باب ستون
صبح سوير هجڻ جي باوجود آءٌ ائسٽلي صاحب سان ملڻ جو سوچي رهيو هوس. جيڪو ويجهو ئي اينگلو هوٽل ۾ رهيل هو. ايتري ۾ هو فرينچ گريو، مون وٽ لنگهي آيو. ان کان پھرين هو ڪڏهن بہ مون وٽ نہ آيو هو. گذريل ڪيترن ڏينھن کان منھنجا هن سان تعلقات خراب ٿيندا پئي ويا. هو تہ مون سان کليو کلايو نفرت ۽ حقارت جو اظھار ڪندو رهندو هو ۽ آخر ان کي لڪائڻ جي هن کي ضرورت ئي ڪھڙي هئي. پر آءٌ بہ ساڻس نفرت ڪرڻ ۾ حق تي هوس. مختصر هي تہ مون کي هن کان نفرت هئي. هن هي اچڻ ڪري مون کي سخت تعجب ٿيو. مون کي پڪ هئي تہ ڪا خاص ڳالھہ ٿيڻ واري آهي.
هو ڏاڍي فضيلت سان منھنجي ڪمري ۾ گهڙيو. مون سان هٿ ملائيندي، منھنجي هٿ ۾ ٽوپي ڏسي پڇيائين تہ اڄ صبح صبح جو ڪيڏانھن وڃڻ جو ارادو هو، ٻڌايومانس تہ ضروري ڪم سان ائسٽلي صاحب ڏي پيو وڃان. ان تي هوسوچ ۾ ٻڏي ويو _ ۽ آهستي آهستي منھن تي فڪر جا نشان ظاھر ٿيس.
گريو سڀني فرينچن وانگر هو_ يعني ضرورت ختم ٿيڻ تي ناقابل برداشت حد تائين منھن سوڻل ۽ اڻ وڻندڙ. فرينچ تہ گهڻو ڪري فطرتا خليق هوندو ئي ڪونھي. جڏهن بہ خليق ٿيندو تہ ضرور ڪنھن مقصد ۽ لالچ جي ڪري. جڏهن هو اصلي بنجڻ جي ڪوشش ڪندو آهي، تڏهن ناڪام ثابت ٿيندو آهي. مطلب تہ هو ددنيا کي تنگ ڪر۾ واري هڪ عجيب چيز آهي. منھنجي ذاتي راءِ ۾ رڳو ٻوليون ڀاليون ۽ نا تجربيڪار روسي عورتون ئي سندن دام ۾ ڦاسن ٿيون.
ديوان خانن جو رک رکاءٌ باشيءَ جڳ مقرر رسومات جي روايت پرستي ھر معقول ماڻھوءَ ٿي يڪدم ظاهي ٿيو پوي ۽ سھڻ کان ٻاھر بنجيو وڃي.
” مان تو وٽ هڪ ضروري ڪم سان آيو آهيان.“ هن سڌو سنئون بظاھر صاف دليءِ سان شروعات ڪئي. ”مان اهو نہ لڪائيندس تہ مان جنرل صاحب جي طرفان ايلچي نلڪ ٽياڪِڙ بنجي آيو آهيان. ڇو جو مان روسي تمام گهٽ ڄاڻندو آهيان، ان ڪري ڪالھوڪي ڳالھہ پوري طرح نہ سمجهي سگهيس. پر پوءِ جنرل صاحب سڄو واقعو ٻڌايو ۽ مان مڃان ٿو ته....“
”پر گريو صاحب ٻڌو!“ نون هن ڳالھہ اڌ مان ڪٽيندي چيو ”ھاڻي جڏهن اوھان هن معاملي ۾ ٽياڪڙ بنجڻ جي ذميواري کنئي اهي تہ ٻڌو، آءٌ بي شڪ هڪ معمولي ٽيوٽر آهيان ۽ گڏوگڏ هن ڪٽنب جي خير خواه بنجڻ جي دعوي بہ ڪانہ ڪئي اٿم، نہ ئي هنن جا مون سان ڪيخاص تعلقات جهيا آهن. انڪري مون کي حالتن جي چڱي پروڙ بہ ڪانھي. پر اوهين پنھنجي ٻڌايو. ڇا،اوهين هن ڪٽنب جا ايترا گهرا فرد بنجي ويا آهيو جوھر معاملي ۾ ڏاڍي دلچسپي ٿا وٺو ۽ يڪدم پوري ڀروسي سان ٽياڪڙ بنجي ٿا وڃو......“
ان سوال هن کي بي چين ڪري ڇڏيو. هن لاءَ سوال ايترو تہ صاف چئلينج هو، جو هن جواب بہ ڏيڻ نٿي چاهيو.
”جنرل صاحب سان منھنجو ڪجهہ تڳلق تہ واپاري آهي ۽ ڪجهہ ڪن خاص حالتن جي ڪري آهي.“ هن تلخي سان چيو. ”هن مونکي تو ڏانھن انھي لاءِ اما۾يو آهي تہ جيئن ڪلھہ تون جيڪو ارادو ڪري رهيو هئين، ان کي دل مان ڪڍي ڇڏ. تو جيڪي ڪجهہ ڪرڻ جو چيو، اهو بي شڪ هوشمندانہ رويو هو، پر مون کي هن، توکي ان ڳالھہ کان آگاھہ ڪرڻ لاءِ موڪليو آهي تہ تون ان ۾ ڪامياب ڪونہ ٿيندين، ان کاسواءِ خود فاگيردار صاحب بہ توسان ملڻ پسڳد نہ ڪندو. بھرحال هن جي خود ههڙي حيثيت آهي، جو هو آئينده تهنهجي خوامخواه ڳالھہ کي ڊيگهہ ڏيڻ مان ڪھڙو فائدو؟ جنرل صاحب توکي پھرئين مناسب موقعي تي واپس گهرائڻ جو واعدو ڪيو آهي ۽ ان وقت تائين تنھنجو پتھار بہ جاري رهندو. آءٌ سمجهان ٿو تہ ان کان وڌيڪ نفعي واري قورت ٻي ڪانہ ٿي ٿي سگهي. تنھنجو ڪھڙو خيال آهي؟“
مون جواب ۾ چيو تہ جنرل صاحب جو خيال غلط هو، جاگيردار مونکي ڌڪاريندو ڪونہ، بلڪ منھنجي ڳالھہ غور سان ٻڌندو. مون وڌيڪ هن کي اهو بہ چيو تہ هڳو پاڻ مون وٽ انھي لاءَ آيو هو تہ مون کان معلوم ڪري تہ وڌيڪ ان معاملي ۾ مان ڇا ڪرڻ وارو هوس.
”اڙي سائين، خدا خدا ڪر! جي جنرل صاحب واقعي هن ڳالھہ ۾ ڏاڍي دلچسپي وٺي رهيو آهي، تنھنڪري هو اهو ڄاڻڻ چاهي تہ ھاڻي تنھنجو رويو ڪھڙو هوندو ۽ ھاڻ تون ڇا ڪرڻ وارو آهين تہ انھي ۾ ڪھڙو اربع خطا ٿي؟
تنھن تي آءٌ وضاحت ڪرڻ لڳس ۽ هو آرام سان ڪرسي تي ٽيڪ ڏئي غور سان ٻڌڻ لڳو. هن جي چھري تي طنز جا نشان ظاھر هئائ هونئن سندس رويو شانائتو هو. مون هن کي هي ڳالھہ سمجهائڻ جي ڪوشش ڪئي تہ، ”جاگيردار، جنرل صاحب کي شڪايت ڪري اهو ثابتڪيو آهي، ڄڻ آءٌ جنرل صاحب جو نوڪر هوس. ان طرح هن مونکي اصلي حيثيت کان محروم ڪري ڇڏيوآهي ۽ ٻيوتہ هن مون کي اهڙو شخص سمجهي، جو پنھنجي اعمال جو ذميوار نہ هو پر ڳالھائڻ جي بہ قابل نہ هو، منھنجي سخت بي عزٿي ڪئي آهي. ايمان جي ڳالھہ هي ءَ آهي تہ مون کي ڏاڍو ذليل ڪيو ويو آهي. بھرحال عمر جي تفاوت ۽ ڪجهہ معاشري ۾ پنھنجي مقام جي پيش نظر_۽_۽ ( ان نقطي تي آءٌ کل ضنط ڪري نہ سگهيس) آءٌ جاگيردار کان معذرت گهرڻ جي طلب لونہ ڪندس ۽نهوري کيس ڳالههکي صاف ڪرڻ لاءِ ئي چوندس. بھرحال اهڙي ڪابہ زيادتي لانہ ڪندس، جنھن سان ڳالھہ مان ڪو ڳالهڙو ٿي پوي. ان هوندي بہ آءٌ جاگيردار بلڪ جاگيردرياڻي متعلق سوچي رهيو هوس تہ وڃي کانئن معافي وٺان. خاص ڪري ان لاءِ تہ ڪجهہ ڏينھن کان مان واقعي ذهني بيمار ۽ تند مزاج رهيو هوس. پر جاگيردار صاحب جنرل صاحب کي منھنجي دانھن ڏيئي منھنجي ڏاڍي بي عزتي ڪئي آهي ۽ هن کي ان ڳالھہ تي مجبور ڪري تہ هو مونکي ٻارن جي اتاليقيءُ تان جواب ڏيئي ڇڏي، هن مون کي هڪ اهڙي صورتحال ۾ وجهي ڇڏيو آهي، جو ھاڻ وٽن وڃي، کانئن ڪڏهن بہ معافي وٺي نٿي سگهيس. ڇو جو هو ۽ جاگيردارياڻي ۽ دبيا ا.يب سمجهندي تہ مون معافي ان ڪري ورتي جو مان ڊڄي ويس ۽ مون وري ٽيوٽر ٿيڻ ٿي گهريو. انھن سڀني ڳالھين مان ھاڻ نتيجو هي ٿي نڪتو تہ مان جاگيردار صاحب کي مجبور ڪريان تہ هو مون کان نھايت رسمي طور تي معذرت گهري. مثلاً ائين چوي تہ هن منھنجي توهين ڪرڻ نٿي گهري ۽ جڏهن جاگيردار اهڙي قسم جي ڳالھہ ڪري وٺي پوءِ آءٌ پاڻ کي ان ڳري بار کان آجو محسوس ڪريان ۽ وڏي خلوص سان کائنس ۽ جاگيردار ياڻي کان معافي گهران. مطلب هي تہ آءٌ هن نتيجي تي کهتو آهيان تہ ھاڻ جاگيردار کي فڳو هيترو چوان تہ هن جيڪا منھنجي بي عزتي ڪئي آهي، ان جو بار مون تان لاهي تہ جيئن آءٌ کانئس معافي وٺڻ جھڙو ٿي سگهان“
”شي، شي! ڪھڙي ننڍڙي ڳالھہ ڪئي اٿئي! ۽ ايتري پري جي! انھي صورت ۾ توکي معاجي گهرڻ جي ضرورت ئي ڪھڙي آهي؟ ھا، اهو کڻي چئه تہ تون اهو سڀ ڪجهہ صيچاري جنرل کي تنگ ڪرڻ لاءِ ڪري مھيو آهي ۽ شايد تنھنجو ڪو خاص مقصد بہ آهي.........معاف ڪج...........پر تنھنجو خڳال غلط آهي...... ڇا ان کي سولائيءَ سان نظرانداز ڪري سگهجي ٿو؟“
”ليڪن معاف ڪجؤ قبلا، اوھان جو ٻين ڳالھين سان ڪھڙو تعلق؟“
”رڳو جنرل صاحب جي ڪري.“
” پر جنرل صاحب جي ڪري ڇا ۽ ڇو؟ ڪالھہ رات هو ڇئي رهيو هو تہ هن کي محتاط رهڻو پوندو. هو ايتري قدر پرشان هو پر آءٌ سمجهي نہ ٿي سگهيس تہ ڳالھہ ڇا آهي ؟“
” ظاھر آهي تہ هڪ خاص ڳالھہ آهي.“ گريو مون کي پنھنجي پراسرا آواز جي گرفت ۾ آڻي ڇڏيو، جنھن ۾ پريشاني جا آثار بہ ظاھر هئا. ”تون مادموزئيل ڪامنگز کي سڃاڻين ؟“
”يعني مادموزيل بلانشي؟“
”ھا اهئي ماد موزيس بلنشي ڪانيگز....... توکي بہ خبر هوندي تہ جنرل..... ھا ته..... جنرل کي هن سان محبت آهي..... دراصل...... شادي هتي ئي ٿيندي. خيال ڪر تہ ڪيتري نہ خواري.....گلا......“
”مان تہ شادي ڪرڻ ۾ ڪا واهيات ڳالھہ نٿو سمجهان،“
” پر جاگيردار جو ڪردار عام جرمنن جھڙو آهي. هو ايتري قدر ڇتو آهي، جو اڪيلو ئي سڄي جرمنيءَ ۾ فساد مچائي سگهي ٿو.“
”پر هو ڄاڻي آءٌ ڄاڻان. اوھان جو انسان واسطو ڪونھي. ھاڻ منھنجو جنرل جي ڪٽنب سان ڪوبہ تعلق ڪونھي... (آءٌ ڄاڻي ٻجهي وڌيڪ بي سمجهہ ٿيڻ جي ڪوشش ڪري رهيو هوس) پر معاف ڪجو. ڇا، واقعي اهو ٻڌجي چڪو آهي تہ مادموزيل بلانشي ڪامنگز جي شادي جنرل صاحب سان ٿي رهي آهي ؟ تہ پوءِ انتظار ڇاجو؟ منھنجو مطلب آهي اسان سان، پنھنجي ڪٽنب سان ئي ايڏي رازداري ڇو؟“
”مان ڪيئن.... بھرحال.... بلڪل.... ان کان سواءِ به.... توکي تہ خبر آهي تہ هو روس مان خبرن جو انتظار ڪري رهڳا آهن؟ آخر جنرل کي انتظامات بہ تہ ڪرڻا آهن.....“
”هون! هون! واھہ !واهه....“
گريو مون کي حقارت سان ڏٺو. بھرحال، هن مون کي وچ ۾ ڪاٽيندي چيو، ”مون کي تنھنجي فطري خوشمزاجيءَ، زنده دليءَ ۽ دانشمنديءَ تي چڱي طرح ڀروسو آهي. تون هن گهراڻي سان اھا ڀلائي ضرور ڪندين. جتي توکي هميشہ پيار سان، وچ ۾ ويھاريو ويو ۽ عزت ۽ احترام سان ڏٺو ويو آهي.....“
”پر معاف ڪجوء مونکي نوڪريءَ مان جواب ڏنو ويو آهي ۽ ھاڻ توھان چئو ٿا تہ اهو سڀ ڏيکاءُ آهي جي آءٌ توھان کي چوان تہ آءٌ توھان کي لوڌي ڪونہ ٿو ڪڍان، پر پنھنجو بسترو گول ڪري ٻاھر ھليا وڃو. رڳو ان لاءِ تہ ماڻھو ڏسن.... تہ ڇا، توھان کي مڃڻ گهرجي...! ڇا، لوڌي ڪڍڻ کي ڪي ٻيا سنڱ ٿيندا؟“
”چڱو، جي خوشامد توتي اثر نٿي ڪري تہ آءٌ توکي يقين ٿو ڏياريان تہ تون جيڪي وڻئي ڪر توکي منھن ڏيڻ هنن لاءِ ڏکيو ڪونھي. هتي پوليس بہ آهي ۽ سرڪاري آفيسر به. توکي اڄ ئي ڌڪا ڏئي ٻاھر ڪيو ويندو. تو جھڙو معمولي اتاليف، جاگيردار جھڙي اهم شخصيت جي توهين ڪري ۽ سزا نہ مليس؟ ڇا تون سمجهين ٿو تہ توکي چوڻ وارو ڪونھي؟ آءٌ توکي ٻڌائي ٿو ڇڏيان تہ توکان ڪوبہ ڪونہ ٿو ڊڄي. آءٌ هتي پنھنجي مرضي سان آيو آهيان. رڳو ان لاءِ جو تو ويچاري جنرل کي تنگ ڪري ماريو آهي. ڇا، تنھنجي خيال ۾ جاگيردار جا نوڪر توکي ڌڪا ڏيئي ڪڍي نٿا سگهن؟“ هن ڪاوڙ وچان چيو.
”پر اتي آءٌ پاڻ ڪونہ ويندس.“ مون آرام سان جواب ڏنو. ” اوھان کي غلط فھمي ٿي آهي فريو صاحب! هي سڀ ڪجهہ اوھان جي اندازي کان وڌيڪ سٺي نموني سان ٿيندو. آءٌ هينئر ائسٽلي صاحب وٽ وڃي رهيو آهيان ۽ آءٌ هن کي ٽياڪڙي ٿيڻ لاءِ چوندس. در حقيقت هو منھنجو پاسو کڻندو. هو مون کي ڏاڍو ڀائيندو آهي. پڪ انڪار نہ ڪندو. هو جاگيردار کلي هن جو استقبال ڪندو. چڱو آءٌ کڻي هڪ معمولي ٽيوٽر ئي اهي ئي هيڻو ۽ هيچ ئي سھي پر ائسٽلي صاحب تہ هڪ وڏو لارڊ ۽ هڪ لارڊ جو حقيقي ڀائيٽيو آهي، ھرڪو ان لارڊ...... لارڊ پيروڪ کي سڃاڻي ٿو ۽ اهو لارڊ اڄڪلھہ هتي آيل آهي. يقين رکو جاگيردار ائسٽلي صاحب جي ڳالھہ يڪدم مڃي ويندو. پر فرض ڪريو جي هو اھا ڳالھہ نٿو مڃي تہ ائسٽلي صاحب ان کي پنھنجي بي عزتي سمجهندو (هيءَ تہ توکي خبر آهي تہ انگريز ڪيتري قدر ضدي ۽ چيڙھاڪ ٿيندا آهن.) هو ڪنھن دوست کي جاگيردار ڏانھن موڪليندو. هن جا دوست بہ ڏاڍا دولتمند آهن. ھاڻ اوهين خود اندازي لڳائي سگهندؤ تہ اھا سڄي ڳالھہ اوھان جي اندازي مطابق خواريءَ ۽ خرابي سان نہ پر ڏاڍي شرافت ۽ عزت سان سرانجام ٿيندي.“
اھا ڳالھہ ٻڌي فرينچ جون اکيون ڦاٽي ويون. ان ڳالھہ ۾ گهڻي ڪجهہ صداقت بہ هئي. ان ڪري هو سوچڻ لڳو تہ ڪٿي مان واقعي ائين نہ ڪري ويھان.
”چڱو تہ ٻڌ مان توکي درخواست ٿو ڪريان.“ هن واقعي التجا ڪرڻ واري انداز ۾ چيو، ”هي معاملو اتي ئي ختم ڪري ڇڏ! توکي ان خيال کان خوشي ٿي رهي آهي تہ ان مان ضرور ڪا گڙٻڙ ٿيندي. توکي اطمينان ۽ سڪون نہ گهرجي، بلڪ گڙٻڙ گهرجي. جيئن مون پھرين ئي چيو هو تہ اھا وڏي خطرناڪ مذاق جي ڳالھہ آهي.... ۽ تون چاهين بہ ائين ٿو. پر مختصر ته....“ هن اهو ڏسندي تہ مان اٿي چڪو هوس ۽ ٽوپي بہ کڻي ورتي هيم، ڳالھہ کي ختم ڪرڻ شروع ڪيو، ” مان تو وٽ ڪنھن ماڻھو جون چند سٽون کڻي آيو آهيان. مون کي جوان وٺڻ لاءِ ترسڻ جو چيو ويو هو.“
اهو چئي، هن کيسي مان هڪ لفافو کوليو، هي پالينا جي تحرير هئي.
”منھنجو خيال آهي تہ تون ان معاملي ۾ ڪجهہ نہ ڪجهہ ڪرڻ جو خڳال ڪيو ويٺو آهين. پر ڪي چند ڳالھيون اهڙيون آهن، جيڪي آءٌ توجي پوءِ ٻڌائينديس. توکي اهو اردو ڇڏي ڏيڻ کپي. هي سراسر حماقت آهي. مونکي تنھنجي ضرورت آهي ۽ خود تهبہ تہ مھنهجي اطاعت ڪرڻ جو واعدو ڪيو هو.
شلنگبرگ ياد هوندئي. مان توکي فرمانبردار بنجڻ جي التجا ٿي ڪرين ۽ اڃان بہ نہ مڃين تہ حڪم ٿي ڪريان تہ “ (تنھنجي _پ)
” قلم تازو _ جي ڪالھوڪي ڳالھہ تي مون سان ناراض آهين تہ آءٌ معافي ٿي وٺان.“
هي سٽون پڙهندي مون کي دنيا جي ھر شيءِ مٿي کڄندي نظر آئي.
منھنجا چپ اڇا ٿي ويا ۽ وار وار ڪنبڻ لڳو. ڪمبخت فرنينچ مون ي آڏي نگاھہ وجهي، ڏورائين نموني ڏٺو، ”محترمہ کي چئو تہ اطمينان رکي. پر هي تہ ٻڌايو.“ مون جلدي ۾ چيو، ”اوھان ايتري دير تائين چٺي لڪائي ڇو ٿي. جي اوهين ان ئي مقصد سان آيا هئا تہ هيڏانھن هو ڏانھن جون ڳالھيون ٻڌائڻ جي بجاءِ سڀ کان پھرين اوھان مون کي اھا چٺي ڏيو ھا.“
”ھا، مرضي تہ منھنجي اھا هئي پر هي ڳالھيون اڏيون تہ عجيب آهن جو آءٌ فطري طور تي اهي ڄاڻڻ چاهين ٿو. مون کي رڳو اهو ٻڌاءِ تہ ھاڻ تون ڇا ٿو ڪرڻ چاهين! ۽ ٻيو تہ مون کي اھا خبر تہ ڪانہ هئي تہ ان چٺي ۾ لکيل ڇا آهي. تنھنڪري سوچيم تہ جلدي ڪھڙي آهي، گريو صاحب!“
”بي شڪ“ هن ضبط ۽ احتياط جو انداز اختيار ڪندي، مون ڏي عجيب نگاهن سان ڏسندي چيو. مون پنھنجي ٽوپي کنئي هن بہ پنھنجي ٽوپي کنئي ۽ وڃڻ لڳو. مون کي ائين لڳو ڄڻ هن جي چپن تي طنزيہ مرڪ کيڏي رهي هئي. پوءِ ڀلا هن مان اميد ئي ڪھڙي هئي؟.
”ھاڻ، اوھان جي ذميواري ختم ٿي، گريو صاحب! ھاڻ اسين پنھنجو معاملو پاڻ نبيرينداسين.“ مون ڏاڪڻ تان لهندي چيو. مون کي ائين پئي لڳو ڄڻ ڪنھن منھنجي ذهن تي هٿوڙي سان ڌڪ هنيو هجي. ٻاھرين تازي هوا سان وڃي ڪجهہ ساھہ پيو.
ٿوري ئي وقت ۾ ذهن سوچڻ جي قابل ٿي ويو. ٻيا خيال منھنجي آڏو اچي بيٺا. هڪ هي تہ ڪھڙا ڪھڙا نہ خسيس پادقعا ٿي گذريا هئا ۽ رڳو هڪڙي رواجي ڇوڪري جي چند پر اثر ڌمڪين چوڌاري اهڙي هيبت طاري ڪري ڇڏي هئي. ٻيو خيال هي هو تہ هيءُ فرينچ آخر پالينا وٽ ڪھڙي قسم جي حيثيت ٿو رکي؟ هن جو کرڳو هڪڙي اشارو ۽ هوءَ سڀ ڪجهہ ڪرڻ لاءِ تيار ٿي ٿي وڃي! ۽ اهو ڪجهہ ڪري ٿي،جيڪي هو گهري ٿو. چٺي لکي ٿي. حتي ڪہ مون کان معافي بہ گهري ٿي. جڏهن کان آءٌ کيس سڃاڻان ٿو، هنن جا تعلقات منھنجي لاءِ راز بنجڪلي چڪا هئا ۽ چند ڏينھن اڳ تہ پالينا جي رويي ۾ عجيب ڦيرو بلڪ گريو لاءِ نفرت ڏٺي هئي. پالينا ڏي هو نہ صرف ڏسندو ئي نہ آهي، بلڪ نہ سان بدتميزي سان پيش ٿو اچي. مون کي خبر پئجي چڪي هئي. خود پالينا مون وٽ هن لاءِ نفرت جو اظھار ڪيو هو. هن پنھنجي زبان سان نھايت ئي معني خيز اعتراف ڪيا هئا..... تہ هوءَ هن جي مٺ ۾ هئي. هوءَ هن جي ڪنھن نہ ڪنھن دٻاءُ هيٺ هئي.