ڪو ڳڻ ٻاروچي جو
چانهه پيئندي سياسي حال احوال پُڇيائين، تنهن وقت ون يونٽ جو زمانو هو، سنڌ جي ماڻهن جي ڪابه سياسي اهميت نه هئي، هرڪو پيو کين بزارين ۾ لتاڙيند هو. هو نئون رت هو، چيائين شهري ماحول ۾ ته اسان جي ڪابه عزت نه آهي، جيڪو تيڪو ٿو دٻائي ڇا ڪريون.؟
چيومانس ته اها ڳالهه رڳو مونکي ٻڌائڻ جي نه آهي، پر سنڌ جي سڀني ماڻهن کي چوڻ جي آهي. هن نوڪري ڇڏي ننڍڙو ڪاروبار شروع ڪيائين، سنڌ جي قومي تحريڪ ۾ حصو وٺڻ شروع ڪيائين، ڪٿي ميٽنگ، ڪڏهن جلسو، يا مشاعرو، راڳ جي گڏجاڻي، هر جڳهه پهچڻ، نوان پراڻا يار، انهن سان ملڻ ڪچهريون ڪرڻ، ڊڪ ڊوڙ، آڌي مانجهي بسن جي سواري تي چڙهڻ، هن جي زندگي جو معمول بنجي ويو، هي نعپ جو خزاني ٿيو، سنڌ هاري ڪميٽيءَ جو ميمبر ٿيو، هارين جي جدوجهد ۾ جڏهن کانئس هارين اڌ بٽئي گُهري ته کلي چيائين، ’پهرين مونکان شروعات ڪريو.‘ يارن چيس ته ’انقلاب سڀني جي عزت وڌائيندو آهي. بک گهٽائيندو آهي،‘ هن جي مائيٽاڻي 12 ايڪڙ زمين هئي. جنهن تي صبح شام پيو چڪر هڻندو هو. زمين ۾ کجيون، جيڪا سنڌ ۾ عربن جي فتح جي نشاني چئي وڃي ٿي، بنهه خوبصورت لڳنديون هيون، ڪجهه انبن جا وڻ، هڪ ٻه توت، ڏاڙهون، زيتون، شايد صوفي ٻير به، ٻنن تي ڏاڍا وڻندڙ لڳندا هئا. ڪنهن به موسم ۾ ٻنيءَ تي ويندا هئاسين ته ڪونه ڪو ميوو ضرور هوندو هو.
همراهه جي طبيعت ۾ ايتري ته تيزي هوندي هئي جو ڪڏهن به گهر ۾ سک نه ايندو هوس، ڪڏهن ڪنهن دوست وٽ، ته ڪڏهين ڪنهن وٽ قومي جدوجهد هلي ته يار پهرين ٻَڌو، سنڌ جا لاڪب انگريزي آقائن پنهنجي غلامي لاءِ ٺهرايا هئا. جيڪي اسان نالي ماتر آزادي ۾ به هلائيندا اچون، ذهن ته ساڳيو ٺهيل آهي، ساڳي ننڍي ڪوٺي ۾ سمهڻ، اُتي هنگڻ، اُتي مٽڻ، اُتي بحث، قومي آزادي جون خوبصورت سوچون، سرڪار جا افواهه، همراهه آزاد ٿيو، وري ٻڌو، وري آزاد ٿيو، پر مڙيو نه.
هڪ ڀيري ”نيلام بند ڪريو“ سنڌ جي هارين جدوجهد پئي هلائي، ٺٽي جا هاري به مختلف لاڪبن ۾ پوريل هئا. همراهه شام جو بٺوري مان موٽر سائيڪل تي چڙهيو، پهرين سجاول جي ساٿين کي ٻِيڙيون، بسڪوٽ ڏنائين. پوءِ جاتي، لاڏيون، ٺٽو، جنگشاهي رات جو واپس 12 وڳي بٺوري پهتو، خبر پيس ته پوليس جدوجهد کي فيل ڪرڻ لاءِ وڌيڪ ڪارڪن گرفتار ڪيا آهن. همراهه باهه ٿي ويو، ٿاڻي تي ڪاهه ڪيائين، انچارج صوبيدار کي چيائين اسان جو جهيڙو ون يونٽ گورنمينٽ سان آهي، جيڪا اسان جون ٻنيون نيلام ڪريو، ٻاهرين ماڻهن کي هتي آباد ڪرڻ گُهري ٿي، اسين اها ٻني وڪڻڻ ڪونه ٿا ڏيون، انهيءَ ڪري اسان بک هڙتال شروع ڪئي آهي ته نيلام بند ڪريو، اسان روزانه ٻه هاري ورڪر انهيءَ لاءِ ڏيون ٿا ته اسان اها جدوجهد گهڻو وقت هلائي عام ماڻهن جي راءِ پنهنجي فائدي ۾ ڪري سرڪار کي مڃائي سگهون، تو بک هڙتال تي ويٺل ماڻهن کان وڌيڪ ماڻهو ڇو ٻڌا آهن، ڪمال چانگ ۽ محمد رحيم ڀرڳڙي کي چماٽون ڇو هنيون آهن، هاڻ توسان ذاتي جهيڙو آهي. ڀلي تون زيادتي ڪر.
صوبيدار جي دل ٻڪريءَ جهڙي، رات جو هڪ وڳي وڌيڪ ڪارڪن جيل مان آزادي ڪرائي ڪئمپ تي آيو. ڪارڪن سڀ هن جي جرئت تي حيران ٿيا، يحيٰ جي مارشل لاءِ هجي. جنهن بنگالين سان وڏا ڪيس ڪيا هجن، اسان جا وار ڪانڊارجي ويا، هن چيو ته جڏهن لوهه گرم ٿيندو آهي، تڏهن ڪا تبديلي ممڪن هوندي آهي.
هي همراهه اڳتي وڌندي ويو، تر جي زميندارن سان چوٽون کاڌائين، پيپلس پارٽي جي ڀَل ڀائي هجي. هرڪو وڏيرو پنهنجو ڦوهه مستيءَ ۾ هجي. ڪو ڪارڪن ڪرائيم ڪنٽرول ۾ ٻڌو وڃي، ڪو سئو ڏهه، ڪو ڊي پي آر، نڪو سڻڻ، نڪو ٻڌڻ. زميندارن جون زمينون گهٽيون ته نه پر وڌنديون ويون. ”عوام“ جي لفظ جو ايترو ته گهڻو استعمال ٿيو، جو ماڻهون ڀائين ته ڪنن ۾ کڻي آڱريون وجهن، يار وري ڪراچي جيل ۾ واڙيو.
23، 24 ورهين جو سنهڙو خوبصورت، گهاٽا گهنڊيدار وار، ڪتاب پڙهڻ جو شوقين، حسن پرست، سهڻي ماڻهو تي ساهه صدقو ڪرڻ وارو. يار ٽوڪيندا هئا ته چوندو هو ته ڪي گهڙيون ته مزو وٺڻ ڏيو. رڳو ڪِر ڪِر پئي پوَنا.
جيل ۾ جيل انتظاميه سان جهيڙو، يار نجم ڇڏ ضد. ڪمزور آهيون تڏهن ته بند آهيون. چوندو هو ته قيدين جا به ڪي قانون، آقائن ٺاهيا آهن، هي آقائن جا غلام انهن تي به عمل ڪونه ٿا ڪن. بنهه ڪي وحشي آهن، بصر مرچ جيل ۾ پنهنجن پئسن تي به نه کڻي اچون. هي ڪو انسانن جو ملڪ آهي، اصل باهه ٿي ويندو هو، جڏهن ڪو ٻيو ساٿي چرچو ڀوڳ ڪري کلائيندو هو، تڏهن وڃي ٽهڪن ۾ پوندا هئاسين. حاڪم هرڪو پنهنجو وارو وڄائيندو ويو، چوندو هو ته ’ڪئين قاسم ڪرڙا آيا ويا. ڪنهن نه ڪيو ذلت جو وهنوار.‘ همراهه اڳتي وڌندو ويو، تر جا وڏيرا منجهائنس بيزار، هاڻ هي ٿڪي ته هنن جي جان ڇُٽي، ويڙهه کان هرڪو پيو لهرائي. ماڻهو ويڙهه ڪندڙ جي عزت ڪن جيڪا بُزدل وڏيري کان پهچي ڪونه. جنهن جو سڄو هڏ چم خوشامند تي هريل، هنن جي ابن ڏاڏن جو درس ئي خوشامند جو ڏنل. ابا تنهنجو ڏاڏو سرڪار وٽ ڪرسيءَ تي وهندو هو، هن کي ’خان بهادر‘ جو لقب مليل هو، هن کي ڇهن مهينن جي سزا ڏيڻ جو اختيار هو، پر انهيءَ ڳالهه تان ڪنهن به پڙدو نه کنيو ته اهي اختيارات ڪنهن ڏنا، ڇو ڏنا.؟ ايترو به نه چيائون ته اسان جا وڏا ملڪ جا غدار هئا، پنهنجي دور جا بزدل هئا، تڏهن به جيڪر اسان جي ايندڙ نسل ۾ صحيح سوچ پيدا ٿي سگهي. هي وڙهندي وري به ٻڌو. هن جي مائٽن کي دڙڪا مليا. ڪامورو ذهن، نئين ڏاڍي سرڪار، ابا ٿڌو ٿي هاڻ ته سر ٿو وڃي. گذر ڪيئن ڪنداسين، ڪيڏا خرچ، رڳو تو جيلن جو ٺيڪو کنيو آهي. ٻيا به ته ماڻهو آهن، سڀڪو ٺريو ٺپريو ويٺو آهي. پوڙهن جا اشارا ٽوڪون، تون چيئرمين ٿي به سٺي خدمت ڪري سگهين ٿو. عوام سان لاڳاپو رهندو، رڳو جيلن ۾ ڇا رکيو آهي. اسان مئا ويٺا آهيون.
جيڪي بزرگ اڳي هن کي مٿي اُگهاڙو لوفر جيل ۾ وڃڻ ڪري نفرت ڪندا هئا. سي خوشامند تي لهي آيا. ڪنهن ڏاهي جو قول آهي ته ”جڏهن مڙس بندوق جي ڳوليءَ کان نه مڙندا آهن. تڏهن فريب کان ڪم ورتو ويندو آهي.“ هن جدوجهد کان منهن موڙيو. هي چيئرمين ٿيو. ڪامورن جي دردن تي ڊوڙون پائڻ لڳو. ڪڏهن هوءَ آفيس ڪڏهن هيءَ آفيس هي سدائين چپ ڪرٽيندو رهندو هو. چوندا هئا ته هن کي سک نه هو، هن کي ڏٺي ڏينهن ٿيو ويندا هئا. ڪڏهن ساعت نه سرندي هئي. هاڻي مهينا گذريو ويندا هئا. ملڻ گهٽ ٿيندو هو. اوچتو حادثو پيش آيو، هي اسان کان هميشه لاءِ هليو ويو. ڪي ڳُڻ ڇڏي ويو آهي جيڪي سدائين چڀندا رهن ٿا.