ٻہ اکر: سماج جي ڪردارن تي آڌاريل ڪھاڻيون
نور ڪنڀر، نثر جي انھيءَ پنڌ ۾ پنھنجي ڏات جون ڀوڳنائون ڀوڳي ٿو. پنڌَ پير پٿون ڪندا آهن ۽ جيڪي اوکيون راهون لٽي پنھنجن پيرن ۾ لڦون وجهندا آهن، منزل جي چائٺ اهي چمندا آهن.
نور ڪنڀر جي منزل سنڌ وطن ۽ سنڌي قوم جي سلامتي آهي. سنڌي ٻوليءَ جي بقا لاءِ هي جاکوڙي ٿو. هن جون ڪھاڻيون معاشراتي بھتري، ڀلائي ۽ سڌاري جون ترجماني ڪن ٿيون، انھن ۾ اصلاح ۽ مقصد آهي.
افسانوي ادب ۾ هڪ بحث اوائلي دور کان هلي پيو ۽ اڄ بہ اهو ساڳيو بحث هلندو رهي ٿو، هڪڙا ليکاري ان خيال جا آهن تہ افسانوي ادب فني عبارت تي ٻيٺل، تفريح ۽ خيالي دنيا کي آباد ڪندڙ هئڻ گهرجي، ان ۾ اصل حقيقتون، واقعا، اصلاح يا مقصد ۽ اتساھ نہ هجي، ٻين ليکارين جو خيال وري اهو آهي تہ ادب ۾ مقصد هجي، اميد هجي، اتساھ هجي ۽ زندگيءَ جي ترجماني ڪندڙ هجي ۽ اهڙا افسانوي ادب بابت ٻہ نظريا رهندا پر جديد سنڌي ادب ۾ شاعري، ڪھاڻي يا ناول جو جائزو وٺون ٿا تہ خبر پوي ٿي تہ هت مانُ، شھرت ۽ اهميت انھن ليکارين کي ملي آهي، جن سماجي حقيقت نگاري کي سامھون رکندي سنڌ جي ٻرندڙ مسئلن تي لکيو آهي. پنھنجي معاشري جي ڪردارن تي لکيو آهي، پنھنجي ڌرتي، ٻولي ۽ ثقافت تي لکيو آهي.
نور ڪنڀر جي هن ڪتاب ۾ شامل ڪھاڻيون بہ هڪ مقصد، هڪ اتساھ ۽ هڪ نئون نياپو ڏيندڙ آهن، جن مان هڪ نئين اُميد جو روشن ڪرڻو ظاهر ٿي پوي ٿو.
ڪھاڻي پرھ ڦٽيءَ مھل اوڀر، ڏکڻ جي ڪنڊ مان سج جي پھرين نڪرندڙ ڳاڙهسري ڪني جو روپ آهي، جيڪا ڪجهہ لمحن ۾ جوڀن ماڻي رت جھڙي گول ماني نما ٿي پوي ٿي، وري ڪجهہ دير ۾ تکو تاءُ برپا ڪري وجهي ٿي ۽ آهستي آهستي اڀ جو سينو چيرندي هلندي اولھندي ڪنڊ ۾ پنھنجي وجود کي لڪائيندي شفق کي ڳاڙهي لالڻ سان رتو ڇاڻ ڪري وجهي ٿي. اهڙي صورتحال ۾ منظرن جون حسناڪيون، سفر جي پيشڪش ۽ مرحلا ڏسڻ وٺان هوندا آهن، جنھن ۾ جدت، وسعت بہ هوندي آهي، جنھن ۾ زمان مڪان جو وهڪرو بہ ڏسڻ ۾ اچي ٿو، جنھن ۾ ماضيءَ جون ڪارگذاريون، حال جون حقيقتون ۽ مستقبل لاءِ رٿابنديون بہ هونديون آهن، منھنجي خيال ۾ جديد سنڌي ڪھاڻيءَ جي هن کان وڌيڪ ٻي ڪا تشريح ٿي نہ ٿي سگهي.
نور ڪنڀر جون هن ڪھاڻين جي ڪتاب ۾ ڪل سترھن ڪھاڻيون شامل آهن، شامل ڪھاڻين تي جيڪا منھنجي راءِ جڙي آهي، سا هي آهي تہ هي پنھنجي سماج جو سجاڳ ڪھاڻيڪار آهي، جيڪو سماجي حقيقت نگاريءَ کي پنھنجي ڪھاڻين ۾ سمائي ٿو، انھيءَ ڪري هن جون ڪھاڻيون سچ، سونھن، سڪ، تڙپ، پيار، ڪلفت، آس، نراس، نينھن، ناتي سميت سنڌيت جو احساس ڏياريندڙ، هڪ مقصد، هڪ اتساھ هڪ اُميد سان ڀرپور فني ۽ فڪري طور مضبوط لکيل آهن. انھي ڪري هن جون هي ڪھاڻيون جديد سنڌي افسانوي ادب ۾ پنھنجي اھميت ضرور ولارنديون.
ڪھاڻي نئين، پراڻي، سادي يا اوچي نہ ٿيندي آهي، پر پنھنجي دور جي حالتن کي ظاهر ڪندڙ ھوندي آھي. نور جي ڪھاڻي بہ پنھنجي همعصر دور لقائڻ، قصن، واقعن ۽ حالتن جو جائزو آهي، جنھن ۾ هلندڙ وقت جا عڪس ۽ اولڙا ڏسي سگهجن ٿا.
هي ڪتاب ۾ شامل پھرين ڪھاڻي “ڪل سرمايو” سماج جي بي حسي، ادبي تنظيمن جي ناڪامي، سان گڏ اديباڻي طبقاتي نظام کي ظاهر ڪري ٿي، اتي پڻ ثقافت کاتي جي تخليقڪارن لاءِ جيڪا بھتر ڪارڪردگي جي دعوا آهي، انھن کي ڪھاڻي رد ڪري ٿي. جت هڪڙو شاعر مفلسي سبب پنھنجي زال کي نہ بچائي سگهي، پنھنجي جواڻ جماڻ ڌيءَ کي شادي ۾ ڏاجو نہ ڏئي سگهي، پنھنجو تخليقون کپائڻ تي مجبور ٿي وڃي، اتي اڳواڻي ۽ پيسن پويان ڊوڙيندڙ ٺڳ ۽ وڪائو ادبي ڪامورا عيش عشرت ڪري سگهن ٿا، باقي باڪردار ليکاري جو حال هن ڪھاڻي ۾ ڏيکاريل مک ڪردار شاعر جھڙو ئي آهي. ھي هن ڪتاب جي پھرين ڪھاڻي آهي.
نور ڪنڀر جون اکيون سماج ۽ ٿيندڙ سٺي توڙي خراب چرپر کي ڏسن ٿيو، هن جو ذهن انھن تي سوچي ٿو ۽ جيڪا هن جي اندر جي اوٻر تڙپي ٻاهر نڪري ٿي اها ڪھاڻي ٿي پوي ٿي. هن لاپرواهي “سماج اندر ننڍڙن معصوم ٻارڙن سان ٿيندڙ صنفي/ جنسي تشدد جي نشاندهي ڪري ٿي، سماج ۾ ٿيندڙ اهڙا واقعا انساني وحشيت، حيوانيت، جبلت جي بدبوءَ کي ظاهر ڪن ٿا ۽ اهڙا واقعا اڪثر والدين جي لاپرواهي ۽ پنھنجن ٻارن تان هٽيل ڌيان جي ڪري ئي ٿيڻ ٿا، نور هن ڪھاڻي ۾ احساساتي رنگ ڀرڻ جي ڀرپور ڪوشش ڪئي آهي ۽ گهڻي قدر ڪامياب ويو آهي.
ٿيليسيميا هڪ اهڙو مرض آهي، جيڪو ان مريض ٻار سان گڏ والدين توڙي گهر جي ٻين ڀاتين کي ذهني مريض بڻائي ڇڏي ٿو، رياست ماءُ هوندي آهي ۽ هي ان جي ذميواري آهي تہ صحت، تعليم ۽ تحفظ عوام کي ڏيڻ، پر هتي اسان وٽ ائين ناهي ۽ جنھن گهر ۾ اهڙو مريض نڪري ٿو پئي جيڪو ٿيليسيميا جي مرض ۾ مبتلا هجي ٿو، هن جي زندگي سورن ۾ هليو وڃي سو نور “بيوسي” ڪھاڻي ۾ ٿيليسيميا کي موضوع بڻائي شاندار ان ۾ احساساتي رنگ ڀريا آهن جيڪي پڙهندڙ جيءَ کي جهُوري رکن ٿا.
“نڀاءُ” هي ڪھاڻي پنھنجو مثبت پيغام ڇڏي ٿي، نور بہ هن ڳالھہ جو قائل آهي تہ عورت بہ سماج جو فرد آهي ۽ معاشري ۾ مرد جي برابري واري حيثيت رکي ٿي، نياڻين کان نفرت ڪندڙ ۽ پٽن کي اهميت ڏيندڙ ماڻھن کي هن ڪھاڻي ۾ ڪھاڻيڪار اهو ٻڌائي ٿو تہ ڌي بہ اولاد تہ پٽ بہ اولاد جيڪڏهن پٽ نہ ٿيڻ ۽ ڌيئرون ڄمڻ ٿيون تہ بہ اولاد واري ڪمي تہ پوري ٿي نہ... پوءِ زالن کي مار ڪٽ ڪجي، ٻين، ٽين ۽ چوٿين شادي ڪجي اها انسان جي جهالت پڻي کي ظاهر ڪري ٿي، هي نور، جي سٺي، مثبت، نيارپ رکندڙ ڪھاڻي آهي شھزاد ۽ زينت جي ڪردارن کان بہ بھتر ۽ سھڻو اصلاحي ڳالھرايو ويو آهي.
هن ترقي ۽ شعوري دور ۾ بہ سنڌ جي هيڪانڌن مومل جھڙي ڪردار جو نياڻيون تعليم جي جھڙي زيور کان محروم رهجي وڃن ٿيون...ڇو؟... هن سوال جو جواب ڪير ڏيندو.. اها تہ ڪا خبر ناهي.. پر جي هر پيءَ ۾ مومل جي پيءُ جھڙو احساس جاڳي تہ مان سمجهان ٿو سنڌي سماج جي ڪا نياڻي علم جي روشني کان محروم نہ رهندي. “بند اکين کان پوءِ” ڪھاڻي جو محور سنڌي نياڻي جي تعليم تي ٻڌل آهي.
سنڌي ڪھاڻي موهين جي مٽيءَ مان ڳوهيل آهي، جنھن ڪافي سارا دوُر ڏٺا آهن ۽ هر دور ۾ هن نوان ويس ڍڪيا آهن، برھمڻ واھ بستي ۾ لڳل باهيون سنڌي ڪھاڻي جي جدت آهي، ٺٽي نگر جي ڳلين ۾ سنڌي عورت ۽ مردن جو رتوڇاڻ جا سنڌي ڪھاڻي تي دکدائڪ پاڇا بہ آهن، مڪلي جو ميدان سنڌي ڪھاڻي جو مقتل آهي، ديبل، ارڙو، باغبان، جهوڪ ۽ دُٻي سنڌي ڪھاڻي جا مزاحمتي ۽ انقلابي موضوع آهن، پر جي ڏٺو وڃي تہ انھن دؤرن کان اڄ جو دور سنڌ جي وحدانيت لاءِ سوَ ڀيرا ڏکيو آهي، انھيءَ ڪري اسان کي سنڌي ادب ۾ مقصد سامھون رکي لکڻ گهرجي.
مختلف دؤرن ۾ وري اسان کي سنڌي ڪھاڻي روزه مره جي واقعن ۽ قصن تي بہ آڌاريل ملي آهي، جيئن نور ڪنڀر جي هن ڪھاڻي ڪتاب ۾ سماجي ۽ معاشرتي لحاظ کان پڪيون پختيون ۽ سگهاريون ڪھاڻيون ملن ٿيو. جن جا ڪردار سماج جا جيئرا جاڳندا اسان مان ئي آهن، بنھہ اوپرا پراوا نہ ٿا لڳن.
“تنھنجي بنا” اهڙي سنڌي معاشري جي ڪردارن تي لکيل ڪھاڻي آهي، جيڪا وَر وني جي حقيقي رشتو پروان چڙهي ٿو، جنھن مان زال کي پنھنجي مڙس جي اھميت جي خبر پوي ٿي.
جي ڏٺو وڃي تہ اڄ جي هن پڙهيل ڳڙهيل سماج ۾ بہ پيري مريدي جي ڄار ۾ اسان جو ويچارو ماڻھو ڦاٿل نظر اچي ٿو. هن ڪتاب ۾ شامل ڪھاڻي “پير ڪرامتي” اهڙن ذهنن کي ضرور جهنجهوڙي ٿي، جيڪي هن سائنسي دور ۾ بہ مرشدن جي در جا گدا لڳا ورتڻ ٿا.
“اعتماد” جڏهن سماج سڙيل پني جيان وري ڀوري خاڪ ٿي پوي ٿو تہ هزارين برايون ڪَر کڻن ٿيون ۽ بگڙيل سماج ۾ اعتماد بہ ٽُٽندا آهن، رسوا ٿيندا ۽ مرندا آهن. سنڌي سماج کي بہ هڪ سازش تحت هٿ وٺي خراب ڪيو ويو آهي پوءِ لازمي آهي تہ نيھا جھڙا بگڙيل ڪردار معاشري ۾ جنم ئي وٺندا.
“ڏھ روپيا ڪلو” هن ڪھاڻي ۾ ڪيڏي نہ ڇرڪائيندڙ سٽ لکي آهي نور؛ “جڏهن منھنجون تخليقون اوهان کي ڪنھن ڪٻاڙي يا پڪوڙائي جي دڪان تان ملن تہ سمجهو شاعر وفا عاشق مري ويو” هي ڇا آهي الميو يا مفلسي واري زندگي بصر ڪندڙ سنڌ جي شاعرن سان ويساھ گهاتي، جن جا ڇپائي جي مرحلي کان رهجي ويل مسوَدا ڏھ روپيا ڪلو ۾ وڪامجن ٿا. نہ ڇپجڻ جي ڪري اسان جا ڪيترائي ليکاري گمنامي جي ور چڙهي ويا يا انھن جا مسوَدا وري ٻين جي نالن سان ڇپجي پڌرا ٿيا ۽ اڄ بہ اهڙن شاعرن جي مواد کي بچائڻ لاءِ اسان وٽ ڪا بہ حڪمت عملي ناهي.
“سوچن کي فالج” هن ڪھاڻي ڪتاب جي بھترين احساساتي، مقصد سان ڀرپور سماج جي عڪاسي ڪندڙ ڪھاڻي آهي، جت اسان عورت کي مڪمل آزاد ڏسڻ جا خواهشمند آهيون، اتي پڻ اهڙي آزادي مان ناجائز فائدو وٺندڙ عورتون والدين جو ڀرم ٽوڙي وجهڻ ٿيو تہ لازمي آهي سوچن کي فالج ضرور لڳندي، جيڪڏهن نيڪ صلاح والدين آهن تہ ماءُ پيءُ کان صلاح مثلت اولاد کي ضرور ڪرڻ گهرجي ۽ جيڪڏهن ڪا نياڻي جلد بازي تا جذباتي طور ڪو تڪڙو قدم کڻي ٿي وٺي تہ ان جي والدين جو حشر هن ڪھاڻي ۾ ڏيکاريل رحيم بخش جھڙو ٿئي ٿو، هي ڪورٽ قصي تي لکيل نور جي سٺي ڪھاڻي آهي، جنھن مان هن جي مطالعي ۽ مشاهدي جي ڄاڻ ملي ٿي.
پر اسان جي سماج ۾ جي مرد کي پنھنجي زندگي جيئڻ جو حق حاصل آهي تہ پوءِ عورت کي اسان پنھنجي رضامندي سان شاديءَ جو حق نہ ٿا ڏيون ڇو....؟ ۽ جيڪڏهن ڪا وينگس ناري ڪٿي پيار جا پيچ اٽڪائي پنھنجي جيون ساٿي ڏي مائل ٿئي ٿي تہ اسان ان کي ڪاري ڪري ماري وجهون ٿا. ان جي جذبن ان جي سوچن سان سھمت نہ ٿا ٿيون. اهڙي ورتاءُ “هوا جو جهوٽو” ڪھاڻي ۾ ڏيکاريل آهي، جنھن م پيار جو پرڻو ڪرڻ جي ڏوھ ۾ صدف کي پي ۽ ڀائر کي ماري وجهن ٿا.
“ستن پٽن جو پيءُ” هي نافرمان پٽ جي ڪٿا آهي، اتي پڻ “نڀاڳي” ڪھاڻي گهريلو سس، نونھن، ۽ مڙس ٽي چوطرف ڦرندڙ ڪھاڻي آهي، جيڪا اڻ سھپ ۽ هلڪڙائي کي ظاهر ڪندڙ آهي، جنھن جي ڪري رابعہ جي زندگي زهر ٿي پوي ٿي.
“پھرين چمي” پھرين پيار جي ملڪيت هوندي آهي، جيڪا اصل لاءِ دل جي ٽجوڙي ۾ محفوظ ٿي ويندي آهي ۽ جيڪڏهن ڏنو وڃي تہ عشق جي حياتي جدائي آهي ۽ ميلاپ ان جو موت. اهڙو درد هي ڪھاڻي بہ رکي ٿي.
“جذبن جا ڏيئا” جي عورت پيار ڪري تہ ڪاري جي مرد پيار ڪري تہ ان کي سزا ڪھڙي ڏجي، حيدر هن ڪھاڻي ۾ پنھنجي لاءِ سزا پاڻ تجويز ڪري ٿو.
“زمين آسمان” عشق عمرون ناهي پڇندو، پر عشق کي نڀائڻ لاءِ عمر جو گهڻي ڀاڱي دخل ٿئي ٿو، هن ڪھاڻي جي ڪٿا ڪجهہ اهڙي آهي، جيڪا پڙهڻ جھڙي آهي.
“ڪاري راڻي” هن ڪتاب جي ٽائيٽل ڪھاڻي آهي، جنھن ۾ عورت جي خارجي ۽ داخلي ڪيفيت کي اظهاري ويو آهي، ڪھاڻي جو مقصد عورت جي بھادري ۽ حوصلي جي همت افزائي آهي، جي اهڙي ڪردار واريون عورتون اسان وٽ جهجهيون ٿي پون تہ معاشري مان احساسي ڪمتري جو خاتمو ٿي وڃي.
نور ڪنڀر جي ڪھاڻين جا هي موضوع ۽ ڪردار هئا، جيڪي سماجي حقيقت نگاريءَ سان سلھاڙيل آهن، نور پنھنجي همعصر دور جو برجستو، ذميوار ۽ سنجيدہ ڪھاڻيڪار آهي، جنھن وٽ لکڻ ۽ پاڻ سان گڏ پڙهندڙ کي کڻي هلڻ جو ڏانءُ آهي، انھي ڪري هن جون ڪھاڻيون دل جي ويجهو رهن ٿيو.
هي ڪھاڻين تي ٻڌل ڪتاب “ڪاري راڻي” جديد سنڌي ڪھاڻي جو سٺو شھپارو آهي، جيڪو پڻ پڙهندڙن کي هڪ مقصد سان ضرور لاڀائتو ڪندو.
محبوب سنڌي
30 مارچ 2023ع