30 سيپٽمبر جي واقعي کانپوءِ سنڌ کي جيڪي نقصان ٿيا:
1) مهاجرن جي اڪثريت ايم ڪيو ايم سان بيٺي.
2) بي گناهه سنڌي ماڻهو ٽارگيٽ ڪري ماريا ويا ۽ پنهنجن گهرن، ڪاروبار کان محروم ٿي ويا.
3) شهر مڪمل طرح سان نسل پرستن جي هٿ چڙهي ويا.
4) پنجاب خلاف غلامي جي جنگ جو منهن ڦيرائي ٻئي نمبر دشمن ڏانهن ڪيو ويو.
5) شخصيت پرستي جو رُجحان وڌيو. چي گويرا طور اُڀريل ڪردار پارٽي ٺاهي ڏيڻ بجاءِ واحد ليڊر شپ طور تنظيم جي تباهي جو ڪارڻ بڻيو.
سڄي دنيا ۾ مزاحمت دوران دشمن کي ٽارگيٽ ڪبو آهي. عام قتل کي دهشتگردي چئبو آهي. ڇاڪاڻ جو سنڌي ماڻهن کي شهرن ۾ وڃڻ تي عملي طرح سان پابندي هئي، ماڻهو ماريا ٿي ويا، ٽوپي ۽ اجرڪ جي عزت نه هئي پر اهو سڀ ڪجهه عام اردو ڳالهائيندڙ نه پر ايم ڪيو ايم جا دهشتگرد ڪري رهيا هئا.
هي واضح ڪندو هلان ته آفتاب شيخ ايم ڪيو ايم جو اڳواڻ هو اُن تي حملو عقلمندي هئي پر انڌ ۾ ۽ بجلي بند ڪرائي عام واٽهڙن تي حملو انسانيت جي بلڪل اُبتڙ آهي. اها Assignment هئي، جنهن جا نتيجا اڄ تائين ڀوڳي رهيا آهيون.
ياد رهي ته ان واقعي ۾ اڍائي سئو مهاجر، سنڌي ۽ ميمڻ مارجي ويا ڪنهن کي به سزا نه لڳي. ساڳي وقت پهرين آڪٽوبر تي سوين بي گناهه سنڌي ماريا ويا انهن جا ڪيس الطاف، عشرت العباد، آفاق عامر خان ۽ ٻين تي داخل ٿيا کين به سزا نه ملي. الطاف صاف رستو ڏئي لنڊن موڪليو ويو، عشرت العباد 11 سالن کان گورنر آهي. آفاق ۽ عامر کي بعد ۾ فوجين جي ٽئنڪن تي چڙهي ڪراچي تي قبضو ڪيو هو. هاڻي فيصلو عوام ڪري ته قاتلن کي ڪيئن آجو ڇڏيو ويو ۽ رعايتون ملي رهيون آهن.
ٻنهي واقعن پٺيان سگهارا ادارا ملوث هئا. پنهنجي پسند جون رزلٽس ورتيون. اُهي ڪردار اڃا تائين محفوظ ۽ ڪنهن نه ڪنهن ڪرت سان لڳل آهن. اُن وقت جيئي سنڌ جي سمورن ڌڙن ۽ جي ايم سيد انهيءَ عمل جي نندا ڪئي هئي. اڄ 30 سيپٽمبر ۾ ملوث ڌاڙيل اڪثر مري چڪا آهن ۽ ڏوهن يا بيمارين سبب جڏهن ته ملوث ڄاڻايل شاگردن جي اڪثريت ڊاڪٽر قادر مگسي کي سندس پاليسين سبب الڳ ٿي چُڪا آهن.
چي گويرا ۽ مزاحمت ڪار نالي سان مشهور ڊاڪتر قادر مگسي ٻڌائي ته 1988 کانپوءِ هيل تائين ته هزارين سنڌي ماڻهو ماريا ويا آهن پر ان لاءِ مزاحمت ڪيڏانهن وئي. سندس پارٽي جو ڪارڪن محمد علي ڀٽي هڙتال دوران مارچ مهيني ۾ ايم ڪيو ايم هٿان مارجي ويو، پر سندس مزاحمتي پارٽي ته انهن خلاف نالي سان ايف آءِ آر به نه ڪٽرائي سگهي ۽ پاڻ ڪارڪن جي قتل تي 60 ڏينهن کانپوءِ تعزيت لاءِ پهتو. هاڻي عام ۽ خاص لاءِ 30 سيپٽمبر جو واقعو ڳجهو ناهي رهيو.
آگسٽ 1988ع ۾ يوٿ ڪنوينشن لاءِ آءٌ ماسڪو نمائندگي ڪرڻ لاءِ روانو ٿيس، ڪولمبو مان ويزا نه ملڻ ۽ اجلاس ملتوي ٿيڻ سبب واپس ٿيس. آءٌ جيئن ئي 17 آگسٽ تي ڪراچي ايئرپورٽ تي پهتس ته مونکي غير معمولي چرپر نظر آئي. سخت سيڪيورٽي ۽ فوجين جي حرڪت سمجهه ۾ نه پئي آيو پر ايئرپورٽ ۾ آفيسرن ۽ ماڻهن منجهه خوشي نظر پئي آئي هڪ سنڌي آفيسر کان پڇيم ته سائين خير ته آهي غير معمولي سرگرمي نظر پئي اچي. هن وراڻيو توهان کي خبر ناهي جنرل ضياءَ مارجي ويو. سندس جهاز بهاولپور ويجهو تباهه ٿي ويو آهي. سچ پچو ته ڏاڍي خوشي ٿي هئي.
هڪ آمر جنرل جنهن جمهوريت جو خاتمو آڻي ڀٽو کي ڪوڙي ڪيس ۾ ڦاهي ڏني. نذير عباسي کي ٽارچر ذريعي شهيد ڪيو. ڪيئي نوجوان سوليءَ جا سينگار بڻيا. هزارين نوجوان قيد ڪيا ويا. موري، ميهڙ، سڪرنڊ، لاکات، دادو ۾ جمهوريت لاءِ جاکوڙيندڙن کي گولين سان پروڻ ڪيو ويو. خوشي ٿي ته ملڪ مان آمريت جي پاڙ پٽجي وئي. فوجي راڄ جو خاتمو ٿيڻ وارو هو. محڪوم قومن ۽ عوام کي ذلتن ۾ ڌڪيو ويو هو. عوام جي لازوال قربانين محڪوم قومن کي آجو ته نه ڪري سگهيون پر گهٽ ۾ گهٽ مارشل لا جي جبر ڪوڙا، ڦاهيون ۽ گوليون عوام جي حوصلي کي نه روڪي سگهيون مارشل لا ۽ آمرن خلاف نفرت ۾ شدت آئي ۽ نالي ماتر جمهوريت جي شروعات ٿي.
آڪٽوبر 1988ع ۾ ٻيهر پارٽي جي اڪثريتي ڌڙي پاران نوجوانن جي ڪانفرنس ۾ ماسڪو ويس. جڏهن ماسڪو پهتس ته مونسان گڏ سريلنڪا جا ٻه نوجوان به گڏ هئا. اسان کي ايئرپورٽ تان آڌرڀاءُ ڪري هڪ سٺي هوٽل ۾ رهايائون.
صبح سوير ڪريملن ويجهو گرائونڊ سان لڳ ڪامريڊ لينن جي مجسمي کي ڏسڻ لاءِ بس ۾ چڙهي پهتاسين. 10 منٽن ۾ مونکي 103 بخار ٿي ويو، سبب هو جو سخت سردي هئي ۽ مونکي صرف هڪ سوئيٽر هو.
مونکي جلدي ۾ هوٽل آندو ويو، علاج ٿيو گرمي ملي ٺيڪ ٿي ويس. مون ماسڪو ۾ پڙهندڙن نزهت هاڻي لنڊن ۾ آهي کي فون ڪيو هن سردي کان بچڻ لاءِ پورو بندوبست ڪيو رات دير تائين ڪچهري ٿيندي رهي. ٻئي ڏينهن سوچي روانا ٿياسين جيڪا بليڪ سي ڪارو سمنڊ ۽ ڪوهه ڪاف جبلن وٽ آهي.
ننڍي هوندي کان ڪوهه ڪاف جبلن ۽ اُتان جي پرين متعلق ڪهاڻيون ٻڌندا هئاسين. جبل ته اسان کان ڪجهه ميل پري هئا پر چانديءَ جيان چمڪندڙ خوبصورت ۽ ان ڏيهه ۾ خوبصورت عورتن جو نظارو پسي سگهيس منهنجي خيال ۾ پرين جي ڪهاڻي اُتان جي حسن ڪري مشهور هئي جيڪا پنهنجن نيڻن سان ڏسي سگهيس، جنهن طرف اک ٿي وئي سونهن ۽ ساوڪ هئي. سُوچي ۾ چار ڏينهن نوجوانن جي ڪانفرنس ٿي جيڪا دنيا ۾ نوجوانن جي تحريڪن ۽ ايندڙ فيسٽيول متعلق صلاح مشورا هئا. اهو سڄو بندوبست ڪومسومول ڪميونسٽ پارٽي جي نوجوانن جي تنظيم ڪيو هو.
آخري ڏينهن صبح سوير هڪ ناري منهنجو نالو کڻي سڏيندي رهي مون چيومانس خير ته آهي. چيائين سامان ٻڌ ايسٽ برلن (جرمني هلڻو آهي) مان ڏاڍو خوش ٿيس سوچي مان (يو ڪرين) اُڏام ڪري جرمني پهتس جتي پڻ نوجوانن جي ميلي ۽ ٻين سياسي معاملن تي بحث ٿيا. هتي مونکي پنجين نمبر تي تقرير ڪرائي وئي. ٻي عالمي جنگ دوران جڏهن جرمن هٽلر جي اڳواڻيءَ ۾ روس تي حملو ڪيو هو ته جواب ۾ شڪست جي شروعات ٿي ۽ دنگ اچي ايسٽ برلن ٿيو هو.
جرمني جو شهر برلن ٻن حصن م ديوار ڏئي ورهايو ويو. ايسٽ برلن کان ايسٽ يورپ جا ملڪ ڪميونزم جي اثر هيٺ اچي ويا، جڏهن ته ويسٽ برلن ويسٽ يورپ جي اثر ۾ هڪ ئي قوم جي عوام نظرئي جي بنيادن تي ورهاڱي کي نيٺ 90 جي ڏهاڪي ۾ ٽوڙيو ويو ۽ ديوار ٽوڙي وئي.
ڪانفرنس جي خاتمي کانپوءِ ماسڪو واپسي ٿي ۽ ڪجهه ساٿين ذريعي جيڪو سلواڪيه ۽ بلغاريا جو بندوبست ڪيو ويو. اهڙي ريت پهريان آءٌ چيڪو سلواڪيا پهتس جتي ڊي ايس ايف پشاور جا ساٿي موجود هئا.
پراگ شهر جيڪو انتهائي خوبصورت ۽ ترقي جي منزلن تي هو، هتي سڄي دنيا جا شاگرد تنظيم آءِ يو ايس ۽ انٽرنيشنل يونين آف اسٽوڊنٽس جي مرڪزي آفيس هئي، هتي مستقل طورمنگوليا، سويت يونين، انڊيا، آفريقا جون شاگرد تنظيمن جا نمائندا موجود رهندا هئا. هيءَ تنظيم عالمي ترقي پسند شاگرد تحريڪ کي سرگرم ۽ منظم ڪري رهي هئي.
هتي ڪجهه ڏينهن رهڻ کانپوءِ صوفيا روانو ٿيس. هتي مونکي ڊي ايس ايف سان لاڳاپيل ساٿي مليا. قادر بخش جتوئي جيڪو 3 آڪٽوبر ڄامشورو واري فوجين جي قتل ڪيس ۾ عمر قيد سزا کاڌل هو ۽ جهاز اغوا ڪيس ۾ افغانستان ۽ پوءِ بلغاريا پهتو هو. ڊاڪٽر اعزاز نذير جو پٽ حسن ناصر سندس ڀاءُ ۽ بلوچستان جا ساٿي مليا.
چئن ڏينهن دوران قادر بخش جو مونسان رهڻ ٿيو. سنڌ، سنڌ جي سياست متعلق طويل ڪچهريون ٿيون سخت پريشاني واري حالت ۾ رهندا هئا. ياد رهي ته سوشلسٽ ملڪن ۾ جيڪي ڪميونسٽ ڪارڪن تعليم حاصل ڪرڻ ويا هئا سي مشڪل ۾ هوندا هئا، کين ماني ڳڀو ملندو هو، هاسٽل، ڪتاب وغيره ڪو خاص معاوضو نه هئڻ ڪري سالن جا سال ڪرايو نه هئڻ ڪري پنهنجي ڏيهه نه اچي سگهندا هئا.
قادر جتوئي جو خيال هو ته هو سنڌ اچڻ چاهي ٿو. پ پ مدد ڪري. آخرڪار قادر بخش جتوئي پ پ جي 2008ع واري دور ۾ سنڌ آيو. مان بشير خان قريشي، ڊاڪٽر صفدر سرڪي کيس ايئرپورٽ تان وٺڻ وياسين. قادر بخش جتوئي ايئرپورٽ کان ٻاهر نڪرندي سجدي ۾ ڪري پيو ۽ ڌرتي جي چيڪي مٽي کي چمندو رهيو، سندس اکين ۾ وطن سان محبت جو اظهار ٿي جهلڪيو ۽ پوءِ سڌو منهنجي گهر آياسين چانهه پيتي سين شهيد بشير خان به گڏ هو.
صوفيا جا تاريخي ماڳ ننڍا وڏا خوبصورت شهر ڪاليج يونيورسٽي ۾ پروفيسرن، شاگردن سان ملاقات ڪرائي وئي. هڪ ڪميونسٽ نوجوان کي زبردست موٽ پئي ملي، پاڪستان جي حالتن بابت بحث پئي ٿيا. انقلاب ۾ پورهيتن جي آزادي بابت پڇا ٿي ڪيائون. هڪ ڳالهه طئي هئي ته ايسٽ يورپ معاشي استحڪام نه ماڻي سگهيو هو. سڄي دنيا جي انقلابي تحريڪن جي مدد سبب بلغاريا کان واپسي تي آءٌ ماسڪو پهتس جتي پشتون شاگرد سان گڏ رهيس جنهن روسي ڇوڪري سان شادي ڪئي هئي. پاڪستان مان ويل اڪثر ڪامريڊ روس ۾ شاديون ڪندا هئا، پوءِ ڪي ڪامياب ٿيون ته وري ڪي ناڪام سوويت يونين جو معاشرو ڪافي آزاد هو. مان جڏهن نزهت وٽ منجهند جو ماني کائي رهيو هوس ته هڪ نوجوان روسي ڇوڪري آئي جنهن رشين ۾ ڪجهه ڳالهيو ۽ پوءِ ٽينگ ٽپا ڏئي ٻئي ٻکين پئجي ويون. مون نزهت کان پڇيو ته ڇا ماجرا آهي هن ٻڌايو ته هن منهنجي سهيلي پنهنجي مُڙس کان طلاق وٺي ٻئي بواءِ فرينڊ سان شادي پئي ڪري اُن سبب خوش آهي.
مون ماسڪو ۾ ميڪسم گورڪي اسٽريٽ گهمي مئلڪسم جي مجسمي وٽ بيهي کيس انقلابي جدوجهد ۾ ادبي خدمت تي کيس سلام ڪيو. گورڪي جو لکيل ناول ماءُ دنيا ۾ نوجوانن لاءِ مقبول ناول هو جنهن کي پڙهي سنڌ ۾ پڻ هزارين نوجوان ترقي پسند ۽ قومي تحريڪ جو حصو بڻيا.
ماسڪو کان وٺي بلغاريا چيڪو سلواڪيه جي عوام پنهنجي ٻولي کي ترجيح ڏئي ٿي. اڪثر ماڻهن کي انگريزي به ڪو نه اچي هن سڄي ڏيهه جا ماڻهو انتهائي خوبصورت مٺڙا ۽ بحث مباحثا ڪندڙ سڀني کان وڌيڪ جرمي جا ماڻهو مونکي سهڻا لڳا. هنن ماڻهن جو خيال هو ته برلن ديوار ٽٽڻ گهرجي. اسان جا راڄ برادريون ٻن حصن ۾ ورهائجي ويون آهن. ٻي عالمي جنگ جتي لکين ماڻهن جو ڪوس ڪيو، تباهي آندي اُتي هڪ ئي قوم ۾ نظرياتي بنيادن تي جبري طرح سان دوري به آندي، ٻن مهينن جي دوري کانپوءِ آءٌ ڪراچي ايئرپورٽ پهتس.
جولاءِ 1989ع ۾ هڪ وفد پ پ اڳواڻ پرويز شاهه جي قيادت ۾ ڪوريا فيسٽيول ڏانهن روانو ٿيو. اڳ ٻڌائي چُڪو آهيان ته جيسين سوويت يونين موجود هو، سوشلسٽ ملڪن جي مدد سان هر چوٿين سال ڪنهن نه ڪنهن ملڪ ۾ ”نوجوانن جو ميلو“ ٿيندو هو.
هن ڀيري پاڪستان ۾ ان جمهوريت پسند ۽ ترقي پسند گڏجي ميلي ۾ شريڪ ٿيا. سنڌ مان امر لعل، اظهر عباس، عُريب اظهر، ستار موريو، عمر موريو، رفيق انجنيئر، شاڪرشاهه شاهد، امير بخش عمراڻي، نادر شاهه مان پڻ شامل هئس. پ پ جي حرڪتن ڪري بي ايس او جا اڳواڻ شريڪ نه ٿي سگهيا. پنجاب، سرحد ۽ بلوچستان مان وڏي انگ ۾ نوجوان گڏ هئا.
ڪراچي کان ماسڪو ۽ پوءِ پيانگ يانگ نارٿ ڪوريا پهتاسين. جتي هڪ نئون ڳوٺ ٻڌو ويو هو. رهائش جون سموريون سهولتون، راندين جا ميدان، هوٽل، ريسٽورنٽ سوئمنگ پول.
ميلي ۾ مختلف ملڪن جا 35 هزار نوجوان ۽ دانشور پهتا، عورتن جو به وڏو انگ هو، سعودي عرب جهڙي تنگ نظر ملڪ مان به ڪميونسٽ فڪر جا نوجوان پهتا هئا. هر رخ کان شاندار انتظام هئا. هڪ هنڌ صحافي تعريف ۽ سوال ٿي پڇيا ته مون ۽ ستار موريو چيو ته اسين سنڌ مان آيا آهيون ته رفيق انجنيئر وڏو گوڙ ڪيو پاڪستان جو نالو ڇو نٿا کڻو.
افغان انقلاب سان يڪجهتي طور هڪ وڏي ريلي نڪتي، اُن ۾ پنهنجي وفد پاران مون نمائندگي ڪئي. جڏهن مون افغان انقلاب جي حمايت ۽ پاڪستان اندران انقلاب مخالف قوتن جي مدد جي مخالفت ڪئي ته زبردست موٽ ملي پر شام جو پاڪستاني ڊيليگٽ گڏجاڻي ۾ پنجاب جي نمائندن سخت مخالفت ڪئي ۽ مون تي پابندي لڳي ته ڪنهن به سياسي بحث ۽ ڪانفرنس ۾ نمائندگي نه ڪندس. پاڪستان جو وفد شام جو شراب جي محفلن ۽ ڊانس پروگرامن ۾ شريڪ ٿيندا هئا، اڪثر ميمبر ته سياسي عمل کان ڪونهين ڏور هئا.
بنيادي طرح سان ڪميونسٽ ملڪن جي خواهش هئي ته دنيا جا ترقي پسند، جمهوريت پسند ۽ انساني حقن جون تنظيمون گڏجي ويهن. گڏيل بحث مباحثا ٿين دنيا ۾ ڇا وهي واپري پيو ڪا مستقبل جي باري ۾ سياسي پاليسي جوڙي سگهجي. اهڙي ريت نظرياتي طرح سان ڪميٽڊ ڪارڪن ته فائدو ورتو باقي ڇڙواڳ ماڻهو مزو وٺندا رهيا.
ڪميونسٽ پارٽي جي ٽٽڻ جو افواهه عام ٿي چڪا هئا. هندستان جي ساٿين اسان سان گڏجاڻيون ڪيون ته ڇا صورتحال آهي، کين پنهنجو نقطي نظر ٻڌايوسين. انهن جو خيال هو ته پاڪستان جي ڪميونست تحريڪ ڪرپشن ۽ موقعي پرستي جي ور چڙهي وئي آهي ۽ انهن جو مقامي عوامي مسئلن ۽ قومي حقن مطلق چٽا نه آهن.
مئٽرڪ پاس نوجوان يُون اسان جي وفد جي هوسٽ هئي ان سان منهنجي ڪافي ويجهڙائپ ٿي. هر ڪوريا جي مرد ۽ عورت جي سيني تي ڪم ال سنگ جي تصوير لڳل هئي. ڪم ال سنگ هاري جو پٽ هو، درياهه جي ڪناري سندس ڳوٺ جو دورو ڪرايو ويو. ڪوريائي ماڻهو ڊسپلن ۾ هئا. پورهيو ڪندڙ ۽ انقلابي جذبي سان سرشار هئا. مون ذاتي طرح سان ڪافي سکيو. دنيا جي وفدن ۾ ذميواري جو احساس، وقت جي پابندي، بحثن ۾ حصو وٺڻ روز جو معمول هو. جڏهن اسين واپس ٿياسين جهاز ۾ سوار ٿيڻ وقت ته اظهر عباس مونکي چيو ته هوڏانهن ڏس مون ڪنڌ ڦيرايو ته يُون جي اکين ۾ لُڙڪ هئا، پنهنجائپ جا، پيار جا.
ايسٽ يورپ جي دوري کانپوءِ ڪميونسٽ پارٽي جي مڪمل طرح سان ٽوڙ ڦوڙ جي ڪري مايوسي انتها تي پهتي. ڪوشش ڪيم ته نوڪري ڳوليان سيڪريٽريٽ آيس ته پ پ اڳواڻ اڪبر جمالي مليو، جنهن چيو ته اوهان جي گهرواري لاءِ ماستري جو آرڊر مليو آهي. مان واپس ڳوٺ آيس وائيف جي جوائننگ ڪرائي سنڌ يونيورسٽي آيس جتي ايم اي جا کوڙ سارا رهيل پيپر ڏيڻ لاءِ پڙهائي ڪيم امتحان ڏنم. 30 سيپٽمبر کان گهڻو اڳ هڪ رات ڊاڪٽر قادر مگسي سان عزيز ڪينجهرائي هاڻي عوامي جمهوري پارٽي اڳواڻ، طالب لاشاري هاڻي پ پ جو همدرد ۽ مان ايل ايم سي هاسٽل ۾ سڄي رات ڪچهري ٿي هئي. ڊاڪٽر سان بحث ۾ قومي ۽ طبقاتي جدوجهد تي ڳالهيون ٿيون ڪنهن حد تائين مطمئن ٿيا هئاسين.
سنڌي، مهاجر فسادن جي اندروني ڪهاڻي جي خبر نه هئڻ ڪري شعور جي بلندي کان محروم هئڻ ڪري ۽ قومپرست سياست جو مون مٿان حاوي هئڻ ڪري ۽ قومپرست سياست جو مون مٿان حاوي هئڻ سبب ۽ واندڪائي گڏجي مونکي ڊاڪٽر قادر مگسي وارن ڏانهن ڇڪي وئي. منهنجي ”ترقي پسند ونگ“ ۾ شموليت لاءِ پهرين گڏجاڻي يونيورسٽي جي ڪالوني ۾ آصف بالاديءَ ۽ منور لغاري سان ٿي. تفصيلي ڳالهه ٻولهه ٿي. ٻئي همراهه نظرياتي طرح سان پختا، ڏاها ۽ سرگرم ڪردار هئا. مون کين چيو ته مان اڪيلو اوهان کي جوائن ڪندس. تنهن تي هو سهمت ٿيا ۽ ڊاڪٽر قادر مگسي سان ملاقات لاءِ پڻ چيو ويو.
30 سيپٽمبر جي واقعي ۽ جي ايم سيد کان الڳ ٿي قومي، طبقاتي ۽ مزاحمتي جدوجهد جو فڪر کڻي ميدان تي عملي طرح سان لٿل قوت کي وڏي موٽ ملي، تمام گهڻا، ننڍا وڏا گروپ، شخصيتون شامل ٿيڻ شروع ٿي ويون. هڪ ننڍڙو گروپ ڏسندي ڏسندي سنڌ جي وڏي قوت بڻجي ويو.
وطن دوست انقلابي پارٽي، سنڌ دوست، ڪميونسٽ پارٽي، اهم شخصيتون، پير بخش لاڙڪ، خاڪي جويو، حسن سمون، پنهل ساريو، ڪامريڊ حسين بخش ٿيٻو، استاد الهرکيو خاصخيلي، زين شاهه، منير شاهه انتظار ڇلگري ۽ ٻيا کوڙ سارا دوست. منهنجي ٻي ملاقات ڀٽائي ڪالوني قاسم آباد ۾ ڊاڪٽر قادر مگسي سان ٿي هو ڪافي متحرڪ ۽ پُراميد ڪردار طور نظر آيو ۽ چيائين ته بس ڪم سان لڳي وڃو، سڄي سنڌ پاڻ سان گڏ آهي.
هاڻي آءٌ ترقي پسند ونگ جو عملي طور حصو بڻجي ويس. منهنجي ٽين ملاقات هلندي ٿي. جڏهن مان ۽ حيدر شاهاڻي سنڌ جي دوري تي وڃي رهيا هئاسين. هالا ڀرسان ٻي گاڏي ۾ ڊائيونگ ڪندي قادر مگسي ۽ منور لغاري مليا. گاڏي ۾ ويٺي عليڪ سليڪ ڪئي سين. ننڍي ڏاڙهي، فلسطيني رومال مٿي سان ٻڌل ڊرائيونگ ڪري رهيو هو. حسب معمول وڏا ٽهڪ، جيڪي اڪثر ڪاميابين جي نشاني هجن ٿا، پر ڪڏهن مايوسين کي به نروار ڪندا آهن.
30 سيپٽمبر جي روپوشي گهڻائي بچيل ڪارڪن ۽ اڳواڻ سرگرمي ڪرڻ لڳا. جڏهن ته وڏو انگ گرفتار ٿي چڪو هو. جيلن ۾ تڪليفون صحيح رهيا هئا. بُک هڙتالون، احتجاج جاري هئا. هاڻي هن ڌارا جو اثر تيزيءَ سان وڌي رهيو هو. سڄي سنڌ ۾ احتجاج ٿي رهيا هئا. ڊاڪٽر دودو مهيري مُک ڪردار طور سامهون هو. هو 30 سيپٽمبر جي ڪيس ۾ ڄاڻايل نه هو. هن هڪ گهڙي به آرام نه ڪيو. وسيلا نه هئڻ ڪري دوستن جي گاڏين ۽ بسن جي ڇتين تي سفرڪري سنڌ ۾ تنظيم ڪاري ۽ ساٿين جي آزادي لاءِ جدوجهد ڪري رهيو هو ۽ پوءِ ڊاڪٽر قادر مگسي گرفتار ٿيو. ڪيئن ٿيو اُن لاءِ مختلف سوال ۽ انومان آهن.