ساڌ ٻيلو
ھن مکيه مندر جي وڏي شاندار حال ۾ بابا بنکنڊي مھراج جي مک مورتي خوبصورت سونھري ڄاري ۾ سجايل آھي، ان کان سواءِ ھن حال ۾ شريمد ڀاڳوت، سکن جو ڪتاب گرو گرنٿ صاحب، ان سان گڏ سريچند بابا، رام ڪرشڻ ۽ ٻين ديوين ۽ ديوتائن جون مورتيون پڻ رکيون ويون آهن. هڪ وڏي مورتيءَ جنھن جو نالو ترلوڪ ناٿ آهي، جڏهن ته ٻيون مورتيون گيڻس، ڪارتڪ، سوام، پارپتي ۽ رشي جون به رکيل آھن. اسان کي ٻڌايو ويو ته جڏهن بنکنڊيءَ مھراج ساڌو ٻيلي جو ٻيٽ وسايو ته اتي تمام وڏو جهنگ هوندو هيو، جنهن ۾ شينهن سميت ٻيا به ڪيترائي جانور رهندا هئا. پوءِ وري ماڻهن جي گهڻي اچ وڃ ڪري يا ته اهي ساڌو ٻيلو ڇڏي هليا ويا يا وري هوريان هوريان ختم ٿيندا ويا. تنهن ڪري انهن جي يادگار طور، سنگرمرمر جي پٿر مان هڪ شينهن جو مجسمو ٺهرائي مندر جي وچ تي رکيو ويو آهي، جيڪو نهايت خوبصورت نظر اچي ٿو.
هن مک مندر کان سواءِ ٻيون به گهڻيون عمارتون ھتي ٺهيل آهن، جيڪي پڪين سرن سان جڙيل آهن. هنن عمارتن ۾ هڪ ٻه منزله لئبريريءَ جي عمارت به آهي، جنهن جي مٿين منزل تي ڪاٺ جون خوبصورت گئلريون ٺھيل آهن، ساڌ ٻيلو جي انتظاميا جو ھڪ نمائندو اسان سان گڏ ھيو، جنهن ٻڌايو ته هن لئبريريءَ ۾ ٻين ڪتابن سان گڏ هندو ڌرم بابت تمام گهڻا ڪتاب رکيل آهن، جيڪي سنڌيءَ سميت ٻين ٻولين ۾ به آهن. ساڌ ٻيلي ۾ وڏي مندر کان سواءِ اونچي چوٽيءَ وارو ننڍو شو مندر (شوالو) نانگ ديوتا جو مندر پڻ موجود آهي. جو لئبرريءَ کان ڪجهه پرڀرو هتي اٺڪنڊي ديوارن مٿان گول گنبذ ٺھيل آهي، جنهن جي گنبذ مٿان نيل نمان چوٽي به ٺهيل آهي، گنبذ جو رنگ ڳاڙهو آهي ۽ لئبريريءَ جو رنگ به ڳاڙهو آهي، ھي گنمبذ مختلف نظر آيو، جنهن متعلق مون انتظاميا جي نمائندي کان پڇيو ته ھي ڇا آهي؟ ھن وراڻيو ته ھن اندر هڪ پراڻو کوهه آهي، جنهن جو دروازو لوھي گرل سان بند ھو. ٻيون عمارتون پيلي رنگ سان رنگيل ھيون. ھنن جي سامھون هڪ وڏو باغيچو به آهي، ۽ ياترين جي لاءِ رهائش ۽ خوراڪ جو پڻ ھتي وڏو بندوبست ٿيل آهي. اولهه پاسي ڪجهه نيون عمارتون به ٺهي رهيون ھيون، جن جي جديد آر. سي. سي. اڏاوت ٿي رهي ھئي، بهرحال پوري ٻيٽ کي خوبصورتيءَ سان سنيگاريو ويو آهي ۽ هر طرف خوبصورتي ۽ صفائي نظر اچي رهي هئي.
مطلب ته ساڌ ٻيلو مندر جيڪو پري کان سنڌو درياھ جي وچ ۾ هڪ خوبصورت گلدستي وانگر نظر اچي ٿو. هن کي ساڌو ٻيلو به چيو وڃي ٿو ۽ بابا بنکنڊي مھراج جنهن هتي ھن مندر جو بنياد رکيو. تاريخ جي ڪتابن ۾ ان کان اڳ هن ٻيٽ کي شاد ٻيلو سڏڻ ۽ ھتي مير معصوم شاهه جي وقت ۾ ٺھيل ھڪ گنبذ جو ذڪر به ملي ٿو. ۽ اھو به چيو وڃي ٿو ته ٻئي عمارتون ٽالپرن جي دور تائين ميسارجي ويون هيو. ۽ ٽالپرن جي دور ۾ ساڌو بابا بنکنڊي مھراج هتي اچي، هن ٻيٽ تي دوھنين دُکائي ته پوءِ آهستي آهستي ڪيترائي چيلا (ساڌو) اچي بنکنڊي سان گڏ رهڻ لڳا.
اسان کي انتظاميا جي نمائندي ٻڌايو ته جن ڏينهن ۾ بنکنڊي مھراج ھن ٻيٽ تي آستان قائم ڪيو انهن ڏينهن ۾ خيرپور رياست جي والي مير رستم خان ٽالپر کي اولاد نه پئي ٿيو، ته هو بابا بنکنڊي جي آستان تي ساڌ ٻيلو ۾ پهتو، ۽ اولاد لاءِ کيس عرض ڪيو. بابا بنکنڊيءَ دعا ڪئي، جنهن جي نتيجي خيرپور جي والي مير رستم ٽالپر کي اولاد عطا ٿيو. ٻن سالن کان پوءِ والي خيرپور مير رستم ٻن پٽن سان گڏ ساڌ ٻيلي ۾ بابا بنکنڊي جي حضور ۾ حاضر ٿيو ۽ بابا وڻکنڊي جي عقيدت ۽ احترام ۾ ساڌ ٻيلي وارو ٻيٽ بابا وڻکنڊي نالي الاٽ ڪري پنهنجي مهر هنئي ۽ اڄ تائين هي ٻيٽ بابا وڻکنڊي جي نالي سان منسوب آهي جيڪو هن جديد دور جي حڪومتن پڻ برقرار رکيو آهي ۽ متروڪ املاڪ واري کاتي پاران ساڌ ٻيلي جي سمورن مندرن، مورتين، لائبررين، ڌرمشالائن، ڀانڊارن ۽ ٻين عبادت وارن هنڌن جي انتظامڪاري جو خيال رکيو وڃي ٿو.
ساڌ ٻيلو تي بنکنڊي مھراج مورتيون کڙيون ڪري مندر جو بنياد رکيو، جنهن کان پوء ھن ٻيٽ کي ساڌو ٻيلو سڏيو ويو. هندو ياتري زيارت لاءِ ھتي ايندا رهيا ۽ ھي مندر وڏو تيرٿ بڻجي ويو ۽ هتي تڪڙي ترقي ٿيندي رهي. هن وقت ٻيٽ تي سنڌ جو هڪ اهم ۽ مشهور مندر موجود آهي، هن مندر جي هندو ڌرم ۾ وڏي مڃتا ۽ تمام گهڻي اهم حيثيت رهي آهي. ساڌ ٻيلي تي مندر جي زيارت لاء ويندڙن ياترين لاءِ صرف ٻيڙي ذريعي وڃڻ جو رستو آهي.
** بابا بنکنڊي مھراج
مهراج بابا بنکنڊيء جو جنم 1763ع ۾ شري رامچند شرما گور برهمڻ جي گهر ۾ ٿيو. سندس پيدائشي نالو ٻالچند َرکيو ويو هو. هن 9 سالن جي عمر ۾ ئي علم حاصل ڪري َبن (جهنگ) ڏانهن رخ ڪيائين. جيئن ته هن جي حياتيءَ جو گهڻي وقت اتي گذاريو هو، ان ڪري سندس نالو ٻالچند مان ڦيرائي ”بنکنڊي“ رکيو ويو. هي هندستان جي پٽيالا رياست جي مهاتما ميلارام کان سکيا وٺي سندس شيوڪ ٿيو. هو پاڻ 1803ع ۾ پنهنجو اباڻو ملڪ نيپال ڇڏي برصغير جا مختلف علائقا بر ٿر ۽ ڪوهستان جاڳي ٽالپرن جي دؤر ۾ روهڙي ۾ آيو. هو ذات جو برهمڻ ۽ اداسي پنٿ هو، ”اداسي پنٿ“ مڃڻ وارو سڄي عمر شادي نه ڪندو آهي. هي اچي روهڙيءَ ۾ رهڻ کان پوءِ بابابنکنڊي مهراج 60 سالن جي عمر ۾ سال 1823ع ۾ هن ٻيٽ تي اچي ڌوڻي قائم ڪيائين. جنھن کان پوءِ ٻيا ساڌو به اچي ساڻس گڏ ٿيا، هن ماڻهن کي ڪنهن به خاص پوڄا جي هدايت نه ڪئي، ان جي برعڪس هر ڪنهن کي آزادي هئي. ان جو پتو هن مان به ملي ٿو ته بنکنڊي مهراج جي آستاني ساڌ ٻيلي ۾ اڄ تائين ڪيترن ئي قسمن جا مندر جوڙيل آهن، جن مان ديوي ماتا مندر، شو مندر (شوالو)، گڻيش مندر، هنومان مندر، وشنو مندر ۽ بابا سريچند جو مندر موجود آهن. بابا بنکنڊي مهراج سؤ سالن جي عمر ۾ وفات ڪئي. هن وقت ساڌ ٻيلو سنڌ ۾ هندو ڌرم وارن جو اهم تيرٿ آهي.
بابا بنکنڊي صاحب کان پوءِ جيڪي به ساڌو ٻيلي جا گادينشين ٿيندا رهيا، جن کي ”گادي سر“ سڏيو ويندو آهي. ھن مندر جي ترقي ٿيندي رھي، ياترين جي رھائش ۽ کاڌ خوراڪ لاءِ عمارتون ٺهرايون ويون. اڳتي ھلي ورهاڱي کان پوءِ وارن ڏينهن تائين، ساڌو ٻيلي جو گادينشين سوامي هرنام داس هيو، جيڪو سدائين عام عوام جي ڀلائيءَ جا ڪم ڪندو رهندو هيو. سندس دور ۾ ساڌو ٻيلي کي گهڻو سڌاريو ۽ سينگاريو ويو. ٻيٽ جي چئني پاسن کان سنگ مرمر جا گهاٽ ۽ پٿرن جي مضبوط ديوار ٻڌائي وئي ته جيئن درياهه جو پاڻي ٻيٽ ۽ مندر کي کاڌ نه ڪري سگهي. هن مندر جي شاندار لائبريري ۾ خاص ڪري هندو مذهب بابت سوين ڪتاب ۽ رسالا رکيا ويا آهن. اهي ڪتاب سنڌي، هندي، سنسڪرت، انگريزي، اردو ۽ ڪجهه ٻين ٻولين ۾ لکيل آهن. ساڌ ٻيلي ۾ هر جمعي تي هڪ خاص ڏڻ ملهايو ويندو آهي، جنهن ۾خاص ڪري اتر سنڌ جي مختلف شهرن ۽ ڳوٺن کان هندو ڀائي شريڪ ٿيندا آهن، ۽ سندن روحاني تربيت ڪئي ويندي آهي. ۽ هر سال جون مهيني جي وچ ڌاري بابا بنکنڊي چند شرما جي ورسي ملهائي ويندي آهي، جنهن ۾ سڄي دنيا کان هزارين ياتري شامل ٿيندا آهن. انهن مان اڪثر ياتري پنهنجن گهرن کان ڪڻڪ ڀڃي کڻي ايندا آهن، جنهن کي ”ستو“ چيو ويندو آهي. سڀئي ياتري ستو کائي ۽ چانهه پي مندر جي اڱڻ تي ڳائيدا وڄائيندا ۽ خوشيون ملهائيندا آهن. اهي پوڄا هندو سناتن طريقي موجب ڪندا آهن، ۽ سنڌو درياهه مان مور جا کنڀ ٻوڙي هڪ ٻئي کي هڻندا آهن ۽ هٿ کڻي ترشي نمشڪار جو اشارو ڪندا آهن.
* سادو ٻيلو بابت رحيمداد خان مولائي شيدائي لکي ٿو ته:
”نئين سکر سامهون سنڌو درياهه ۾ ٻه ننڍا ٻيٽ آهن، جن کي اڳ شاد ٻيلو ۽ دين ٻيلو سڏيو ويندو هو، هتي کجين جي وڻن جا جڳٽا هئا، شاد ٻيلي تي پهرين عمارت مرزا شاهه حسن ارغون جوڙائي هئي ۽ اڪبري دور ۾ نواب مير محمد معصوم هڪ گنبذدار عمارت ”ستياسر“ دين ٻيلي تي ٺهرائي هي عمارت کجين جي جھڳٽن اندر پري کان تمام خوبصورت منظر پيش ڪندي هئي، ۽ هي عمارت تفريح گاهه طور ٺهرائي وئي هئي.“(1) مٿين ٻنھي عمارتن جو موجوده دور ۾ ڪو وجود نه آهي.
* مولائي شيدائي صاحب ھي به لکيو آهي ته: ”سن 1823ع ۾ جڏهن مير سهراب خان جي پٽ مير رستم خان مٿيان ٻئي ٻيٽ سکر ۽ بکر سميت شڪارپور جي درانين کان فتح ڪيا. ان وقت ۾ هندستان کان هڪ سيلاني بنکنڊي مهراج هن شاد ٻيلي ٻيٽ تي آيو، هن سڄي سنڌ جو سفر ڪيو هو ليڪن هن کي هيءَ جاءِ وڻي ويئي ۽ هن ٻيٽ تي دونهين دکائي ويٺو، بنکنڊي مهراج جي پيدائش 1962ع ۾ ڪرو ڪيشتر (ڪرنال) ۾ ٿي هئي ۽ پاڻ ساڌن جي اداسين فرقي مان هو ۽ 58 سالن جي عمر ۾ سنڌ آيو. 1838ع ۾ پهرين افغان ويڙهه وقت انگريزن بکر ۽ سکر تي قبضو ڪيو ته ملٽري لاءِ جايون ٺاهڻ لاءِ سندن ٺيڪيدار اڪثر هندو هئا جن جي مدد سان شاد ٻيلي ۾ ورکندي مهراج پٿر جا بت ٺهرائي کڙا ڪيا، جنهن ڪري هي شاد ٻيلو ڦري ساڌ ٻيلو سڏجڻ لڳو.“(2) ھن مندر کي اداسين جو آشرم به سڏيو ويندو هو ۽ هي اهم تيرٿ بڻجي ويو، 1862ع ۾ سوامي ورکنڊي پرلوڪ پڌاريو ته سندس گادي ٻين سنڀالي ۽ پوءِ 1883ع ۾ انگريزن سکر کي ضلعو ٺاهيو ته هندن اثر هلائي هتي عمديون عمارتون تعمير ڪرايون، 1893ع ۾ سکر جي ھڪ واپاري جو پٽ سوامي هرنامداس ساڌ ٻيلي جي گاديءَ تي ويٺو ته هن ٻيٽ تي سنگمرمر جو اعليٰ شان مندر تعمير ڪرايو، ٻيٽ جي گهاٽ تي به سنگمرمر جو وڏو گيٽ ٺهرايو ۽ ٻيٽ کي چوڌاري پٿر جي ديوار ڏياري جنهن ۾ ننڍو ٻيٽ دين ٻيلو به ديوار جي اندر ڪرائي ڇڏيو. ان سان گڏ ياترين جي اچڻ لاءِ مستقل پتڻ مسجد منزل گاهه سامهون مقرر ڪري ڇڏيو ۽ اثر رسوخ هلائي انگريزن پاران منزل گاهه جون عمارتون خالي ڪرڻ تي انهن کي تالا هڻائي ڇڏيائيون.(3)
* بکر کان لهواري طرف وڻن سان گِهريل سهڻو ٻيٽ سنڌ جو شايد سڀ کان سهڻو تيرت آستان آهي. ساڌ ٻيلي جي تاريخ گهڻي پراڻي ناهي پر مسلمانن جي اها دعوا ته ساڌ ٻيلو اصل ۾ شاد ٻيلو يا سعيد ٻيلو هو، اجائي لڳي ٿي ڇاڪاڻ ته اها دعوا سؤ سيڪڙو مفروضي تي ٻڌل آهي.(4) بدر ابڙو صاحب پنهنجي ھن موقف بابت ڪو به دليل نه ڏنو آهي.
* بدر ابڙو صاحب لکي ٿو ته "چون ٿا ته بنکنڊي مهاراج نيپال ملڪ کان آيو، جتي سندس ڌُوڻي آهي. سندس گرو هندستان جي رياست پٽياله ۾ هو. بابا بنکنڊي جڏهن سنڌ ۾ آيو تڏهن سندس عمر 60- سالن جي لڳ ڀڳ هئي . اهو ٽالپرن جو دور هو. چون ٿا ته مير سهراب خان اڪثر هن ساڌوءَ سان ملڻ ايندو هو. ساڌ ٻيلي ۾ بڙن جا ٽي وڻ هنيا ويا جن جا نالا برهما، مهيش ۽ وشنو رکيا ويا ان سان گڏوگڏ هوريان هوريان ڪالي، شو، گڻيش ۽ هنومان جا مندر ٺاهيا ويا. ڇاڪاڻ ته بکر ۽ روهڙيءَ جي وڏي آبادي هندن تي ٻڌل هئي ۽ ميرن جا وزير ۽ شهر جا شاهوڪار سيٺيون هندو هئا، تنهن ڪري ساڌ ٻيلي ترقي وٺڻ ۾ دير نه ڪئي. خود مير سهراب خان ۽ پوءِ انگريزن هيءُ ٻيٽ تيرٿ لاءِ مخصوص ڪري ڇڏيو. شروع شروع ۾ هيءُ تيرٿ هندو ياترين لاءِ آشرم ۽ اَجهي طور ڪتب آندو ويو، ليڪن پوءِ پاڻ به هوريان هوريان تيرٿ ٿي ويو." بدر ابڙو صاحب ھي به لکيو آهي ته " چون ٿا ته مير سهراب خان اڪثر هن ساڌوءَ سان ملڻ ايندو هو. ساڌ ٻيلي ۾ بڙن جا ٽي وڻ هنيا ويا جن جا نالا برهما، مهيش ۽ وشنو رکيا ويا ان سان گڏوگڏ هوريان هوريان ڪالي، شو، گڻيش ۽ هنومان جا مندر ٺاهيا ويا. ڇاڪاڻ ته بکر ۽ روهڙيءَ جي وڏي آبادي هندن تي ٻڌل هئي ۽ ميرن جا وزير ۽ شهر جا شاهوڪار سيٺيون هندو هئا، تنهن ڪري ساڌ ٻيلي ترقي وٺڻ ۾ دير نه ڪئي. خود مير سهراب خان ۽ پوءِ انگريزن هيءُ ٻيٽ تيرٿ لاءِ مخصوص ڪري ڇڏيو.“(5)
مون ساڌ ٻيلو تفصيلي ڏسڻ کان پوءِ ان بابت مختلف ڪتابن پڙهڻ کان سواءِ سکر جي مختلف ھندو ۽ مسلم ساڃاھ وندن کان به معلومات حاصل ڪري ان نتيجي تي پهتو آهيان، ته ساڌو ٻيلي تي بنکنڊي مھراج جي اچڻ کان اڳ واري دور ۾ ڪا عمارت يا گنبذ تعمير ٿيا به ھئا، ته اھي وقت گذرڻ سان گڏ ختم ٿي ويا، ساڌو ٻيلو بنکنڊي مھراج جي اچڻ کان پوءِ ساڌن جي گڏ ٿيڻ سان آباد ٿيو آهي، ۽ انھن جي ئي نالي سان سڏجي ٿو.
اصل ۾ ھن ٻيٽ جي خوبصورتي آهي، جيڪا ضرور ڏسڻ وٽان آهي. ھن ٻيٽ جو ھرھڪ منظر منفرد ۽ دلڪش آهي. ڇو ته سنڌو درياهه جي وچ ۾ وڏي وڻڪاريء اندر مختلف رنگن وارين عمارتن ۽ باغن سان سينگاريل آهي، جنهن ڪري پري کان سنڌو درياھ جي وچ ۾ هڪ خوبصورت گلدستي وانگر نظر اچي ٿو. اندر به خوبصورت عمارتون، وڻڪاري، صفائي سٿرائي ۽ پرسڪون ماحول آهي، جنھن ڪري جيڪي به گھڙيون ھتي گذريون ڏاڍيون راحت بخشيندڙ ھيون. ساڌ ٻيلو سنڌ ۾ هندن جي انهن تمام ٿورن تيرٿ آستانن مان هڪ آهي، جتي مسلمان نٿا وڃن. نه ته لڳ ڀڳ هر تيرٿ مسلمانن لاءِ ساڳي اهميت جو ماڳ آهي. اڄڪلهه ڪنهن به غير هندوءَ کي ساڌ ٻيلي ڏانهن وڃڻ کان اڳ مقامي انتظاميه ۽ پنچائت کان اجازت نامو وٺڻو پوي ٿو، البت سِک مت وارا سولائيءَ سان وڃن ٿا ڇاڪاڻ ته ”سريچند“ جي نالي سان به هتي هڪ مندر آهي، ۽ سريچند سکن جي وڏي پشوا ”گرونانڪ“جو وڏو پٽ ۽ اداسي پنٿي هو. هونئن به سنڌ جا سک هندو ڌرم جو حصو سمجهيا وڃن ٿا.
انتظاميا کي گذارش ڪجي ٿي ته سنڌو درياهه جي ھن خوبصورت ٻيٽ تي هڪ اهم ۽ مشهور تيرٿ مندر موجود آهي، جنهن مندر جي هندو ڌرم ۾ وڏي مڃتا ۽ تمام گهڻي اهم حيثيت رهي آهي. ان جي باوجود ساڌ ٻيلي تي مندر جي زيارت لاءِ ايندڙ ياترين لاءِ صرف ٻيڙي ذريعي وڃڻ جو رستو آهي، جيڪو تمام خطرناڪ پڻ آهي، خاص طور درياھ جي چاڙهه واري موسم ۾ وڌيڪ خطرناڪ آهي، ۽ ان موسم ۾ ھر سال جاني نقصان ٿين ٿا، جنهن کي ماتا جي بلي جو رنگ ڏنو وڃي ٿو، ان لاءِ ڪو بھتر بندوبست ڪرڻ جي ضرورت آھي، ۽ ھن تيرٿ ۽ خوبصورت ٻيٽ تي سياحن ۽ ساڃاھ وندن جي لاءِ کوليو وڃي.
روزاني ايڪتا 17 جون2022ع
حوالا
(1)- ”تاريخ سکر“ رحيمداد خان مولائي شيدائي، صفحو114
(2)- ”ساڳيو“ صفحو157
(3)- “ساڳيو“، صفحو158
(4)- ”سنڌوءَ جو سفر- ساڌ ٻيلو“، بدر ابڙو، سنڌ سلامت ڪتاب گهر.
(5)- ”ساڳيو“