سنڌو درياهه جي پھرين تهذيب
سنڌو ماٿريءَ (Indus Valley) مٿي ڏنل تصوير ۾ سنڌو ماٿري جا اهم تھذيبي ماڳ ڳاڙهن ٽٻڪن جي صورت ۾ واضح ٿيل آهن، جنهن مان سنڌو ماٿريءَ جي اوائلي آباديون ۽ علائقا سمجهي سگهجن ٿا. واضح رهي ته ”سنڌوماٿري“ مان مراد صرف هاڻوڪي سنڌ نه آهي بلڪه هاڻوڪو پورو پاڪستان، افغانستان جو اوڀر وارو حصو، ڀارت جو اولهه وارو ڪجھ حصو سنڌو ماٿريءَ ۾ شمار ٿيندو آهي. سنڌو ماٿري اولهه ۾ بلوچستان ۽ اوڀر ۾ اُترپرديش تائين ڦهليل آهي. جڏهن ته اتر ۾ افغانستان جي اتر اوڀر واري حصي کان ڏکڻ ۾ ڀارتي رياست مهراشٽر تائين ڦهليل آهي.
عالمي تاريخدان ان ڳالھ تي متفق آھن ته سنڌو ماٿريءَ جي تھذيب جنهن کي انگريزي ۾ (Indus Valley Civilization) دنيا جي اوائلي چند تھذيبن وارين تھذيبن مان هڪ آهي. ليڪن ڪجھ تاريخدانن سنڌو تھذيب کي دنيا جي پھرين تھذيب به چون ٿا، ۽ ان سان گڏ سنڌو تھذيب جي ابتدائي ۽ ارتقائي دور جي نسلن ۽ قومن جي حوالي سان به مختلف رايا آھن. جن کي ڇنڊي ڇاڻي مختصر ڪري اوهان جي اڳيان پيش ڪرڻ چاهيان ٿو، ته جيئن مفروضن ۽ ڏند ڪٿائن جي ڊيگھ کان بچندي حقيقتن کي سمجهڻ جي ڪوشش ڪري انهن کي نروار ڪجي.
** ”سنڌو“ لفظ سنسڪرت ٻوليء جو آھي ۽ سنسڪرت ۾ ”سنڌو“ جو مطلب آهي سمنڊ يا وڏو درياءُ. آڳاٽي دور کان ڪابل ندي، گومتي وغيره سنڌونديءَ جون ڀرتي ڪندڙ شاخون هونديون هيون. سنڌو رواجي ندين ۽ دريائن کان تمام وڏو درياھ رهيو آهي، جنهنڪري آڳاٽن لوڪن اهو نالو رکيس. ۽ اهو به چيو وڃي ٿو ته لفظ ”سنڌو“ جو ڌاتو يا بنياد سنسڪرت لفظ ”سيند“ آهي جنهن جو مطلب آهي سدائين وهندڙ. (1)
** سنڌو درياھ جنهن جي ڪنارن تي انساني تاريخ جي اوائلي تھذيب پروان چڙھي ته هن ماٿري جو نالو به سنڌو درياھ جي نسبت سان ”سنڌ“ سڏجڻ لڳو، سنڌو درياھ جنهن جي قدامت انسان جي پيدائش کان گهڻو آڳاٽي آهي. سنڌو درياهه کي تاريخ ۾ ڪيترن ئي مختلف نالن سان سڏيو ويو آهي.”اباسين“، ”سپت سنڌو“، ”مهراڻ“، ”انڊس“ وغيره سنڌو درياهه جا مختلف نالا آهن. سنڌوءَ جو ذڪر قديم ھندو ويدن ۽ پستڪن ۾ ملي ٿو. دنيا جي انهن قديم ويدن کي سنڌوءَ جي ڪنارن تي تخليق ڪيوويو. رگ ويد توڙي ٻين ويدن ۾ سنڌوءَ جي ساراهه ۾ ڀڄڻ چيل آهن. تاريخن ۾ اچي ٿو ته سنڌ توڙي هند تي اهي نالا سنڌو درياهه جي ڪري پيا. سنڌوندي دنيا جي وڏين ندين مان سترهين نمبر تي آهي.(2)
سنڌوءَ جي ٻنهي ڪنارن کي انساني اوائلي آبادي ٿي جنهن سنڌو درياهه جي پاڻيءَ تي زراعت ڪري ان اُپائي ابتدائي تهذيب جو بنياد رکيو، جنهن کي سنڌ جو پھريون تھذيبي دور چيو وڃي ٿو، سنڌو جنهن جو ذڪر اوائلي مذهبي ڪتابن ۾ عام جام ملي ٿو، رگويد ۾ سنڌو جو ذڪر 75 ڀيرا ملي ٿو، سنڌو جي اوائلي تهذيب جو ذڪر 2500 قبل مسيح کان ملي ٿو، هن دور ۾ سنڌ جي شاندار تهذيبي ترقي ٿي ۽ اقتصادي خوشحالي سان گڏ مستحڪم سياسي ڍانچو پڻ موجود هئو، جنهن جا نشان هڙپه ۽ مرڪزي گاديءَ جو هنڌ موهن جو دڙو مان ظاهر ٿيا آهن، هن اوائلي سنڌ جي خوشحاليءَ واري تهذيب ۽ دور جي پڄاڻي 1500 قبل مسيح ۾ ٿي جنهن جو ھڪ سبب آرين جي پوري سنڌ تي والار ۽ سندن مذهبي اڻبرابري وارا قانون هئا، جن ۾ انسانن جا هنن 4 طبقا ٺاهيا جنهن سبب ترقي ۽ واپار کي ڌڪ رسيو.
* آرڪيالاجي پروفيسر غلام مصطفيٰ شر صاحب جو چوڻ آهي ته آرڪيالاجي ماھر موھن دڙو دريافت ڪرڻ بعد 1930ع واري ڏھاڪي ۾ ھاڪڙي جي سروي دوران موھن دڙي جا ھم عصر شھر لڌا، جيڪي ھاڻي 500 شھرن جي تعداد تائين ملي ويا آھن. ھاڪڙو جنھن کي گھاگر ندي, سرسوتي ۽ واھند جي نالن سان سڏجي ٿو، سو ھماليا جبلن کان پوروڇوٽ تي سنڌو دريا سان گڏ سنڌ ۾ وھندو ھيو.
جرمن ۽ جاپاني Sedimentologists تھن جي علم جي ماھرن سنڌ مان گم ٿي ويل ھاڪڙي جو سيٽ لادٔـيٽ فوٽوگرافي ۽ تھن جي اڀياس مان پتو لڳايو آھي ته انڊيا جي ڪالي بينگن موھن دڙو جي ھم عصر شھر جي اتر ۾ چنديڳڙھ پنجاب ۾ 1800 قبل مسيح ۾ ھاڪڙو درياھ کي بند ٻڌي ان جو اڌ پاڻي جمنا ۽ اڌ ستلج پنجاب جي ندين ۾ وھايو ويو، انڪري ھاڪڙو درياھ سنڌ ۾ سڪي ويو, جنھن تي موھن جي دڙي جي تھذيب جا 500 شھر آباد ھيا. انھن شھرن جي آدشماري شھر ڇڏي لڏ پلاڻ ڪئـي. اھي لڏيل ماڻھون ڪٿي آباد ٿيا تحقيق ٿي سگھي ٿي. پر موھن دڙي جي 500 شھر ويران ٿيڻ سنڌو رياست جي اقتصاديات ڏڪر طرف ڌڪجي وئي ۽ ايڏي وڏي اقتصاديات اندروني بيروني واپار کي ڌڪ ھنيو جنھن ڪري اتر ۽ اولھ جي رياستن جن ۾ اتر ھندوستان پنجاب افغانستان ايران عراق طرفان حملا ٿيا، شھرن ۾ سنڌين جنگين ۾ مقابلا ڪيا جو شھرن ۾ لاش ملڻ ثابتي آهي. سنڌ جو ميٽروپوليٽن شھر موھن دڙو ۽ ٻيا اربن شھر 200 سال ڌارين ھٿان گڙٻڙ ۽ حملن جو شڪار رھيا، سنڌ رورل علادٔـقن جي سنڌي ماڻھن وري پنھنجا شھر پنھنجي قبضي ۾ ڪيا.(3)
* آثار قديم وارن جو چوڻ آهي ته ڪيترائي هزار سال اڳ سنڌو درياهه جي ڪنارن تي ماڻهو پنهنجو تمدن ۽ تهذيب ٺاهي آباد ٿي ويٺا هئا. موئن جو دڙو ۽ ان سان لاڳاپو رکندڙ آثار قديم سندن تهذيب ۽ تمدن جا مرڪز هئا، جن تي اٽڪل 1700 قبل مسيح ۾ يا ان جي لڳ ڀڳ عرصي ڌاران آرين ھنن جي شھرن تي قبضو ڪيو، جن مان ڪي وڙهندي مري ويا، ڪي ڪمزور هئڻ سبب داس (غلام) ۽ اچوت بڻجي ويا ۽ ڪن وري لڏي وڃي مدراس ۽ ٻين ملڪن کي آباد ڪيو.(4)
آريا سنڌ ۾ 2500 قبل مسيح کان 1700 قبل مسيح تائين مختلف رستن کان مختلف قبيلن جي صورت ۾ ايندا رهيا، ۽ سنڌ جي سرزمين تي آرين جي آبادين جو تعداد وڌندو رهيو، آريا ابتدا ۾ دراوڙن کان گهٽ سڌريل خانه بدوش ۽ ويڙهاڪ هئا، پر دراوڙن جي ٺهيل ٺڪيل گهرن ۽ شهرن تي قابض ٿيڻ کانپوءِ هنن به پنهنجا تمدن ۽ تهذيبون برپا ڪيون. تحقيق مان پتو پئي ٿو ته آرين دراصل دراوڙن جي تهذيب ۽ تمدن مان ڪيتريون ئي ڳالهيون پاڻ اختيار ڪيون، جنهن ڪري سندن عقيدا گڏيل ۽ هڪ ٻئي کان ورتل معلوم ٿين ٿا.
۽ ٻوليءَ جي باري ۾ سائين جي. ايم سيد لکيو آهي ته: ”سنڌ جي اصل ٻولي دراوڙي هئي جنهن جو رسم الخط به هئو، جو موهن جي دڙي مان لڌل مهرن مان معلوم ٿي سگهيو آهي، ليڪن ان ٻوليءَ جي لفظن جو گهڻي تعداد ۾ لکيل نه هئڻ ڪري ان سان گڏ ڪنهن ٻيءَ ٻوليءَ جي هم معنيٰ لفظن جي موجود نه هجڻ ڪري، مهرن جي لفظن جي معنيٰ معلوم نه ٿي سگهي آهي. درواڙي ٻوليءَ جون ٽي شاخون مدراس ۽ ڏکڻ سنڌ ۾ مروج آهن، ان کان سواءِ ملا بالم تامل ۽ تيليگون به دراوڙي زبان سان مشاهبت رکندڙ ٻوليون آهن ۽ براهوي ۾ ڪيترائي لفظ دراوڙي آهن. پوءِ آرين اچي دراوڙن سنڌ جي اصل باشندن جي جاءِ والاري ۽ انهن جي مختلف قبيلن جي ٻوليءَ جا لهجا جدا جدا قسم جا هئا، سنڌي زبان پراڪرت معلوم ٿئي ٿي، آرين جي زبان ترقي ڪري وچ هندستان ۾ سنسڪرت ٻوليءَ جي صورت اختيار ڪئي، جنهن ۾ ويد ۽ پراڻ لکيا ويا. جئين ته آريا قوم اتر هندوستان جي گهڻي حصي، روس، ايران، يونان، جرمني ۽ انگلينڊ وغيره جي ملڪن ۾ پکڙجي وئي انڪري انهن جي زبانن کي انڊو يورپ زبانون سڏجي ٿو. موجوده سنڌي زبان به انهن انڊو يورپ زبانن مان هڪ آهي يا انهن مان ڪنهن هڪ جي پراڪرت آهي.(5)
دراوڙي قوم يا نسل هنن بابت ٻه روايتون ملن ٿيون، هڪ راويت موجب اهي اصل پونج سمنڊ واري زمين تي رهندڙ هئا جن کي اتي پنهنجو تمدن ۽ تهذيب هئي، پوءِ اتان جي زمين سمنڊ هيٺ اچڻ ڪري انهن مان گهڻا ٻڏي ويا باقي جيڪي بچيا سي آهستي آهستي ڪري لڏي مصر، سمير، بابل ۽ سنڌوءَ جي سرزيمن تي اچي آباد ٿيا ۽ جدا تهذيبون ۽ تمدن برپا ڪيا. ٻي روايت آهي ته دراوڙ نسل وارا اصل ”انڊين اوشن“ جي ڀرواري ملڪ جتي هن وقت ائٽلانٽڪ وڏو سمنڊ آهي، اتان جا رهواسي هئا، جيڪي آسٽرلائيڊ نسل جا هئا اٽڪل 75 هزار سال اڳ زمين جي تبدليءَ ڪري اها زمين سمنڊ ۾ ٻڏي وئي ۽ اتي جي رهاڪن جن کي پنهنجي تهذيب ۽ تمدن هئي سي گهڻا ٻڏي ناس ٿيا پر جيڪي بچيا سي لڏي اچي انڊونيشيا انڊوچائنه، برما، سام ۽ بنگال کان مدراس طرف آيا ۽ اتان آهستي آهستي ڪري سمنڊ جو ڪنار وني سنڌ ۾ آيا، جتان وري ڪي ايران، عرق، شام ۽ مصر جي رستي پونج سمنڊ واري زمين تي آباد ٿيا ۽ گهڻي وقت کان پوءِ وري اتي زمين سمنڊ ۾ اچڻ ڪري تباهه ٿي ويا ۽ جيڪي بچيا سي مصر، سمير، ۽ بابل کان ٿيندا سنڌ آيا. (6)
آريائي قوم بابت به مختلف رايا آهن، هڪ ته اهي اصل ڪوهه ڪاف جبل جا رهاڪو هئا، جتان انهن مان ڪي ايران ۽ وچ ايشيا ذريعي سنڌ ۽ هنڌ ۾ آيا ۽ ٻيا رومانيا جي ذريعي يورپ طرف ويا. ٻي راءِ موجب ته اهي اصل ۾ وچ ايشيا جي يورال جبلن جا رهاڪو هئا، جتان ڪي وچ ايشيا کان ٿيندا سنڌ ۽ هنڌ طرف آيا ۽ ٻيا ايران ۽ يورپ طرف ويا. ٽين راءِ آهي ته آريا اصل اتر سائيبريا ۾ مارو جبل جا هئا جيڪي اتان مختلف رستن کان سنڌ، هنڌ ۽ ايران ۾ پکڙجي ويا. (7)
سنڌو ماٿري جي زرخيز زمين، مناسب پاڻي ۽ موزون گرمي پد جي مناسبت ڪري سنڌ جي وادي زراعت ۽ انساني رهائش جي لاءَ موزون آهي. ان ئي سبب ڪري انسانن جون ابتدائي وستيون سنڌ جي وادي ۾ آباد ٿيون، جيڪي اڳتي هلي سنڌ جي شاندار تهذيب جو بنياد بڻيون. سنڌو تھذيب سنڌو ماٿريءَ جي ميدانن، سنڌو درياھ ۽ ان ۾ ڪرندڙ ٻين ندين ۽ دريائن جي ڪنارن تي شروع ٿي. جنهن جا اھم مرڪز ڪوٽ ڏجي، موهن جو دڙو مھرڳڙھ ۽ ھڙپه ظاهر ٿيا آھن، جنهن مان خبر پئي ٿي ته هن تھذيب جا ماڻھو گھر پڪين سرن سان ٺاهيندا هيا. انھن وٽ ڏاند گاڏيون به هيون، هو چرخي ۽ کڏي تي ڪپڙا ٺاهيندا هيا، مٽي جي ٿانون ٺاهڻ جا ماهر ھيا. هاري، لوھار، ڪنڀر ۽ مستري سنڌو ماٿري جي تھذيب جا اڏيندڙ هيا. سوٽي ڪپڙو جنھن کي انگريزي ۾ ڪاٽن چوندا آهن، اهو به هنن جي ئي ايجاد هئي. ۽ سنڌ جي ٺھيل ململ ملڪان ملڪ پسند ۽ خريد ڪئي ويندي هئي، ۽ ململ ڪپڙو مصر احرامن ۾ رکيل ممين کي محفوض ڪرڻ ۾ به ڪم ايندو هو. هن تھذيب جي ترقيءَ، زراعتي پيداوار، صنعتي پيداوار ۽ مستحم واپار جي ڪري سنڌو ماٿريءَ جي خوشحالي ۽ دولت هزارن سالن کان ٻين ملڪن جي ماڻھن کي پنھنجي طرف ڇڪيو آهي.
پهريان جو هڪ خيال هو ته هندستان ۾ تھذيب ۽ تمدن جو بنياد آرين 1500 قبل مسيح ۾ وِڌو هيو. ان کان پهرين هتان جا رهاڪو جھنگلي ۽ تھذيب کان اڻ واقف ھيا. ليڪن بعد جي تحقيقن هن نظريي کي تبديل ڪري ڇڏيو ۽ هن ملڪ جي تاريخ کي ڏيڍ ھزار سال پوئتي ڪري ڇڏيو. موهن جي دڙي ۽ هڙپه جي آثارن جي دريافت ٿيڻ کان پوء انهن تي ٿيل تحقيق مان خبر پئي ته هتان جا رهاڪو آرين جي اچڻ کان ڪافي اڳ تھذيب ۽ تمدن جا مالڪ هيا.
** سنڌو تھذيب جي اصليت ظاهر ٿيڻ جو پهريون سبب اهو بڻيو جو راءِ بھادر ڏيارام 1921ع ۾ ھڙپه جي جڳهه تي قديم تھذيب جا آثار ڳولهي لڌا، جنهن ڪري آرڪيالاجي ماهرن جي دلچسپي وڌي ۽ ان کان هڪ سال پوءِ مسٽر آر ڊي بنرجي کي موهن جو دڙو مان قديم آثار مليا ۽ هن جو اطلاع هندستان جي قديم آثارن جي محڪمي کي مليو. محڪمي جي ڊائريڪٽر جنرل سر جان مارشل دلچسپي جو اظهار ڪندي انهن ٻنهي جڳهن تي توجه ڏني. انکان پوءِ راءِ بهادر ڏيا رام ڊائريڪٽر ارنسيٽ ميڪي ۽ آثار قديمه کاتي جي ٻين آفيسرن جي نگرانيءَ ۾ کوٽائي جو ڪم شروع ڪيو. 1931ع ۾ فنڊن جي گهٽتائي جي ڪري ڪم بند ڪيو ويو. ان عرصي دوران محڪمي پاران ٻين جڳهن تي به قديم آثارن جي ڳولها شروع ڪري ڇڏي هئي، جنهن ۾ وڏي ڪاميابي ملي ۽ خبر پئي ته هي تهذيب صرف موهن جو دڙو ۽ هڙپه تائين محدود نه آهي پر هن جو سلسلو سنڌ ۾ چانهيو جو دڙو، جهوڪر ۽ آمري ۽ پنجاب ۾ روپر ۽ بلوچستان ۾ نال ۽ ڪلي جي جڳهن تي به آثار آهن. (8)
ھنن آثارن جي کوٽاين مان ظاهر ٿيو ته سنڌو ماٿري جي تھذيب ان وقت پنهنجي عروج تي هئي، جڏهن دنيا ۾ پهرين شهرن جو بنياد وڌو پئي ويو، ليڪن بعد ۾ هيءَ تهذيب زوال پذير ٿي وئي. هن تھذيب جي آثارن جو ظاهر ٿيڻ 20 ھين صدي جو سڀ کان وڏو ۽ اهم تاريخي ۽ آرڪيالاجي مظھر بڻيو آهي. ڇو ته هن تهذيب جي ڦهلاءُ ۽ معنيٰ کي 1922ع ۾ موهن جي دڙي جي کوٽائي کان پهرين ڪو به سمجهي نه سگهيو هو.
** سنڌو ماٿريءَ جي تهذيب اوائلي تاريخ کان به پهريان جي بهترين نشاندهي ڪئي آهي. هن تهذيب جون ڪافي اهڙيون خصوصيتون آهن جيڪي صرف هن تهذيب سان تعلق رکن ٿيون. ماضيءَ ۾ هن تهذيب جي باري ۾ ماهرن جي راءِ هُئي ته هيءَ تهذيب اولھ ايشيا مان هن سرزمين تي آندي وئي هئي. ليڪن 1950ع ۾ ڊاڪٽر ايف اي خان ”ڪوٽ ڏجي“ جي کوٽائي ڪئي، جنهن مان نيون ڳالهيون جديد سائنسي بنيادن تي سامهون آيون ۽ پُراڻن تصورن ۽ خيالن ۾ تبديلي آئي. ڪوٽ ڏجي ۾ موهن جي دڙي جي دور کان ڪافي اڳ جي دفن ٿيل آبادي ملي آھي ۽ هن تهذيب جي زماني جو ريڊيو ڪاربن جي ذريعي پتو لڳايو ويو، جنهن مان ثابت ٿيو ته هي آبادي موهن جي دڙي کان به 800 سال اڳ جي تهذيب آهي! اُن کان پوءِ لڳولڳ کوٽايون ٿيون، جن مان اهو ثابت ٿيو ته هن تهذيب جي سرچشمي جي هن ئي سرزمين تي ابتدا ٿي. هي مقامي سماج جي ارتقا جو لازمي نتيجو هيو ۽ ٻاهرين اثر جيڪي به هُيا اهي گهٽ اهميت وارا هيا. هن تهذيب جو پختو زمانو 2500 ق م کان 1700 ق م آهي. ليڪن هن جو تسلسل ان کان آڳاٽو نظر اچي ٿو. پراڻين کوٽاين ۾ هن تهذيب سان واسطو رکندڙ شهر 42 جي تعداد ۾ هيا، هاڻي هنن جي تعداد ۾ سَون جو اضافو ٿي چڪو آهي. صرف چولستان ۾ ڊاڪٽر رفيق مغل 363 دفن ٿيل وستيون لڌيون آهن. ان کان علاوه سرائي کولا، جهنگ، بٺيال، سوات وادي ۾ غالا گئي، گومل وادي ۾ ڪافي جڳهون، بلوچستان جي علائقي مهر ڳڙهه ۾ هن تهذيب جا آثار مليا آهن. ڀارت ۾ گهگهر(هاڪڙي) درياھ ۽ اُن ۾ ڪرندڙ درياهن جا علائقا هنن آثارن سان ڀريا پيا آهن.
سنڌو تهذيب جا نُمايان شهر موهن جو دڙو، هڙپه، مھر ڳڙھ، ڪوٽ ڏجي، آمري، چانھون جو دڙو، بالاڪوٽ وغيره آهن.
تاريخ جا ماهرن سنڌ جي تهذيب لاءِ سلطنت جو لفظ استعمال ڪرڻ کان پاسو ڪندا آهن، ليڪن پگٽ ۽ ويلز مٿاڇري طور انڊس امپائر جو لفظ استعمال ڪيو آهي. اڪثر ماهرن جو رجحان اهو آهي ته هن کي سلطنت نٿو سمجهي سگهجي. ليڪن ڪجھ حقيقتون اهڙيون آهن، جن جي ٻي تشريح هن وقت تائين ممڪن نه ٿي سگهي آهي. جيئن سنڌو ماٿريءَ جي صنعتي پيداوار جي زبردست هڪجهڙائي هن خيال جي ضرور گنجائش پيدا ڪري ٿي تہ هتي هڪ طاقتور مرڪزي حڪومت موجود هئي، جيڪا سڄي علائقي کي ڪنٽرول ڪندي هئي. ان کان علاوه موهن جو دڙو ۽ هڙپه همعصر شهر آهن، ۽ انهن ٻنهي شهرن جي اندر اوچا ۽ وڏا قلعا هيا، جنهن جي ڪري اهو خيال ڪيو ويندو آهي ته هي دارالحڪومت هيا.ملڪ جي ڪُنڊ ڪُڙڇ ۾ مصنوعات ۽ دستڪارين ۾ گِهري هڪجهڙائي ۽ هر علائقي ۾ اوزار هڪ جهڙا هيا. سرن جي ماپ، گهرن جو نقشو، وڏين گهٽين جي ترتيب مطلب ته سڄي شهر جي ٽائون پلاننگ هڪ جهڙي هئي. موهن جي دڙي ۾ ڪُل نوَ رهائشي سطحون ڪڍيون ويون آهن، انهن مان ڪافي جڳهن تي ٻوڏ جي تباهه ڪارين جو ثبوت ملي ٿو. پر انهن مختلف دورن ۾ ڪجهه فرق نٿو ملي. نه ٻولي تبديل ٿي آھي، نه ئي رسم الخط، جنهن مان ثابت ٿئي ٿو ته هي تهذيب گهڻو وقت قائم رهي آھي.
پراڻي پٿر دور جي ماڳن جي وڌيڪ چڪاس ڊسمبر 1975ع ۾ برطانيه جي ڪيمبرج يونيورسٽيءَ جي آرڪيالاجي شعبي جي ماهر ڊاڪٽر الچين ۽ سندس زال ۽ ٻين ٻن ميمبرن سنڌ اندر شروع ڪئي. هنن دعوى ڪئي آهي ته، ”سنڌ ۾ پٿر دور جي انسانن طرفان اوزار ٺاهڻ جي ڪارخانن وارا هنڌ، ماڳ ۽ مڪان موجود آهن. اسان روهڙيءَ وارين ٽڪرين ۽ حيدرآباد ويجهو اهڙا آثار معلوم ڪيا آهن ۽ اهڙا ماڳ ۽ مڪان ڏٺا آهن، جن کي پٿر جي دور جي اوزارن ٺاهڻ جي ڪارخانن جا هنڌ چئي سگهجي ٿو.“ انهن آثارن بابت ڊاڪٽر الچين جي راءِ آهي ته اهي آثار پنهنجي خاص نوعيت وارا هنڌ آهن، جن جهڙا دنيا ۾ هن کان اڳ فقط مصر ۾ مليا آهن. پروفيسر الچين هتان مليل اوزارن کي پراڻي پٿر دور جا اوزار سڏيو آهي ۽ انهن جي عمر 50 هزار سال ق- م مقرر ڪئي اٿائين.
سنڌوندي ۽ انجي معاون درياهن جهلم، چناب، راوي، ستلج ۽ ڪابل جي آس پاس جي ميداني علاقن کي عرف عام ۾ ”سنڌ جي وادي“ چيو ويندو آهي. سنڌ جي وادي هماليه، قراقرم ۽ هندوڪش جي پهاڙي سلسلن کان نڪرڻ وارن درياهن سان سيراب ٿئي ٿي ۽ ان پهاڙي سلسلن جي ڏکڻ ۾ واقع آهي. موجوده وقت ۾ تقريباً پورو پاڪستان سنڌ جي وادي تي مشتمل آهي. زرخيز زمين، مناسب پاڻي ۽ موزون گرمي پد جي مناسبت ڪري سنڌ جي وادي زراعت ۽ انساني رهائش جي لاءِ موزون آهي. ان ئي سبب ڪري انسانن جون ابتدائي وستيون سنڌ جي وادي ۾ آباد ٿيون جيڪي اڳتي هلي سنڌ جي شاندار تهذيب جو بنياد بڻيون.
سنڌو تھذيب سنڌو ماٿريء جي ميدانن، سنڌو درياھ ۽ ان ۾ ڪرندڙ ٻين ندين ۽ دريائن جي ڪنارن تي شروع ٿي. جنهن جا اھم مرڪز ڪوٽ ڏجي، موهن جو دڙو ۽ ھڙپه ظاهر ٿيا آھن، جنهن مان خبر پئي ٿي ته هن تھذيب جا ماڻھو گھر پڪين سرن سان ٺاهيندا هيا. انھن وٽ ڏاند گاڏيون به هيون، هو چرخي ۽ کڏي تي ڪپڙا ٺاهيندا هيا، مٽي جي ٿانون ٺاهڻ جا ماهر ھيا. هاري، لوھار، ڪنڀر ۽ مستري سنڌو ماٿري جي تھذيب جا اڏيندڙ هيا.
سوٽي ڪپڙو جنھن کي انگريزي ۾ ڪاٽن چوندا آهن اهو به هنن جي ئي ايجاد هئي. ۽ سنڌ جي ٺھيل ململ ملڪان ملڪ پسند ۽ خريد ڪئي ويندي هئي، ۽ ململ ڪپڙو مصر احرامن ۾ رکيل ممين کي محفوض ڪرڻ ۾ به ڪم ايندي هئي. هن تھذيب جي ترقيءَ، زراعتي پيداوار، صنعتي پيداوار ۽ مستحم واپار جي ڪري سنڌو ماٿريءَ جي خوشحالي ۽ دولت هزارن سالن کان ٻين ملڪن جي ماڻھن کي پنھنجي طرف ڇڪيو آهي.
ھنن آثارن جي کوٽاين مان ظاهر ٿيو ته سنڌو ماٿري جي تھذيب ان وقت پنهنجي عروج تي هئي جڏهن دنيا ۾ پهرين شهرن جو بنياد وڌو پئي ويو، ليڪن بعد ۾ هيءَ تهذيب زوال پذير ٿي وئي. هن تھذيب جي آثارن جو ظاهر ٿيڻ 20 ھين صدي جو سڀ کان وڏو ۽ اهم تاريخي ۽ آرڪيالاجي جو مظھر بڻيو آهي. ڇو ته هن تهذيب جي ڦهلاءُ ۽ معنيٰ کي 1922ع ۾ موهن جي دڙي جي کوٽائي کان پهرين ڪو به سمجهي نه سگهيو هو.
سنڌو ماٿريءَ جي تهذيب اوائلي تاريخ کان به پهريان جي بهترين نشاندهي ڪئي آهي. هن تهذيب جون ڪافي اهڙيون خصوصيتون آهن جيڪي صرف هن تهذيب سان تعلق رکن ٿيون. ماضيءَ ۾ هن تهذيب جي باري ۾ ماهرن جي راءِ هُئي ته هيءَ تهذيب اولھه ايشيا مان هن سرزمين تي آندي وئي هئي. ليڪن 1950ع ۾ ڊاڪٽر ايف اي خان ”ڪوٽ ڏجي“ جي کوٽائي ڪئي، جنهن مان نيون ڳالهيون جديد سائنسي بنيادن تي سامهون آيون ۽ پُراڻن تصورن ۽ خيالن ۾ تبديلي آئي. ڪوٽ ڏجي ۾ موهن جي دڙي جي دور کان ڪافي اڳ جي دفن ٿيل آبادي ملي، ۽ هن تهذيب جي زماني جو ريڊيو ڪاربن جي ذريعي پتو لڳايو ويو. جنهن مان ثابت ٿيو ته هي آبادي موهن جي دڙي کان به 800 سال اڳ جي تهذيب آهي! اُن کان پوءِ لڳولڳ کوٽايون ٿيون جن مان اهو ثابت ٿيو ته هن تهذيب جي سرچشمي جي هن ئي سرزمين تي ابتدا ٿي. هي مقامي سماج جي ارتقا جو لازمي نتيجو هيو ۽ ٻاهرين اثر جيڪي به هُيا اهي گهٽ اهميت وارا هيا.هن تهذيب جو پختو زمانو 2500 ق م کان 1700 ق م آهي. پر حقيقت ۾ هن جو تسلسل 3800 ق م تائين نظر اچي ٿو. پراڻين کوٽاين ۾ هن تهذيب سان واستو رکندڙ شهر 42 جي تعداد ۾ هيا، هاڻي هن جي تعداد ۾ سَون جو اضافو ٿي چڪو آهي. صرف چولستان ۾ ڊاڪٽر رفيق مغل 363 دفن ٿيل وستيون لڌيون آهن. انکان علاوه سرائي کولا، جهنگ، بٺيال، سوات وادي ۾ غالا گئي، گومل وادي ۾ ڪافي جَڳَهون، بلوچستان جي علائقي مهر ڳڙه ۾ هن تهذيب جا آثار مليا آهن. ڀارت ۾ گهگهر(هاڪڙي) درياھ ۽ اُن ۾ ڪرندڙ درياهن جا علائقا هنن آثارن سان ڀريا پيا آهن.
سنڌوءَ جي پھرين تھذيب 2000 سال ڪنهن رنڊ روڪ ۽ رڪاوٽ کان سواءِ ڪنهن تبديليءَ بغير ھلندي ۽ ترقي ڪندي رهي. جنهن جا نشان ظاهر ٿيل آثار قديمه آھن پوء رڪاوٽون پيو ته واڌ ويجھ ۽ ترقي رڪجي وئي. (9)
آرڪيالاجي جي پروفيسر غلام مصطفيٰ شر صاحب جي چوڻ موجب ته: ”سنڌ بابت جيڪي ٿورا انگ اکر مليا آھن، ان مان معلوم ٿو ٿئي تـ اھو نالو (سنڌ) تمام گھڻو زمانو اڳ جو رکيل آھي، جيئن اسان جسم جي حصن جا نالا اک، ڪن، ھٿ، چپ، ڄڀ يا وغيرھ، تيئن درياھ ۽ سمنڊ تي سنڌو نالو رکيو ويو، مٿين علائقن ۾ سنڌو درياھ کي ابا سين يعني درياھن جو ابو به سڏيو ويو. اھا حقيقت آھي ته ھن سرزمين وطن جو نالو سنڌو درياھ جي نالي سان پيو ۽ سندس رھاڪن کي سنڌي چيو ويو. ھن جنت جھڙي ملڪ ۾ ٻن کان وڌيڪ نديون وھنديون ھيون جن ۾ مکيه سنڌو ۽ ھاڪڙو ھيون.
ملڪ جي طبعي جاگرافيائي ۽ ماحولياتي جز جھڙوڪ جبل، ريگستان، سامونڊي گذرگاھ، درياھ، سرسبز ميدان ٻيلا، چراگاھ ۽ ھر قسم جا گاھ اناج، ھر قسم جي جاندارن لاءِ کاڌو موجود رھيو آھي. درياھ ڪري مٺو پاڻي ۽ آبھوا وڻندڙ رھي آھي. سنڌ جي ماڻھن جي ڪلچر جو ارتقا جو سفر جو ڪاٿو آرڪيالاجي جي مليل ثبوتن مان پٿر جي اوزار مان 34 لک سال جي اوائلي اوزارن مان لڳائجي ٿو پر ان کان اڳ به ھت انسان موجود ھيا، جن تي تحقيق ٿئي پئي.
روھڙي جي ٽڪرين تي جيڪي پھرين دور جا اوزار مليا آھن، تنهن بابت اٽلي جي پروفيسرن ڊاڪٽر پائلو بياجي ۽ ڪرماسڪي ۽ پروفيسر مصطفيٰ شر 1980 واري ڏھاڪي ۾ اتي موجود ٽنھي پٿر جي دورن جا ھنڌ ڳولي لڌا ۽ رپورٽون ساڳي وقت دنيا جي وڏن جرنلن ۾ شايع بـ ڪيا. جن ۾ اوائـلي پٿر جا اوزار 20 لک سال قديم، وچولي پٿر جي دور جا 85 ھزار سال قديم ۽ مٿين پٿر جي دور جا 35 ھزار سال قديم اوزار مليا ويھن سالن جي کوجنا ۾ وڌيڪ 13 ھزار سال، 9 ھزار ۽ 5 ھزار سال قديم پٿر جا اوزار مليا آهن.
ميزولٿڪ پيرڊ: 13000 سال ھن دور کي پٿر کان ڌاتن چاندي سون لڀڻ جو دور سڏجي ٿو، ھن جا آثار ٺري ميرواھ جي ڍنڍن ڀرسان ٿر ۾، ڪوٽ ڏجي ۽ روھڙي جي پھاڙن تي ملن ٿا. ھن دور ۾ سنڌ جا ماڻھون شڪار ۽ جھنگلي ميوا پاڙون اناج گڏ ڪرڻ، ھنٽر گيدر واري زندگي کي چاندي سون ٽامي ڌاتن مان ٺھيل شيون استعمال ڪرڻ لڳا.
نئون پٿر جو زمانو .Neolithic
ھي دور اڄ کان 9000 ھزار سال اڳ روھڙي جي ٽڪرين جي اتر ۾ سکر شھر ۾ لاکين جي دڙي ۾ ملي ٿو، ھن دور ۾ سنڌ ۾ زراعت جي شروعات ٿي ۽ جانورن کي گھرو ڪيو ويو.
سنڌو تھذيب جي اوائلي دور ۾ آمري 3400 قبل مسيح جا ٻه درجن شھر سنڌ ۾ ملن ٿا.
ڪوٽ ڏجي ڪلچر 2900 قبل مسيج جا به ويھارو شھر مليا آھن.
موھن دڙو تھذيب 2500 قبل مسيح سنڌ جي پھرين رياست جيڪا ڏھ لک چورس ڪلوميٽرن تي ۽ 1500 شھرن تي وجود ۾ اچي ٿي .
سنڌو تھذيب جو زوال:
ھاڪڙو درياھ ٻڌي ان جو پاڻي ستلج ۽ جمنا ۾ وھائيو ويو ان تي سنڌو تھذيب جا 500 شھر ويران کنڊر بنجي ويا.
آرين جي ٿيوري:
آريا سنڌي ھيا سواستيڪا موھن دڙي ۾ ملي آهي ۽ پوءِ ايرانين, جرمن، فرينچن پاڻ کي آريا ظاھر ڪيو.
دراوڙ ٿيوري:
سنڌي سنڌي آھن موھن دڙي واري لاشن تي کوجنا ٿي آھي، اتان مليل انساني باقيات (ھڏاوان ڍانچا) جيڪا آھي، سا ساڳئي سنڌ ۾ موجود سنڌين جھڙي آھي، نڪي دراوڙ يا بروھي، دراوڙ تامل ناڊو ڏکڻ ھندوستان ۾ آھي، انھن سان موھن دڙي تھذيب جو ڪو تعلق ناھي.“ (10)
پروفيسر غلام مصطفيٰ شر موھن جي دڙي جي ٽنھي ٿيورين بابت ٻڌايو ته:
”ٽنھي ٿيورين لاءِ جزوي مڃجي، ان لاءِ ثبوت به آھن. موھن دڙي جو شھر ڪيترائـي ڀيرا سنڌوءَ جي ٻوڏ ھيٺ آيو آھي، جو ٻوڏ جي سلٽ جا نشان مليا آھن، ٻوڏ اچي پئـي ته ھو پاڻ سان سونا زيور (جيڪي ھلڪا ھيا) ڇو ڇڏي ويا، جو ھن وقت تائـين موھن دڙي جو %8 سيڪڙو کوٽائـيءَ ٿي آھي، جنهن مان 35 ڪلوگرام سون مان ٺھيل ڳھھ مليا آھن، جيڪي ٽامي جي ٿانون ۾ وجھي گھر ۾ پوريل آھن ۽ واپارين جون قيمتي، اھم مھرون، نالين، گٽرن ۽ کوھن ۾ اڇليل مليون آھن .
شھرمان 35 لاش مليا آھن، جيڪي جنگ جو منظر پيش ڪن ٿا، پر انھن ۾ بحرين ۽ برما جي نسل جي ماڻھن جا لاش به آھن. حملي آور افغاني، ايراني، عربي، اتر ھندستاني، به ٿي سگھن ٿا !
ٽئـين ٿيوري تھ سنڌو درياھ رخ مٽائـي ويو، ايڏو وڏو شھر درياھي واپار، زرعي پيداواري شيون نھ ملڻ سبب ويران ٿي ويو.
آرڪيالاجي ماھر موھن دڙو دريافت ڪرڻ بعد 1930ع واري ڏھاڪي ۾ ھاڪڙي جي سروي دوران موھن دڙي جي ھم عصر شھر لڌا، جيڪي ھاڻي 500 شھرن جي تعداد تائـين ملي ويا آھن. ھاڪڙو جنھن کي گھاگھر ندي، سرسوتي، واھند جي نالن سان سڏجي ٿو، سو ھماليا جبلن کان پور وڇوٽ تي سنڌو دريا سان گڏ سنڌ ۾ وھندو ھيو .
جرمن ۽ جاپاني تھن جي علم جي ماھرن، سنڌ مان گم ٿي ويل ھاڪڙي جو سيٽ لائـيٽ فوٽوگرافي ۽ تھن جي اڀياس مان پتو لڳايو آھي ته انڊيا جو شھر، ڪالي بينگن جيڪو موھن دڙو جي ھم عصر شھر جي اتر ”چنديڳڙھ“ پنجاب ۾، سن 1800 بي سي ۾ ھاڪڙي درياھ کي بند ٻڌي، ان جو اڌ پاڻي، جمنا ۽ اڌ ستلج پنجاب جي ندين ۾ وھايو ويو. انڪري ھاڪڙو درياھ سنڌ ۾ سڪي ويو. جنھن تي موھن جي دڙي جي تھذيب جا 500 شھر آباد ھيا. انھن شھرن جي آدشماريءَ شھر ڇڏي لڏ پلاڻ ڪئـي. اھي لڏيل ماڻھون ڪثي آباد ٿيا، تحقيق ٿي سگھي ٿي پر موھن دڙي جا 500 شھر ويران ٿيڻ سبب سنڌو رياست جي اقتصاديات ڏُڪر طرف ڌڪجي وئـي، ۽ ايڏي وڏي اقتصاديات اندروني بيروني واپار کي ڌڪ ھنيو، جنھن ڪري اتر ۽ اولھ جي رياستن جن ۾ اتر ھندستان، پنجاب، افغانستان، ايران ۽ عراق طرفان حملا ٿيا، شھرن ۾ سنڌين جنگين ۾ مقابلا ڪيا، شھرن ۾ لاش ملڻ جنھن جي ثابتي آھي .
سنڌ جو ميٽرو پوليٽن موھن دڙو ۽ اربن شھر 200 سال ڌارين ھٿان گڙٻڙ جو شڪار رھيا، سنڌ رورل علائـقن جي سنڌي ماڻھن وري پنھنجا شھر پنھنجي قبضي ۾ ڪيا.“(11)
* اوائلي سنڌو تهذيب جا نُمايان شهر موهن جو دڙو، هڙپه، ڪوٽ ڏجي، مھرڳڙھ، چانھين جو دڙو، آمري جو دڙو، بالاڪوٽ وغيره آهن. کوٽائين مان ظاهر ٿيندڙ سنڌو تهذيب ۾ وڏن شهرن جي موجودگي ثابت ڪيو آهي ته آبادي گهڻي هئي ۽ ماهرن کي اهي به ثبوت مليا آھن ته هتي وڏا جهنگ ۽ ٻيلا به هئا. کوٽائين مان مليل ٿانون ۽ مهرن تي جانورن جون شڪليون ٺھيل آھن جيڪي پڻ جهنگن جو ثبوت آهن. هنن جانورن ۾ گينڊو، شينهن، مينهن ۽ هاٿي گهڻي تعداد ۾ هيا ۽ واڳن جو پڻ ثبوت مليو آهي. رڇ جا ڪجهه نسل، بندر، نوريئڙو ۽ طوطو به مليو آهي. هرڻ ۽ ان جي نسل جو هڪ ٻيو جانور به مليو آھي.
جديد تحقيق دراوڙن ۽ آرين کي ٻاھران آيل واري خيال کي رد ڪري ٿي ۽ ٻڌائي ٿي ته ھي سڀ سنڌي ھئا. جنھنڪري سمجھ ۾ اھو ٿو اچي ته ابتدائي موھن دڙي واري تھذيب به مقامي سنڌين جي ھئي جن پڪا گھر ٺاھيا ۽ وڏا شھر آباد ڪيا، جنھن ڪري قوم ۽ ملڪ کي وڏي ترقي ۽ آسودگي حاصل ٿي. ھنن جي سڌريل ۽ پر امن شھرن تي ٻاھرين ۽ مقامي جنگجو قبيلن قبضو ڪيو، ۽ شھرن جي سڌريل ماڻهو، ھنرمند ۽ واپاري ڪجھ مارجي ويا ۽ ٻيا شھر ڇڏي جان بچائي شھرن کان پري پري ھليا ويا ۽ شھر غير ھنرمند جنگجو ماڻهن جي ھٿ چڙھي ويا، جنھن ڪري ھنر ۽ واپار کي وڏو نقصان پھتو ۽ سوين سالن تائين ترقي رڪجي وئي، پوءِ وري آھستي آھستي ھنرمندي ۽ واپار مستحڪم ٿيو ۽ ھن نئين تھذيب تمدن کي آرين جي تھذيب (آرياورت) سڏيو ويو، ۽ سنڌ نئي سر ترقي ۽ تھذيب جو عروج ماڻيو. ھنن آرين جو مذهب ھندو ڌرم ھيو ۽ پوءِ اڳتي ھلي ھندو ڌرم مان جين ڌرم ۽ ٻڌ ڌرم فٽي نڪتا، ڇو ته آرين پاڻ کي ٻين کان افضل سڏائي ٻين کي داس (غلام) ۽ اڇوت سڏيو.
* هڙپه ۽ موهن دڙي واري تهذيب جي اجڙي وڃڻ کان ڪجھ وقت پوء موجوده ”سيوڻ“ جو اصل ۾ ”شو آستان“ يا ”سيوستان“ ۽ ان کان پوءِ ”اروڙ“ ۽ ”ملتان“ جا شاندار شھر سنڌو درياھ جي ڪنارن تي آباد ٿيا، جن مان ”اروڙ“ واديءِ سنڌ جي مضبوط ”سنڌو سلطنت“ جي گاديءَ جو ھنڌ بڻيو. جنهن ڪري واپار ۽ صنعت جو وڏو مرڪز رهيو. سيوڻ ۽ ملتان اروڙ جي ماتحت صوبائي گاديءَ جا تختگاھ بڻيا ۽ هي شھر به واپار ۽ صنعت جا وڏا مرڪز رهيا. سنڌو درياھ ڪناري هنن شھرن جو ”ديبل“ به هم عصر شھر رهيو آھي. هنن سڀن شھرن جي آباد ٿيڻ ۽ ترقي ڪرڻ جو اهم سبب سنڌو درياھ ئي هو، ڇو ته ملڪي توڙي غير ملڪي وڻج واپار سنڌو درياھ ذريعي ئي ٿيندو هئو ۽ سنڌوءَ جي پاڻيءَ تي زمينون آباد ٿين پيون ۽ زرعي پيداوار ڪري معيشت مضبوط ۽ ملڪ خوشحال هئو جنهن ڪري هميشه ڌاريا سنڌ تي حملا ڪري لٽ ڦر ڪندا رهيا، آھن.
روزاني ايڪتا 01 اپريل 2022ع
حوالا :
(1) ”سنڌوءَ جي ساڃاھ“ صفحو 39، (جي ايم سيد)
(2) ”جنت السنڌ“ صفحو 30، (رحيمداد خان مولائي شيدائي)
(3) آرڪيالاجي پروفيسر غلام مصطفيٰ شر صاحب.
(4) ”سنڌوءَ جي ساڃاهه“ صفحو 145، (جي ايم سيد)
(5) ”سنڌوءَ جي ساڃاهه“ صفحو 392، (جي ايم سيد)
(6) ”سنڌوءَ جي ساڃاهه“ صفحو 142، (جي ايم سيد)
(7) ”سنڌوءَ جي ساڃاهه“ صفحو 142، (جي ايم سيد)
(8) ”قديم سنڌ“ (مهرچند ڀيرومل)
(9) ”سنڌوءَ جي ساڃاهه“ صفحو 44، (جي ايم سيد)
(10) آرڪيالاجي پروفيسر غلام مصطفيٰ شر صاحب.
(11) آرڪيالاجي پروفيسر غلام مصطفيٰ شر صاحب.