تابعي بزرگن جو سردار حضرت امام حسن بصري رحمة ﷲ عليہ
ڏھہ سال جھاد ۾ شامل رهيو. سندس تقويٰ، پرهيزگاريءَ ۽ علميت جو اهو عالم هو جو وڏا وڏا عالم ۽ محدث سندن واعظ ٻڌڻ جي لاءِ ايندا هئا، جيئن بي بي رابعہ بصري ۽ حبيب عجمي ۽ ٻيا. کانئن ڪنھن پڇيو تہ، ”حُسنِ اخلاق ڇا آهي؟“ فرمايائون”سخاوت، درگذر ۽ برداشت ڪرڻ “.
پاڻ اهو بہ فرمايائون تہ ”جنھن ۾ چار شيون هونديون ﷲ تعاليٰ ان کي جنت ۾ داخل ڪندو ۽ پنھنجي رحمت مٿن عام ڪندو، والدين سان نيڪي ڪرڻ، ملازم سان سٺو ۽ نرم سلوڪ ڪرڻ، يتيم جي ڪفالت ۽ ڪمزور جي مدد ڪرڻ“.
هڪڙو ماڻھو سندن محفل ۾ آيو چيائين تہ،”مون وٽ ڏڪار آهي“ پاڻ فرمايائون ”استغفار جو ورد ڪيو“، ٻيو شخص آيو تہ، ”مون وٽ اولاد ڪونھي، دُعا ڪريو“ فرمايائين ”استغفار ڪريو.“ ٽيون شخص آيو ۽ شڪايت ڪيائين، ”فقر ۽ فاقو ۽ سخت تنگدستي آهي“ فرمايائون ”استغفار ڪريو.“ ڪنھن عجب جو اظھار ڪندي چيو تہ ”يا شيخ! ٽنھي ماڻھن جا مسئلا تہ الڳ الڳ هئا پر توهان ٽنھي کي هڪڙو ئي ورد ڏسيو آهي.“پاڻ فرمايائون ” ڇا، تو سورة نوح جي هيءُ آيت ڪونہ پڙهي آهي؟“
آيت جو ترجمو هيٺ پيش ڪجي ٿو:
”پوءِ مون انھن کي چيو (يعني حضرت نوح پنھنجي قوم کي چيو) تہ پنھنجي پروردگار کان مغفرت گهرو، يقين ڄاڻو تہ هو تمام گهڻو بخشڻ وارو آهي توهان تي آسمان مان خوب برسات وسائيندو ۽ توهان جي مال ۽ اولاد ۾ ترقي ڏيندو ۽ توهان جي خاطر نھرون مھيا ڪندو.“
سوال پڇندڙ شخص تي سڄي حقيقت عيان ٿي وئي.
پاڻ هر مسئلي جو حل قرآن پاڪ ۽ حديث معرفت ڏيندا هئا. ڪثرت سان روزا رکندڙ، عاجزي ۽ انڪساريءَ سان معمور هئا. کانئن پوءِ جي دور جي عالمن امام حسن بصري رحمة ﷲ عليہ کي تفسير، حديث، فقہ ۽ طريقت ۾ امام تسليم ڪيو آهي.
حضرت امام محمد غزاليءَ جو ارشاد آهي تہ، ”امام حسن بصري فصاحت ۽ بلاغت جي اعليٰ ترين مقام تي فائز هو، سندن زبان مان حڪمت جا گل ظاهر ٿيندا هئا“ کانئن ڪيتريون ڪرامتون پڻ منسوب آهن. امام حسن بصري هڪ اعليٰ درجي جو عالم، عابد، زاهد ۽ ڪثيرالعلم هو، سندن فقہي ۽ تفسيري خدمتن تي عربي زبان ۾ انيڪ ڪتاب لکيل آهن. چون ٿا تہ امام محمد بن سيرين کي ڪنھن ٻڌايو تہ، ”مون خواب ڏٺو آهي تہ هڪ پکي آيو آهي جنھن مسجد جي بھترين پٿري کنئي آهي“ حضرت امام سيرين فرمايو تہ، ”تنھنجو خواب سچو آهي هيءَ حضرت حسن بصريءَ جي وفات جو اشارو آهي جو اسان جي وچ ۾ مسجد ۾ سڀني کان بھتر اهو ئي آهي.“ ٿورن ڏينھن ۾ سندن فوت ٿيڻ جي اطلاع آئي. سندن وصال 110 هجريءَ تي 89 سالن جي عمر ۾ بصري ۾ ٿيو ۽ اتي ئي امام حسن بصري رحمة ﷲ عليہ جي مزار آهي.
***