سکر انگريزن جي دور ۾
انگريزن جي دور ۾ سکر ۾ ٿيل اھم اڏاوتن ۽ ادارن جون خاص تاريخي حقيقتون اوھان جي سامھون رکجن ٿيون.
* سکر ۾ ريلوي جي آمد
ڊسمبر1855ع ۾ ايسٽ انڊيا ڪمپني ۽ سرڪار وچ ۾ ڪراچي ۽ ڪوٽڙي جي شھرن کي ريلوي لائين ذريعي جوڙڻ جو معاهدو ٿيو جنھن جو مقصد واپار کي ھٿي وٺائڻ ھيو ان لاءِ ھڪ سنڌ ڪمپني نالي ڪمپني جوڙي وئي.
ان ريلوي لائين جي پيڙھ جو بنياد 29 اپريل 1858ع تي سنڌ جي ڪمشنر بارٽل فريئر رکيو ۽ اھا لائين 13 مئي 1861ع تي تياري ٿي کولي وئي رستو ھڪ طرفو ھيو پٽڙي جو معيار ماپو 5 فوٽ 6 انچ ھو ان کان پوء ٻيو قدم ڪوٽڙي سکر جي وچ ۾ ريلوي لائين جوڙڻ، ان کان علاوه ملتان لاھور امرتسر لائين رڪ کان سبي ان ڪم لاء مختلف ڪمپنيون جوڙيون ويون ھيون، جن ۾ سنڌ ريلوي پنجاب ريلوي دھلي ريلوي پنجاب نادرن اسٽيٽ ريلوي انڊس فلوٽيلا ڪمپني انڊس ويلي ريلوي اسٽيٽ ريلوي ايسٽرن سيڪشن آف سنڌ ساگر ريلوي سائوٿ سيڪشن آف سنڌ پشين ريلوي ۽ قنڌار اسٽيٽ ريلوي، انھن سڀني ڪمپنين کي حڪومت 1جنوري 1886ع تي پنهنجي ھٿ ۾ کڻي ان کي نادرن ويسٽرن ريلوي نالو ڏنو.
1879ع ۾ ريلوي لائين ڪوٽڙي کان براسته دادو لاڙڪاڻو سکر پهتي ۽ مهراڻ جي کاٻي ڪپ تي روھڙيءَ کان خانپور پنجاب تائين ريلوي لائين چالو ٿي. ان وقت روھڙي جي ريلوي اسٽيشن جنهن کي بندر اسٽيشن سڏيو ويندو، جتي ھڪ ويٽنگ روم به جڙيل ھئو، اھا ڀائي وسڻ رام جي باغ وٽ ھئي يعني ستين جي آستاني کان اولهه طرف ساڌ ٻيلي جي سامهون ۽ سکر جي ريلوي اسٽيشن وري بندر روڊ تي موجده گونگن ٻارن جي اسڪول جي سامهون ھئي ۽ بندر روڊ تي پٿر واري گودي ريلوي لوڪو شيڊ ھئي سکر بندر اسٽيشن تي جڏھن ريل گاڏي ايندي ھئي، تڏھن اھا ھڪ انجڻ ۽ اٺ گاڏن تي مشتمل ھوندي ھئي ان وقت روھڙي ۽ سکر وچ ۾ درياه تي اڃان پل نه جڙي ھئي، جنھن ڪري ڪري ڪمپنيءَ ريلوي گاڏي کي روھڙي پهچاڻڻ لاءِ وڏا پاڻي جا ٻيڙا ٺھرايا ھيا جن تي مال سميت گاڏا ۽ انجڻ چاڙھي روھڙيءَ واري پاسي موڪليا ويندا ھئا جتان اھا ساڳي ٽرين جڙي پنجاب ڏانهن ويندي ھئي اھڙيءَ طرح روھڙيءَ کان ٽرين ٻيڙن ذريعي ايندي ھئي جيڪا اڳتي ڪراچيءَ ويندي ھئي 27 مارچ 1889ع ۾ لئنسڊائون پل جڙي ان جو افتتاح بمبئي جي گورنر لارڊ ري ڪيو ۽ اھڙي طرح سکر روھڙي جو ريلوي لائين ذريعي رابطو جڙي ويو، جنهن ڪري بندر اسٽيشن سکر کي مال گدام ۾ تبديل ڪيو ويو ۽ پٿر گودي واريءَ لوڪو شيڊ ۾ريلوي جون آفيسون جڙي ويون ۽ عارضي سکر ريلوي اسٽيشن موجده جڳهه تي ڪم ڪرڻ شروع ڪيو 1891ع ۾ موجده وڏي ريلوي اسٽيشن سکر جي جوڙي وئي اھڙي طرح ستين جي آستان واري اسٽيشن کي بند ڪري روھڙي واري اسٽيشن پهاڙيءَ کي ڪٽي جتي اڳ رضوي بکري سيدن جو قبرستان ھو اتي ٺاھي وئي.
1882ع آدم شاه جي ٽڪري ھيٺان ڏاکڻي طرف انجڻين جي مرمت لاء ريلوي ورڪشاپ کولي وئي جنهن کي نارٿ ويسٽرن ريلوي جي ورڪشاپ ۽ گودي سڏيو ويندو ھو جنهن ۾ ان وقت موٽو ۽ ويگن ورڪشاپ پڻ ھئي جيڪا بعد ۾ مغلپورا شفٽ ٿي وئي ان زماني ان ۾ 2 ھزار مزدور ڪم ڪندا ھئا، ان سان گڏ انهن ملازمن لاءِ ورڪشاپ جي آسپاس ڪجهہ بنگلا ۽ ڪواٽر ڪلب ۽ گرائونڊ جوڙيا ويا.
ان وقت ان ورڪشاپ ۾ زياده مزدور ڪم ڪرڻ لاءِ پنجاب کان آيل ھيا، جيڪي نئين ڳوٺ جنهن کي پنجابي ۾ نئون پنڊ سڏيو ويندو ھيو. ان جاءِ تي چمڙيءَ جو گدام وٽ جتي ريلوي برج کاتي جو اسٽور آھي اتي خانگي جهوپڙيون جوڙي رھندا ھئا ان بعد ريلوي وارن اتي کين رھائش لاء ڪچا ڪواٽر جوڙائي ڏنا ان سان گڏ سکر ريلوي اسٽيشن لڳ لوڪو شيڊ جي ملازمن لاءِ ڪواٽر جوڙايا ويا، ان سان گڏ جيڪب آباد جي لوڪو شيڊ کي ختم ڪري سکر ريلوي اسٽيشن ڀرسا لوڪو شيڊ ٺاھي وئي جنهن ۾ ان وقت 50 انجڻيون اينديون وينديون ھيون.
15 ڊسمبر 1896ع حيدرآباد ڀرسان شادي پلي ريلوي اسٽيشن کا روھڙي تائين ريلوي لائين وڌي وئي ۽ 25 مئي 1900ع ڪوٽڙي ۾ درياهه مٿان پل جڙي وئي ۽ اھڙي طرح روھڙي جو ڪراچيءَ سان ريل جو رستو جڙي ويو جيڪو پراڻي روٽ کان فاصلي ۾ گهٽ ھيو 1858ع ۾ ريل جون جون ننڊڙيون انجڻيون ھيون، جيڪي 20 کان 35 گاڏا ڇڪي سگهنديون ھيون اھي انجڻيون ڪاٺين جي ٻارڻ سان پاڻي جي ٻاڦ تي ھلنديو ھيون، ان لاءِ انجڻ سان گڏ ھڪ گاڏو ڪاٺين جو ڀريل لڳل ھوندو ھو ان سان گڏ ھڪ اسٽيشن ڇڏي ٻي اسٽيشن تي ڪاٺين جو گدام ۽ پاڻي جو ٽانڪيون ٺاھيون ويون ھيون. روھڙي ۾ ڪاٺين جو وڏو اسٽور پليٽ فارم 4 جي اتر طرف قائم ھيو جتي ھاڻي ٻيو سامان رکيو وڃي ٿو. پوءِ ڪوئلن تي ھلڻ واريون انجڻيون اچي ويون، جنھن ڪري ڪاٺن جي اسٽورن کي پٿرن جي ڪوئلن جي اسٽور ۾ تبديل ڪيو ويو. شروع ۾ ريلوي جون گاڏيون مال کڻنديون ھيون مسافرن جون گاڏيون بعد ۾ ھليون، مئي 1861ع ۾ ريلوي وٽ 20 انجڻيون ۽ 40 گاڏا ھئا ڊسمبر 1874ع ۾ 25 انجڻ 734 گاڏا 116 پٿر کڻڻ جا گاڏا ھئا.
سکر ۾ ريلوي جو ڪم وڌڻ ڪري بعد ۾ ريلوي ڊويزن ٺاھڻ جو فيصلو ڪيو ويو، سکر جي گرم گودي ورڪشاپ ۾ عارضي دفتر قائم ڪيو اپريل 1963ع موجده نئين عمارت جڙي تيار ٿي وئي جتي سکر ريلوي ڊويزن جو دفتر پنهنجو ڪم شروع ڪيو.
* لئنسڊائون برج
انگريزن برصغير ۾ ريلوي نظام شروع ڪيو، سنڌ ۾ پھرين ريلوي لائين ڪراچي ڪياماڙيءَ کان ڪوٽڙيء تائين وڇائي وئي جنھن کان پوءِ ”انڊس اسٽيٽ وئلي ريلوي“ ۽ ”سنڌ پشين ريلوي“ لائنن جي لڳائڻ کان پوءِ انگريز سرڪار فوج جي چرپر، جنگي حڪمت عملي ۽ مال گاڏين ذيعي واپار وڌائڻ لاءِ ڪوئٽا کي لاهور ۽ ڪراچي سان ملائڻ ضروري سمجهيو، جنهن ڪري هنن سکر ۽ روهڙي وارين درياهه جي ٻنهي شاخن تي لوهي پل تعمير ڪرڻ جو فيصلو ڪيو، جنهن جي منظوري 1883ع ۾ ڏني ويئي ۽ 1885ع ۾ ڪم شروع ٿيو جيڪو 1889 ۾ مڪمل ٿيو.
روھڙي ۽ سکر کي ڳنڍيندڙ ”لئنسڊائون پل“ دنيا جي ٻيو نمبر اهڙي پل ليکي وڃي ٿي، جنهن کي متحرڪ يعني (Suspention Bridge) چيو وڃي ٿو، اها پل مضبوط گارڊرن تي بيٺل آهي، هيءَ پل سکر ۽ روهڙيءَ کي پاڻ ۾ ملائي ٿي. 1879ع کان 1889ع تائين ريلوي جا سامان ۽ مسافر مال بردار جهاز انهيءَ پل ذريعي گذاريا ويندا هئا. بمبئيءَ جي گورنر مارچ 1889ع ۾ پل جي تعمير مڪمل ٿيڻ تي ان جو افتتاح ڪيو، جنهن تي نالو به گورنر ’لارڊ لئنسڊائون‘ جي پٺيان ’لئنسڊائون پُل‘ رکيل آهي.
”لئنسڊائون پُل“ جا ٻه حصا آهن، هڪ سکر پاسي وارو ۽ ٻيو روهڙي پاسي وارو وچ تي بکر جو ٻيٽ ۽ قلعو آهي، سکر پاسي واري پل ٽن ٿنڀن تي جڙيل آهي جيڪي ٽيئي درياهه تي ٺهيل آهن هن حصي جي ڊيگهه 600 فوٽ آهي ۽ ٻيو وڏو حصو روهڙي پاسي وارو آھي، جنھن جي ڊيگھ 820 فوٽ آهي ۽ هي حصو بغير درياهي ٿنڀن جي ٻنهي ڪپرن روھڙي ۽ بکر ٻيٽ کان ڪئنچين ذريعي بيٺل آهي، ۽ وچ چاٻيءَ ڪل تي ٺهيل هئو، جنهن کي حرڪت ۾ آڻڻ سان پل کي ٻنهي ڪئنچين سان ڇڪي پل جو رستو ختم ڪري سگهجي، اها حڪمت عملي دشمن فوج جي درياھ پار ڪرڻ کان روڪڻ لاءِ ڪئي ويئي هئي. هن پل تي ان وقت ۾ چاليهه لک روپيا خرچ آيو ۽ ان وقت جي وائسراءِ لارڊ ليئنسڊائون جي نالي تي هن جو نالو ”لئنسڊائون برج“ رکيو ويو ۽ هيءَ پل دنيا جي عجائبات ۾ شمار ٿئي ٿي.
پل جي افتتاحي رسم بمبئيءَ جي گورنر ادا ڪئي، جنهن لاءِ سکر ميونسپالٽي پاران بکر جي قلعي ۾ وڏو شاميانو جهنڊين سان سينگاريل کوڙيو هو. هن موقعي تي سنڌ جو ڪمشنر مسٽر چارلس رچرڊ ۽ خيرپور جو والي هزهائنس، سر مير علي مراد خان ٽالپر، هندوستان ۽ پنجاب جي وڏن ماڻهن ھن تقريب۾ شرڪت ڪئي، گورنر تقرير ۾ چيو ته افغانستان سان واپار ترقي ڪندو. پل تي چاليهه لک روپيا خرچ ٿيو ۽ ٺيڪو انگلنڊ جي ڪمپني ”ويسٽ ووڊائنڊ ايلي“ کي ڏنو ويو ۽ مسٽر رابرٽن انجنيئر جي نگراني هيٺ ڪم هليو، وائسراءِ لارڊ لينسڊائون جي نالي تي پل ”لينسڊائون برج“ سڏجڻ لڳي، سکر جا ڀاڳ کلي ويا ڇو ته هيءِ پل دنيا جي عجائبات ۾ شمار ٿئي ٿي، جنهن ڪري پري پري کان ماڻهون ھن کي ڏسڻ اچن ٿا، انڊس فلو ٽيلا ڪمپنيءَ جو ڪاروبار 1889ع ۾ پل کلڻ کان پوءِ بند ٿي ويو ۽ سکر تجارتي مرڪز بنجي ويو.سکر ۽ روهڙيءَ وچ ۾ آمدرفت انهيءَ پل ذريعي ٿيڻ لڳي. لڳ ڀڳ سوا صدي گذرڻ باوجود به لئنسڊائون پل هڪ خوبصورت ڏيک ڏئي ٿي، پر اڄڪلهه ان تان بس ۽ ٽرڪ وغيره جي گذرڻ تي پابندي مڙهيل آهي. اڄ هيءَ پل صرف عام گذرگاهه لاءِ آهي، ڇاڪاڻ ته 1967ع ۾ پُل جي ڀرسان ئي ٿوري تبديليءَ سان ريلوي ڪراسنگ لاءِ الڳ پل ٺاهي وئي، جنهن جو نالو ’ايوب پل‘ رکيو ويو.
ھن وقت لئنسڊائون پل هڪ روڊ رستي واري عام پل آهي جنهن تي سکر ۽ روهڙي اچڻ وڃڻ لاءِ عام ٽريفڪ جي استعمال ۾ آهي.
* ھو جمالو
ھن وقت سنڌ جي قومي گيت ۽ رقص جو درجو رکي ٿو، ھن لاءِ پڪختي روايت آهي ته سکر واري پل جو ھن لوڪ گيت ۾ ذڪر سکر جي لينسڊائون پل متعلق آھي. ھن پل جي خاصيت ھئي ته روھڙيءَ واري پاسي کان ان ۾ ڪوبه ٺل نه ھيو، جنھن ڪري ھڪ لوڪ ڪھاڻي جنم ورتو ۽ روايت ۾ اچي وئي. ڪھاڻي مطابق جڏهن ھيءَ پل تيار ٿي ته ھڪ پاسي ٺلھ نه ھجڻ ڪري ريل جي ڊرائيورن ڊپ جي ڪري ھن پل تي ريل ھلائڻ کان انڪار ڪري ڇڏيو، جنھن ڪري انگريزن کي مشڪل پيش آئي ۽ انتظاميه ان کي حل ڪرڻ جو انوکو منصوبو جوڙيو. سکر جيل جي سنڌي شيدي جمالو نالي موت جي سزا واري قيدي کي ريل ھلائڻ سيکاري ۽ معاھدو ڪيو ته پل تان ريل کي پار ڪندو ته کيس سزا کان معافي ڏني ويندي. اھڙي طرح جمالو پل تان ريل کي پار ڪري ڏيکاريو ته کيس سزا کان معافي سان گڏ انعام به مليو ته ان جي زال مڙس جي ڪاميابي جي خوشي ۾ ھو جمالو نالي گيت ڳايو اھڙي طرح ان لوڪ گيت جي ابتدا ٿي. ان روايتي ڪھاڻي جي اڃان ڪٿان ثابتي نه ٿي آھي. ليڪن اڪثر ليکڪ ھن ئي روايت کي صحيح سمجھن ٿا.
ھن وقت به ھيءُ گيت سنڌ جي قومي ۽ ثقافتي اھڃاڻ جي حيثيت رکي ٿو ۽ ھن گيت جي ڌن تي قومي رقص ڪيو ويندو آھي. هيءُ گيت سنڌي ماڻهن جي نفسيات سان جڙيل آهي. جَمالَي ۾ ڪيترن شاعرن وقت به وقت نيون ڳالهيون به شامل پئي ڪيون آهن. ھي ڳيت ڳائيندي گول پڙ ٺاهي، وچ ۾ سازنده بيهاري، گروپ جي صورت ۾ اهو رقص ڪيو ويندو آهي، جيڪو هر ڪنهن جي وس کان ٻاهر آهي. مگر سنڌي ڳوٺاڻن جي رڳ رڳ ۾ اهو رقص سمايل آهي، تنهن ڪري ڳوٺاڻن کي ھن جي صدا ڪن تي پئي ٿي ته ڳوٺاڻا پاڻ مرادو ٿڙڪڻ شروع ٿيو وڃن۽ رقص شروع ٿي وڃي ٿو.
* سکر بئراج
سنڌو درياهه تي ٺهيل سکر بئراج جنهن جو اصل نالو ”لائيڊ بئراج“ آهي، ۽ ھن کي دنيا جو وڏي ۾ وڏو بئراج چيو وڃي ٿو. ويهين صدي ۾ سکر ۾ جيڪي عمارتون ۽ ترقيءِ جا ڪم ٿيا، انهن ۾ سکر بئراج جو شمار دنيا جي عجائبات ۾ آھي. دنيا ۾ ھي وڏي ۾ وڏو بند آھي. سکر بئراج بکر جي قلعي کان ٽن ميلن جي مفاصلي تي اولهندي طرف جتي اڳ سنسان جهنگ هو ان جاءِ تي ٺھيل آھي. سنڌو درياهه متان پُل جي ڊيگهه پورو هڪ ميل آهي، ميٽوڻي رنگ جي پٿرن سان جڙيل تمام خوبصورت شاھڪار آهي. ھن بئراج کي سنڌو درياهه مٿان ڇاهٺ(66) فولاد جا در لڳل آهن، جيڪي بجليءَ جي قوت سان کڄن ۽ بند ٿين ٿا ۽ بئراج جو جو پنھنجو الگ پاور ھائوس آھي. هن پل جي اسڪيم ليفٽيننٽ ڪرنل اسڪاٽ 1846ع ۾ تيار ڪئي هئي. 1904ع ۾ ڊاڪٽر سمرس سپرنٽينڊنٽ انجنيئر مٿئين اسڪيم حڪومت ھند جي ڌيان تي آندي ۽ 1910ع ۾ ھي سوال حڪومت اڳيان پيش ٿيو ۽ 1916ع ۾ جانچ ڪرڻ لاءِ ڪاميٽي مقرر ٿي، جنهن ڪم کي چالو ڪرڻ لاءِ سفارش ڪئي. ليڪن پهرين جنگ عظيم لڳڻ ڪري 1918ع تائين ڪم کي ملتوي ڪيو ويو. مسٽر اي، اي مسٽو بئراج ۽ ان جي ستن واھن جو نقشو تيار ڪري بمبئي حڪومت اڳيان پيش ڪيو. 1923ع ۾ سيڪريٽري هند کان منظور ٿيڻ کانپوءِ جولاءِ مهيني ۾ بئراج ڪالوني جي ڪوارٽرن ٺهڻ جو ڪم شروع ٿيو ۽ 1926ع ۾ پل جي تعمير جو ڪم شروع ڪيو ويو. 1925ع ۾ واھن جي کاٽيءَ جو ڪم مشينن (ايڪسڪيوٽرن) جي وسيلي شروع ٿيو. ھر مشين ھڪ منٽ اندر 74 ٽن مٽي کوٽي ٻاھر اڇلائڻ لڳي. جملي 46 مشينون مختلف ھنڌن تي لڳايون ويون. انهن مشينن جي کوٽائي جو ڪم ڏسڻ وٽان ھو. انهن مشينن (Excavators) ستن واھن جي کاٽي ڪندي جملي 596 ڪروڙ چورس فوٽ مٽي کوٽي ھئي. پل تعمير ڪرڻ لاءِ ڪافر ڊيم Cofferdam ٻڌي پاڻي ڪڍي ٻاھر اڇلائينديون ھيون. مهراڻ جي کاٻي ڪناري وارن روھڙيءَ جي ريلوي لائين جي لڳ ٽڪرين ۽ ساڄي پاسي سکر جي اُتر طرف وارين ٽڪرين مان پٿر ڪاٽي پل تعمير ڪئي وئي. لائيڊ بئراج جي اھميت ھن طرح آهي ته سکر جي لينسڊائون پل سڄي لوهه جي جڙيل آھي ۽ بئراج پل سڄي پٿرن جي جڙيل آهي. پاڻي جي نيڪال جي گنجائش، 15 لک ڪيوسڪ آھي.
13 جنوري 1932ع ۾ وائسراءِ لارڊ ولنگڊن ھن پل جو افتتاح ڪيو. ھن موقعي تي سڄي ھندستان جا سرڪاري ۽ غير سرڪاري معزز ماڻهو حاضر ٿيا. اهڙو اجلاس شايد ٻئي ڪنهن هنڌ يا سکر ۾ اڳ ڪڏهن به ڪو نه ٿيو ھو. بئراج تي ”لائڊ“ جو نالو ان ڪري رکيو ويو، جو ان وقت بمبئي جو گورنر لارڊ لائڊ هو، جنهن ڪم ۾ دلچسپي ورتي ھئي. لائڊ بئراج پل جا دنيا ۾ آبپاشيءَ جو سڀ کان وڏو بند آهي، ان ڪري ڌارين ملڪن جا ماڻهو ڏسڻ اچن ٿا. خاص ڪري چاندوڪي رات ۾ ان جو منظر نهايت دلفريب ۽ ڏسڻ جي قابل آهي. پل جي کاٻي پاسي هڪ عجائب خانو به جڙيل آهي. هيءَ پل لنڊن جي ٿيمس پل کان پنجوڻ تي وڏي آهي. ساڄي پاسي کان 3 وڏا واهه:ـ (1) اُتر اولهه ڪئنال، (2) رائيس ڪئنال، (3) دادو ڪئنال نڪرن ٿا. ۽ کاٻي پاسي کان ڇار وڏا واهه نڪرن ٿا:ـ (1) اوڀرندو نارو، (2) اوڀر خيرپور ڪئنال، (3) روهڙي سنڌ سڌار ڪئنال، (4) مغربي خيرپور ڪئنال (جنھن کي عام طور ابل واهه سڏيو وڃي ٿو) نڪرن ٿا. درياهه جي ساڄي ۽ کاٻي پاسن کان ٻه مضبوط ديوارون درياهه ۾ 1600 ۽ 1900 سوء فوٽ ڊگهيون آهن، اوهي درياه جي لٽ کي روڪڻ ۽ واهن کي پاڻي پهچائڻ لاءِ آهن. مٿيان واهه سدائين وهن ٿا ۽ ھر موسم ۾ پاڻي پهچائين ٿا. ھنن واھن تي 75 لک ايڪڙ زمين آباد ٿئي ٿي. گڊو بئراج مان ٻه وڏا واھ، بيگاري، سنڌ فيڊر ۽ پٽ فيڊر نڪرن ٿا، جيڪي سنڌ ۽ بلوچستان جي 3 لک 66 ھزار ايڪڙ زمين آباد ڪن ٿا.
سکر بئراج سنڌ بلوچستان کي بھترين ۽ وڏو آبپاشي نظام فراھم ڪري ٿي، ۽ ان سان گڏو گڏ ھي بئراج ٻوڏ کان بچاءَ جي لاءِ استعمال ٿئي ٿي.
* سکر جي ميونسپلٽي
سکر ميونسپالٽي 1856ع ۾ شروع ٿي، جڏهن شهر جي آدمشماري 12 هزارن کي قريب پهچڻ تي هئي، انهن ڏينهن ۾ حڪومت شهر واسين مان پاڻ ميمبر چونڊيندي هئي، صدارت ڪليڪٽر ڪندو هو، جو شڪارپور ۾ رهندو هو. ميونسپالٽيءَ جي پھرين آفيس مير معصوم شاهه جي مناري ڀرسان قائم ڪئي وئي. 1883ع ۾ جڏهن سکر ضلعو بنجي ويو ته 1884ع ۾ پهريون دفعو شهر واسين کي ميمبر چونڊڻ جو حق ڏنو ويو مگر صدر ڪليڪٽر ٿيندو هو، راءِ صاحب ديوان پيسو مل ذوقيرام پهريون شهر واسي هو جو صدارت جي ڪرسيءَ تي ويٺو، 1911ع ۾ شهر واسين کي صدر چونڊڻ جو حق ڏنو ويو ۽ سکر جو مشهور وڪيل ديوان ڀوڄسنگه صدر چونڊيو ويو ۽ 1914ع تائين صدر رهيو، 1922ع کان 1928ع تائين ٻيو دفعو صدر ٿيو، 1936ع ۾ جڏهن سنڌ بمبئي کان ڇڄي ڌار صوبو ٿيو ته ديوان ڀوڄسنگهه سنڌ اسيمبلي جو پهريون اسپيڪر ٿيو، هو صاحب ميونسپل جنرل لائبرري جو چيئرمين به هو. ديوان صاحب جي چيئرميني جي دور ۾ سکر جنرل لائبريري بيحد ترقي ڪئي، اٽڪل 5 هزار ڪتاب هر فن تي موجود هئا، 1947ع ۾ هندو پاڻ سان بيش بها نسخا ساڻ کڻي ويا، 1914ع کان 1922ع تائين ميان پير بخش سي- آئي- اي رٽائرڊ ڊپٽي ڪليڪٽر سکر ميونسپالٽي جو صدر ٿيو، 1928ع کان 1937ع تائين ديوان بهادر ايسر سنگه پبلڪ پراسيڪيوٽر صدر ٿيو ۽ 1938ع کان 1947ع تائين مسٽر بسنترام موٽواڻي وڪيل صدر هو، مٿئين بيان مان اوهان معلوم ڪندا ته 1911ع کان 1947ع تائين 36 سالن جي ڊگهي عرصي ۾ فقط هڪ دفعو مسلمان صدر ٿيو، باقي سمورو عرصو هندو صدارت جي ڪرسي ماڻيندا رهيا، وٽن علم هو، دولت هئي ۽ اتفاق هو، ازانسواءِ اڪثريت ۾ هئا، تنهنڪري شهر واسين مان فقط هندن کي فائدا پهتا، جن جو ميونسپالٽيءَ تي قبضو رهندو آيو.
* بجلي گھر
سال 1922ع ۾ سکر بجلي گهر قائم ڪيو ويو ۽ ضرورت آھر هن کي وڌايو ويو. ليڪن تقسيم برصغير کان پوءِ نون ڪارخانن کلڻ ڪري شهر ۾ بجلي جو کاپو وڌڻ لڳو ۽ پراڻين مشينن ۾ بار کڻڻ جي طاقت نه ھئي. جنهنڪري مارچ 1962ع ۾ ڪولمبو پلان موجب حڪومت ڪئناڊا ۽ جمهوريه پاڪستان درميان ٿرمل پاور جي تعمير لاءِ معاهدي تي صحيحون ڪيون ويون. ھن ڪم تي 5 ڪروڙ 38 لک ۽ 40 ھزار روپيا غير ملڪي زرمبادله خرچ ٿيو،
نئون بجلي گهر 13 شهرن باڊھ، چڪ، ڏوڪري، گمبٽ، گهوٽڪي، ڪنڌرا، ڪنڊيارو، ڪنڌ ڪوٽ، خانپور، کهڙا، خيرپور ناٿن شاه، نوشهرو فيروز، مورو، نصير آباد، راڻي پور، پير جو ڳوٺ، پنو عاقل، ٺل، اٻاوڙو، راڌڻ، غوث پور، لکي، مديجي، سلطان ڪوٽ ۽ نئون ديرو کي بجلي مهيا ڪئي ويئي.
سکر شهر جي مرڪز ۾ انگريز دور جو ٺھيل خوبصورت گهنٽا گهر موجود آهي، جنهن کي هاڻي سينگاري سنواري تازو ڪيو ويو آهي.
سکر ۾ مير معصوم شاهه جي مناري کان اڳتي انگريزن جي دور جو هڪ خوبصورت باغيچو ليوڪس پارڪ موجود آهي. هي پارڪ 1919ع ۾ ٺهرايو ويو ۽ ان وقت سنڌ جو ڪمشنر ليوڪس جي نالي تي هن جو نالو رکيو ويو، پاڪستان ٺهڻ کان پوءِ ھن پارڪ جو نالو محمد بن قاسم پارڪ رکيو ويو، هي پارڪ اڄ به سدا بهار آهي، آءٌ به هن پارڪ ۾ ڪئي ڀيرا ويو هيس ۽ اسان جي شاگرديءَ واري دور ۾ هن پارڪ کي هوشو پارڪ به سڏيو ويندو هو، ۽ ھن پارڪ ۾ ورزش ڪرڻ لاءِ بھترين انتظام ھوندو ھو.
1938ع ۾ بيراج پل ڀرسان کاٻي پاسي تي سينٽرل جيل ۽ پوليس لاءِ ڪوارٽر ٺهيا.
انگريز دور ۾ سڄي ھندستان ۾ آزاديءَ جون تحريڪون مختلف ھنڌن تي مختلف وقتن ۾ ھلنديون رھيون، انھن کي ماٺو رکڻ ۽ پنهنجي اقتدار کي ڊيگهه ڏيڻ ۽ مضبوط ڪرڻ لاء انگريزن ويڙھايو ۽ حڪومت ڪيو جي پاليسي کي جاري رکيو، جنھن ڪري پوري برصغير ۾ ھندو مسلم فسادن کي ھٿي ملي، سڄي ھندستان جي برعڪس سنڌ ۾ مذهبي انتشار بلڪل نه ھو. ليڪن مسجد منزل گاهه جي بحاليءَ جي پرامن تحريڪ کي سازش تحت ٻنهي ڌرين ۾ اشتعال انگيزي پيدا ڪري کين ويڙھايو ويو، وڏي ويڙھ ۽ خونريزي ٿي، جنھن جي عيوض مسجد منزل گاه ته بحال ٿي وئي، ليڪن ھندو مسلم تضادن جي نتيجي ۾ قوم ورھائجي وئي، برصغير جي ورهاڱي کان پوءِ سکر ميونسپلٽي جي صورت ۾ شھر تي حاڪميت ڪندڙ ھندو، جيڪي اڪثر ڪانگريس پارٽيءَ سان سلهاڙيل ھئا، آھي سکر ڇڏي ھندستان ھليا ويا، ۽ سندن جاءِ تي ھندستاني مسلمان سکر اچي ويا. سکر شھر ۾ ورھاڱي کان اڳ ۾ ئي ريلوي ۽ ٻين سرڪاري ۽ غير سرڪاري ڪارخانن جا ملازمن ۽ مزدور ڌاريان غير سنڌي ھئا، ورھاڱي کان پوءِ سکر جي وڏي سنڌي آباديءَ جو وڏو حصو ھندستان ھليو ويو، ته شھري آباديءَ ۾ سنڌي تمام ٿورائي ۾ رھجي ويا ۽ شھر جي واپار ۽ مارڪيٽن ۾ اڪثريت ڌارين جي ٿي وئي. ھندو سنڌين جي ھتان لڏپلاڻ ۽ ھندستانين جو ھتي اچڻ ڪري سکر شھر جي ڊيموگرافي تبديل ڪري ڇڏي. مٿان وري ون يونٽ مڙهيو ويو ته سنڌ جي ٻين شهرن جيان سکر ۾ به ٻين صوبن کان وڏو تعداد غير سنڌي ملازم ۽ مزدور اچي ويا ۽ سکر ۾ ڌارين جي آبادڪاري ۾ اضافو ٿيندو رهيو.
روزاني ايڪتا 19 ڊسمبر 2019ع