موجوده دؤر جو سکر
ڊويزن واري ورھاست جي شروعات برٽش انڊيا واري دؤر ۾ ڪئي وئي ھئي. پاڪستان ٺھڻ کان پوءِ لڏ پلاڻ ۽ حڪومت ۾ انتظامي ڇڪتاڻ جاري رھي نيٺ 1956ع ۾ ون يونٽ مڙهيو ويو، جنھن تحت سنڌ پنجاب بلوچستان ۽ سرحد (خيبر پختونخواھ) کي ملائي اولھ پاڪستان کي ھڪ صوبي جو درجو ڏئي 1970ع تائين ان شڪل ۾ برقرار رکيو ويو ۽ سموري سنڌ ان جو ھڪ حصو ھئي. ان وقت شروع ۾ ڪراچي شھر وفاق جي حوالي ھيو، ۽ باقي سنڌ واري پوري علائقي کي ٻن ڊويزنن ۾ ورھايو ويو هو، جن جا نالا حيدرآباد ڊويزن ۽ خيرپور ڊويزن ھيا. خيرپور ڊويزن ۾ پوري اپر سنڌ، سکر، لاڙڪاڻو، نوابشاھه ۽ خيرپور ضلعا شامل ھئا ۽ ان جو ھيڊڪوارٽر به خيرپور شھر ۾ ھو.
ڪراچي جي واپسي بعد ڪراچي ڊويزن قائم ٿي. ۽ 1970ع ۾ ون يونٽ جي خاتمي کان پوءِ موجوده سنڌ جي بحال ٿيڻ بعد خيرپور ڊويزن ختم ڪري سکر ڊويزن قائم ڪئي وئي ۽ ميرپورخاص ڊويزن جو پڻ قيام ٿيو. بعد ۾ لاڙڪاڻو ڊويزن، نوابشاھ ڊويزن ۽ ڀنڀور ڊويزن قائم ڪيون ويون آهن. نوابشاھ ڊويزن جو نالو تبديل ڪري شھيد بينظيرآباد ڊويزن رکيو ويو. آگسٽ 2000ع ۾ ڊويزن سسٽم ختم ڪري لوڪل گورنمينٽ جي ضلعي نظام قائم ڪري ڊسٽرڪٽ ڪوآرڊينيٽر آفيسر (DCO) جي پوسٽ ٺاھي وئي ۽ ڊويزن سطح تي عملدارن جا عھدا ختم ڪيا ويا پر 2008ع ۾ ڊويزن سطح تي انتظامي تقسيم بحال ڪئي وئي.
تعليمي ادارا
* اسلاميه ڪاليج
اسلاميه ڪاليج 1955ع ۾ ڪليڪٽر نصرت حسين قائم ڪيو، 1959ع ۾ خيرپور جي ڪمشنر ڪاليج جي نئين عمارت جو سنگ بنيا رکيو، ھن ڪاليج ۾ ابتدائي طور آرٽ ۽ ڪامرس جي تعليم ڏني ويندي هئي، بعد ۾ شام جي شفٽ ۾ سائنس جا ڪلاسن جي شروع ڪئي وئي، ۽ ڪجھه وقت کان پوءِ ھن کي اسلاميا سائنس ڪاليج بڻايو ويو.
* ڊگري ڪاليج
حڪومت پاران سکر شهر ۾ ٻه انٽر مينڊيٽ ڪاليج شڪارپور روڊ تي قائم ڪيا ويا، جيڪي بعد ۾ ڊگري ڪاليج ٿيا ۽ سائنس جو شعبو به شامل ڪيو ويو، هن ڪاليج جو بنياد 1957ع ۾ انٽر ميڊيٽ ڪاليج طور رکيو ويو، پوءِ 1963ع ۾ ڊگري ڪلاسز جو آغاز شام جي شفٽ ۾ ڪيو ويو، ان وقت به ڪاليج کي پنهنجي عمارت نه هجڻ ڪري ڪاس گورنمنيٽ هاءِ اسڪول سکر ۾ هلايا ويندا هئا ۽ گڏو گڏ ڊگري ڪاليج جي پنهنجي عمارت به تعمير هيٺ هئي، جنهن ڪري شاگردن ۽ استان کي مشڪل حالتن کي منهن ڏيڻو پوندو هو، 1966ع پوسٽ گريجوئيٽ ۽ آرٽس ڊگري جا ڪلاس B,ED ڪاليج جي عمارت ۾ منتقل ڪبا ويا ، 1967ع ۾ سائنس آرٽس ۽ ايڊمن بلاڪ مڪمل ٿيڻ تي ڪاليج جي ڪافي حصي کي نئين عمارت ۾ منتقل ڪيو ويو ۽ 1969ع ۾ پوسٽ گريجوئيٽ سيڪشن به نئين عمارت ۾ منتقل ڪيو ويو. هي ڪاليج سنڌ جو هڪ ناليوارو ادارو رهيو آهي، جنهن ۾ انٽر کان پوسٽ گريجوئيٽ تائين، آرٽس، انگلش ۽ ايڪانومڪس پوليٽيڪل سائنس ۽ سائنس پڙهائي ويندي آهي،شاهه لطيف يونيورسٽي خيرپور ۾ قائم ٿيڻ کان اڳ تائين سکر ڊگري ڪاليج اپر سنڌ جو وڏي ۾ وڏو تعليمي ادارو هيو، جنهن کي يونيورسٽيءَ جي برابر سمجهيو ويندو هئو.
ھن وقت تائين به سکر جي تعليمي صورتحال بهتر رهندي آئي آهي. هن ضلعي ۾ ڪل 1128 پرائمري اسڪول، 113 مڊل اسڪول، 65 هاءِ اسڪول، 180 نجي تعليمي ادارا ۽ اسڪول، 7 ڪاليج، هڪ لا ڪاليج، 10 ووڪيشنل ٽريننگ انيسٽيٽيوٽ ۽ 107 کن ديني درسگاهون ۽ مدرسا موجود آهن. سکر تعليمي بورڊ جو ريجن خيرپور، نوشهروفيروز ۽ گھوٽڪي ضلعن تائين آهي. ضلعي ۾ موجود ڊگري ڪاليجن ۾ سائنس توڙي آرٽس ۾ گريجوئيشن ۽ ماسٽرس ڊگري پروگرام هلن ٿا. هڪ ٽيچنگ اسپتال به سکر ۾ قائم آهي، صحت جي حوالي سان سرڪاري توڙي خانگي اسپتالن ۾ جديد طريقي سان علاج جون سهولتون موجود آهن.
هتي 3 ڊسٽرڪٽ هيڊ ڪوارٽر اسپتالون، 2 تعلقي اسپتالون، 2 گورنمينٽ اسپتالون، 2 ماءُ ۽ ٻار جي صحت جا مرڪز، 3 رورل هيلٿ سينٽر، 26 بيسڪ هيلٿ يونٽ، 7 ڊسپينسريون، 33 ٽي. بي جي علاج جا مرڪز، ڪيترائي ميٽرنٽي هوم ۽ 46 جانورن جون اسپتالون قائم ٿيل آهن. ھتي ھر قسم جا رھائشي هوٽل ۽ تفريحي ماڳ به موجود آهن.
* سکر آءِ بي اي يونيورسٽي
موجوده وقت ۾ سکر جي آءِ. بي. اي. يونيورسٽي پاڪستان جي تمام اعليٰ تعليمي ادارن ۾ شمار ٿئي ٿي. سکر آءِ بي اي يونيورسٽي پھرين سکر انسٽيٽيوٽ آف بزنس ايڊمنسٽريشن يا سکر آءِ بي اي، ( Sukkur IBA) هڪ بزنس جو تعليمي ادارو قائم ڪيو ويو، جنھن جي شروعات 1994ع کان ڪئي وئي. هي ادارو ايئرپورٽ روڊ سکر تي واقع آهي. هائير ايجوڪيشن ڪميشن پاڪستان جي درجا بندي موجب هي ادارو بزنس جي لحاظ کان سڄي پاڪستان ۾ چوٿين نمبر تي آهي. ھن اداري کي 16 مئي 2017ع تي سنڌ اسيمبلي پاران يونيورسٽي ڪرڻ جو ٺھراءُ پاس ڪيو ويو. ھن ۾ پنج شعبا آهن.
(1) بزنس ايڊمنسٽريشن جو شعبو.
(2) ڪمپيوٽر سائنس جو شعبو.
(3) تعليم جو شعبو.
(4) اليڪٽريڪل انجنيئرنگ جو شعبو
(5) رياضي جو شعبو.
* غلام محمد مهر ميڊيڪل ڪاليج
سنڌ حڪومت آڪٽوبر 2003ع کان سکر ۾ غلام محمد مهر ميڊيڪل ڪاليج قائم ڪيو. پهرين بيچ ۾ 40 شاگردن سان شروع ڪيل اداري ۾ اڄ 425 شاگرد آهن ۽ اها پهرين بيچ فائنل ايئر ۾ آهي. هن ميڊيڪل ڪاليج سان سول اسپتال سکر ۽ سول اسپتال خيرپور کي ٽيچنگ اسپتال جو درجو ڏئي ان سان ڳنڍيو ويو، سکر سول اسپتال، جيڪا اڳ ۾ 150 بسترن تي مشتمل هئي، جنهن ۾ هاڻي ان ڪاليج جي ڳانڍاپي ۽ پروفيسرن جو اسپتال ۾موجود هجڻ سبب هاڻي هن اسپتال ۾ 300 بيڊن جي سهولت ڏني وئي آهي، سکر سول اسپتال کي جڏهن ميڊيڪل ڪاليج جي ٽيچنگ اسپتال بڻايو ويو ته ان ۾ِ حيرت جوڳي تيزي سان ترقي آئي، جتي پهرين صرف هڪ سرجن هو، اتي هن وقت 12 سرجن آهن، جتي صرف هڪ فزيشن هو، اتي هن وقت اٺ فزيشن آهن، پروفيسر، اسٽنٽ پروفيسر ۽ ايسوسيئيٽ پروفيسر، شاگردن کي نه صرف پڙهائي رهيا آهن، پر ان سان گڏوگڏ پوري اتر سنڌ جي مريضن کي علاج جي سهولت پڻ مهيا ڪري رهيا آهن، جيڪي اڳ ۾ ڪراچي ويندا هئا، پر هاڻي هر قسم جي وڏي توڙي ننڍي سرجري سکر ۾ ٿي رهي آهي. موجودہ دؤر ۾ تازو ۾ ھتي بيگم نصرت ڀٽو وومين يونيورسٽي قائم ڪرڻ جو اعلان پڻ ٿيو آهي.
* اروڙ يونيورسٽي
موجودہ دؤر ۾ اروڙ يونيورسٽي آف آرٽ، آرڪيٽيڪچر ڊزائين اينڊ ھيريٽيج سکر.
(Aror University of Art, Architecture, Design and Heritage, Sukkur.)
روھڙيء ۾ قائم ڪئي ويئي آهي، پھريان ھي ادارو اپريل 2013ع ۾ سنڌ ڪاليج آف آرٽس ايندڙ ڊزائين جي نالي سان قائدِ عوام يونيورسٽي جي ماتحت قائم ڪيو ويو. پوءِ 15 جولاءِ 2020ع تي سنڌ حڪومت ھن کي يونيورسٽي بنائڻ جو آرڊر جاري ڪيو، ۽ ھن يونيورسٽيءَ لاءِ جديد ۽ شاندار عمارتون تيار ڪيون ويون آهن. اميد آھي ته ھن يونيورسٽي جي شروع ٿيڻ سان، ماھر پروفيسرن جي تعليم ۽ تربيت وسيلي سنڌ جي تاريخ جا گھڻا لڪل راز پڌرا ٿيندا ۽ سنڌ جي حقيقي تاريخ اجاگر ٿي سامھون ايندي.
* سماجي ڀلائيءَ لاءِ (SRSO) جو قيام
سنڌ جي ٻھراڙيءَ جي سماجي ڀلائيءَ جي ڪمن لاءِ پڻ سکر ۾ ھڪ وڏو ادارو سنڌ رورل سپورٽ آرگنائيزيشن (SRSO) جي نالي سان قائم ڪيو ويو آھي. ھن اداري جو قيام 2003ع ۾ سکر ۾ ڪيو ويو. ھن وقت ھن اداري جي ھيڊ آفيس شڪارپور روڊ سکر ۾ آهي، جتي جديد عمارتن جي وڏي ڪامپليڪس جي صورت ۾ موجود آهي، ھن اداري ۾ سماجي ڀلائيءَ جي لاءِ مختلف ٽريننگ سينٽر قائم ڪيا ويا آهن. ھن اداري جي ماتحت سنڌ جي 15 ضلعن ۾ (SRSO) جو نيٽورڪ سماجي ڀلائيءَ جي ڪمن ۾ مصروف آهي. ھي ادارو سنڌ حڪومت ۽ عالمي سماجي ڀلائي ۽ مالياتي ادارن جي تعاون سان ھلندڙ غير سرڪاري آرگنائيزيشن (NGO) آهي.
* سينيمائون
فلمي صنعت جي حوالي سان 80-1970ع جا ڏهاڪا عروج وارا ڏهاڪا سمجهيا وڃن ٿا، ان دور ۾ سکر جي شهر ۾ به سينيمائون عروج تي هيون، هڪ ڏينهن ۾ 3 شو هر هڪ سينيما ۾ هلندا هئا. بئراج ڪالوني ۽ پراڻي پيرڳوٺ بس اسٽاپ کان شهر ويندي پهرين نشاط سئنيما، ان کان ڪجهه اڳتي فردوس سئنيما ۽ ان کان اڳتي گهنٽا گهر ڀرسان حفيظ ٽاڪيز ۽ ان جي سامهون امپريل ٽاڪيز ۽ مينار روڊ تي پراڻي سکر کان پهريان شاليمار سئنيما مشهور سئنيمائون هيون. جيڪي ڏجي ملڪ ۾ فلمي صنعت تي زوال اچڻ کان پوءِ زوال پزير ٿي ويون.
* موجوده دؤر ۾ سکر سنڌ جو ٽيون نمبر وڏو شهر سکر ضلعي ۽ سکر ڊويزن جو ھيڊ ڪوارٽر آهي. هن وقت سکر ڊويزنل هيڊ ڪوارٽر آهي، جنهن ڪري هتي سکر هاءِ ڪورٽ برانچ موجود آهي. واپار جي لحاظ کان سکر اڄ به چئني صوبن جو مرڪزي واپاري شهر آهي، هر قسم جا ڪارخانا ۽ صنعتون موجود آهن، اعليٰ تعليمي ادارا قائم آهن، هن شهر جي مک تفريح گاهه لب مهراڻ آهي، جتان سنڌو درياهه منظر ۽ سکر بئراجي جي خوبصورتي تي لينس ڊائون پل، ايوب پل ۽ ساڌ ٻيلو نظر اچن ٿا، ٻيڙين تي چڙهي سنڌو ءَ جا نظارا پسي سگهجن ٿا. سکر شهر اڄ به تمام پرڪشش ۽ دلفريب نظارن جو گلدستو آهي.
موجوده دؤر جي انگن اکرن موجب سکر ضلعي جي زميني پکيڙ 5165 چورس ڪلوميٽر آهي. جنهن ۾ پنج تعلقا سکر، نئون سکر، روهڙي، پنو عاقل ۽ صالح پٽ آھن، سکر ضلعي آبادي 12 لکن کان وڌيڪ آهي ۽ ان ۾ 2.88 سيڪڙي جي شرح سان اضافو رڪارڊ ٿئي ٿو. هتي تعليمي خواندگيءَ جي شرح 46.42 سيڪڙو آهي، جنهن تحت شهري آباديءَ مان 59.76 سيڪڙو، جڏهن ته ٻهراڙيءَ مان 31.72 سيڪڙو پڙهيل لکيل ماڻهو آهن. هي ضلعو تيزيءَ سان ترقي ڪري رهيو آهي. هتي سيمينٽ، کنڊ، گيهه، ڪپهه، ڪڻڪ، چانورن ۽ بسڪيٽن جا ڪارخانا، کير/ ڊيري جي صنعت، چوپائي مال توڙي اناج جي وڏي منڊي آهي. سکر شهر روڊ، ريل ۽ هوائي رستي سڄي ملڪ توڙي دنيا سان ڳنڍيل آهي. سکر ضلعي جي سراسري طور موسم خشڪ ۽ سخت گرم، جڏهن ته سياري ۾ گھڻي ٿڌي رهي ٿي. سکر ضلعي جي 487،721 ايڪڙ زمين زرخيز ۽ آباديءَ لائق آهي، سنڌوءَ جي وهڪري سبب پاڻيءَ جي کوٽ نه ٿي ٿئي، هتان جي مکيه فصلن ۾ ڪپهه، چانور، ڪڻڪ، مڱ، ٻاجھري، مٽر وغيره آهن. هتي ڪيلن ۽ کجين جا وڏا باغ به آهن. سکر ضلعي ۾ ٺهيل پڪن روڊن جي ماپ لڳ ڀڳ 918 ڪلوميٽر آهي. سکر ضلعي جي آباديءَ مان اڪثر سنڌي ڳالهائيندڙ، جڏهن ته اقليت ۾ سرائيڪي، اردو، بلوچي، براهوي ۽ پشتو ڳالهائيندڙ به آباد آهن. هن ضلعي ۾ پنج ريلوي اسٽيشنون آهن، جن مان روهڙي ملڪ جي ٻيو نمبر وڏي ريلوي جنڪشن آهي، جڏهن ته پنو عاقل، منڊوديرو ۽ سانگي ريلوي اسٽيشنون ڪراچيءَ کان پشاور ريلوي ٽريڪ تي آهن، ۽ سکر اسٽيشن، ڪوئٽا واري ٽريڪ تي ٺهيل آهي. سکر ضلعي ۾ هڪ ايئرپورٽ، 2 بس ٽرمينل، موجود آهن.
موجودھ سکر جا علائقا ۽ رھندڙ ذاتيون ۽ قبيلا
01. آچر گھٽي (مڪراني بلوچ ۽ ٻيا)
02. ڀُٽا محلو (ميمڻ، ڀُٽا ۽ ٻيا)
03. ميمڻ محلو (ميمڻ، ڀُٽا ۽ ٻيا)
04. شيخ شينھن بادشاھه (شيخ، سيد ۽ ٻيا)
05. بندر روڊ (چوھاڻ، لٻاڻا، )
06. گڏاڻي محلو (گڏاڻي، دايا ۽ ميراڻي)
07. معصومي محلو (معصومي سيد ۽ ٻيا)
08. بکر محلو (پيرزادا ۽ ٻيا)
09. جيئي شاھھ محلو (سيد، دايا، شيخ، ميمڻ جھنڊير ۽ انصاري)
10. قريشي ڳوٺ (قريشي، ميراڻي، دايا ۽ ڀٽي)
11. راھوجا روڊ (راھوجا، ميراڻي، لکڻ ۽ کوسا)
12. ڀوسيٰ لائين (ميراڻي، دايا، گڏاڻي، لٻاڻا ۽ ڀٽار)
13. نمائش روڊ (سيد، ميراڻي، مھر، چنا ۽ ڀٽي)
14. ملٽري روڊ (جتوئي، مھر، لاشاري، مڱڻھار ۽ شيخ)
15. نيو پنڊ (گوپانگ، مھيسر، سومرا، شيخ ۽ پھوڙ)
16. مائڪرو ڪالوني (ميراڻي، مھيسر، بگٽي ۽ ٻيا)
17. ڪنڀار پاڙو (ڪنڀار، جتوئي، ڀُٽا، شر ۽ ٻيا)
18. بچاءُ بند يا زيرو پوائنٽ (ميراڻي، شيخ ۽ ٻيا)
19. بچل شاھھ مياڻي (ميراڻي، جتوئي، رند، ملڪ ۽ ٻيا)
20. آباد (لاکا، کوسا، جوڻيجا، ڊيھا ۽ ٻيا)
21. آدم شاھھ ڪالوني (اوٺا، ابڙا، ڊيھا، سھتا ۽ ٻيا)
22. شمس آباد (سومرا، انصاري، مڱڻھار، چنا ۽ ڀٽي)
23. مگسي محلو يا سول اسپتال (مگسي، زنگيجا، چنا، ڊومڪي ۽ ڪلھوڙا)
24. نانگي شاھھ محلو ( گڏاڻي، ڪلھوڙا، سومرا ۽ سيد)
25. منگي محلو (منگي، شيخ، سيال ڌ، ٻرڙا ۽ ملڪ)
26. منزل گاھھ روڊ (سيد، شر، شيخ، ميراڻي، منگي ۽ ميمڻ)
27. نوگزو پير (کوکر، ڪھڙا، پنھيار، لاکا ۽ ڌاريجا)
28. لوڪل بورڊ (شيخ، مھر، ابڙا، ميمڻ ۽ اُنڙ)
29. ٿرمل پاور ڪالوني (لٻاڻا، چوھاڻ، ميراڻي، شيخ، ويسر، ناپر، ڀيا، ٻگھيا، ملاح، مھاڻا ۽ ميربحر)
(نبي بخش گڏاڻي وٽان مليل ڄاڻ)
سکر جي شهري آبادي تمام گهڻي وڌي وئي آهي، شهر ۾ جديد عمارتون مارڪيٽ ۽ ٻاهران خوبصورت جديد قسم جون سوسائٽيون آباد ٿي ويون آهن.
موجوده وقت جديد شاپنگ مال، وڏا وڏا مارڪيٽ ۽ ھر برانڊ جا ڊسپلي سينٽر ۽ شوروم موجود آهن. سکر ان به پاڪستان جي چئني صوبن جي واپار جو مرڪز ۽ ڪاروباري حب آهي. حاصل مطلب ته سنڌ سڄي سونهن جي راڻي آهي، ۽ سکر جو سھڻو شھر سونهن راڻيءَ جي سر تي خوبصورت تاج جيان سونھين ٿو. شال سونهن راڻي سنڌ سدائين سلامت ھجي اتر، لاڙ، وچولو، ٿر ۽ ڪاڇو آباد ۽ خوشحال ھجن.