ ماسڪو ۾ نوجوانن جو ميلو منعقد ٿي رهيو هو. پاڪستان مان ڪميونسٽ پارٽي سان سلهاڙيل ڪامريڊ تقريباً 20 ڄڻا هئاسين. ڪراچي کان ڪولمبو روانه ٿياسين. هن وفد ۾ طالب لاشاري، افشان پروفيسر جمال نقوي جي ڌيءُ هاڻي ڊان اخبار ۾ صحافي آهي. عباس هاڻي لنڊن ۾ هڪ اين جي او ۾ آهي. محبوب جوڻيجو، عرفان شاهه، عريب اظهر ۽ ٻيا ساٿي هئا. ڪولمبو ۾ ڪميونسٽ پارٽي اسان جي ميزبان هئي.
ابو يوسف جيڪو اُن وقت نوجوانن جي تنظيم جو سربراهه هو تنهن جي ذمي هئاسين. ڪولمبو جي روسي سفارتخاني مان خبر پئي ته اوهان جو ڊيليگيشن نه وڃي سگهندو، اوهان جي انٽري دير سان ٿي آهي ۽ سوشلسٽ پارٽي جو وفد ماسڪو پهچي چُڪو آهي. اسان جي اڳواڻن ڏاڍي ڪوشش ڪئي پر نااميدي ٿي واپس موٽياسين.
مئي 1985ع ۾ ڪراچي ۾ بشرا زيدي ڪيس ٿيو هڪ شاگردياڻي بس هيٺان اچي مري وئي. مهاجرن زبردست احتجاج ڪيو، پٺاڻن جون بسون، رڪشا ۽ هوٽلن کي باهيون ڏنيون ويون، ڪراچي ۾ وڳوڙن ۾ اضافو ٿيو.
(ايم ڪيو ايم) مهاجر قومي موومينٽ جو بنياد پيو. ان واقعي کانپوءِ نسل پرست سياست کي وڌائڻ ڪراچي مان مذهبي تنظيمن کان مئنڊيٽ کسڻ لاءِ مقامي ۽ عالمي ڳجهين طاقتن ايم ڪيو ايم کي سگهه بخشي، مهاجرن جي اڪثريت ايم ڪيو ايم سان جُڙي وئي. حالتون انهن جي حق ۾ ٿي ويون ۽ پوءِ پٺاڻن، پنجابين سان جهيڙا ٿيندا رهيا. انهيءَ دور ۾ الطاف حسين جي ايم سيد جي قومي تحريڪ جي ويجهو ٿيو ته سنڌي مهاجر گڏجي پنجابين ۽ پٺاڻن کان آزادي وٺون پر هنن جي من ۾ ٻيو ڪجهه هو. سنڌ جي تعليمي ادارن ۾ به الطاف ويو ۽ خطاب ڪيا. ايل ايم سي ۾ ڊاڪٽر قادر مگسي جي موجودگيءَ ۾ هن خطاب ڪيو. ان دوران قصبا ڪالوني ۽ علي ڳڙهه ڪالوني ۾ پٺاڻن ۽ پناهگيرن جو وڏو قتل عام ڪيو، نتيجي ۾ ايم ڪيو ايم کي گرائونڊ تي منظم پارٽي ملي وئي. ڪراچي ۽ سنڌ جي ٻين ننڍن وڏن شهرن ۾ نوجوانن جي وڏي انگ هن سان سهمت ٿيا ۽ انهيءَ سڄي راند پٺيان هتان جون ايجنسيون برابر شريڪ هيون. اڳتي هلي هنن جي توپ جو منهن سنڌين ڏانهن ٿيو، اُن تي بعد ۾ تفصيل سان لکندس ته ڪيئن نه سنڌي ماڻهو به انهي سازشي سنڌ دشمن راند جو حصو ٿيا.
1986ع ۾ هڪ ڀيرو ٻيهر ايم آر ڊي پاران جمهوري تحريڪ شروع ٿي. سنڌ جي اڪثر شهرن توڙي ٻهراڙيءَ ۾ مزاحمت شروع ٿي وئي. دوڙ ۾ ڪجهه ساٿين کي منظم ڪيو. هڪ ريلي ڪڍي سين. پوليس ۽ ان جي دلالن اسان کي اهو ڪرڻ کان روڪيو پر اسين شهر ۾ داخل ٿي وياسين. اسان جي جلوس ۾ به ڪجهه ماڻهن وٽ لڪل هٿيار هئا سا پوليس کي خبر پئجي وئي. پوليس جلوس تي فائرنگ ڪئي ۽ پوءِ ڀڃ ڊاهه ۽ فائرنگ جو اڻ کٽ سلسلو شروع ٿي ويو. سرڪاري ادارن کي باهيون آيون، بئنڪون سڙيون پوليس پنهنجي بچاءَ ۾ ٿاڻي تي وڃي مورچا ٺاهيا.
جڏهن اسين اسٽيشن تي پهتاسين ته مون ساٿين کي چيو ته هاڻي هيڏانهن هوڏانهن ٿي وڃو پر جذباتي نوجوانن ڳالهه نه مڃي. ٽن ڪلاڪن جي مزاحمت کانپوءِ غلام شبير زرداري پوليس جي گولين جو کاڄ ٿي ويو. پوليس ٻاهران گهرائي وئي. ٽرينون ڪلاڪن کان بند ٿي ويون. شهر ۾ سوڳ جهڙي صورتحال ٿي وئي. مان هڪ ٻئي نوجوان حبيب رستماڻي سان اٺ ڪلوميٽر پنڌ ڪري ٻانڌي بروهي دوستن وٽ پهتس، جتان ٽريڪٽر ذريعي دولتپور لانگاهه ڳوٺ ۾ وڃي ترسياسين جتي بي بي سي، وائيس آف آمريڪا ٻڌايو ته دوڙ ۾ مزاحمت دوران ٻه نوجوان مارجي ويا.
۽ پوءِ تقريباً 50 ڄڻن تي ڪيس داخل ٿيو، مان به اُن ۾ شامل هوس. اڳتي هلي ضمانتون ڪرايوسين. ڪيس هليو ۽ آزادي تڏهن ملي جڏهن 1988ع ۾ پ پ جي حڪومت آئي.
پ پ مخالف قوتن پ پ ۾ ڏار وڌا. جمهوريت جي بحالي لاءِ وڏي مزاحمت ڪار پارٽي هئي. انهيءَ سبب سنڌ جا جاگيردار کيس ڇڏيندا ويا. غلام مصطفيٰ جتوئي الڳ ٿي ويو ۽ هنن نيشنل پيپلز پارٽي ٺاهي جيڪا اڄ تائين موجود آهي. ڀٽي صاحب جو سئوٽ ممتاز علي ڀٽو سنڌي بلوچ پشتون فرنٽ جوڙيو ڪنفيڊريشن جو نعرو هڻي ٻاهر نڪتو، ڪنهن حد تائين ڪشش پئدا ڪندڙ هو. 1940ع جي قرارداد کي بنياد بڻايو ويو. مشهور قانوندان حفيظ پيرزادو به ساڻس گڏ هو. دوڙ ۾ هڪ جلسي جو اهتمام ٿيو مان به اُن ۾ شريڪ ٿيس. مقامي فرنٽ اڳواڻ جي گذارش تي اسٽيج سيڪريٽري ٿيس. ڪيس داخل ٿيو.
هڪ رات دوڙ ۾ مهمانن سان اوطاق ۾ ستل هوس ته ڇاپو لڳو ۽ انهيءَ ڪيس ۾ گرفتار ٿيس ڪافي ڏينهن ٿاڻي ۾ رهڻ کانپوءِ ضمانت تي آزاد ٿيس.
ممتاز ڀٽو صاحب جنهن قومپرست سياست ڏانهن رُخ ڪيو. اڳتي هلي سنڌ نيشنل فرنٽ جوڙيو جيڪو ڪافي وقت سرگرم رهيو. سنڌ جو نگران وزيراعليٰ به رهيو، پر هاڻي هُن قومپرستي ڇڏي عوام کان مايوس ٿي مسلم ليگ (ن) ۾ شامل ٿيو آهي.
بنيادي طور تي ممتاز ڀٽو روايتي وڏيرو آهي، انقلاب ۽ آزادي جو تصور ڪرڻ ۽ ان لاءِ پورهيو ڪري حقيقي عوامي سگهه کي منطم ڪرڻ هن جي وس ۾ نه هو.