نوف
سنتري هن کي منهنجي پاسي کان وٺي لنگهيا. هن منهنجي منهن ۾ نهاريو، مون هن جي منهن ۾ نهاريو، هي منهنجي نظرن کان ۽ خيال کان سدائين لاءِ پري ٿي ويو. آءٌ واٽ ۾ گڏجندڙ ماڻهن کان منهن لڪائيندو چپ چاپ پهتس، منهن انهيءَ ڪري ٿي لڪايم جو منهنجي اکين ۾ لڙڪ هئا، اها بزدلي مون ظاهر ڪرڻ نٿي چاهي.
نوف جي عمر 18 سالن جي لڳ ڀڳ هئي، شڪل جو يار ڪارو هو، پر جنهن فڪر هن کي ڦاسيءَ جي تختي تي چاڙهيو هو، انهيءَ فڪر هن کي سلهه جي شروعات ۾ پهچائي ڇڏيو هو، ٽي بي هن يار جي ماس ڪورڻ سان گڏ ڪاراڻ کي به ڌوئي ڇڏيو. ڪاراڻ ڌوئڻ کان پوءِ يار جا خدو خال ڏاڍا وڻندڙ هئا، پورو پنو قد، ويڪري ڇاتي، سنهڙو بدن، گول ڊگهيون ٻانهون، نوڪدار نڪ، سنهڙا چپ، موتئي جي گل جهڙا ڏند، ترنم سان ڀرپور آواز، ننڍڙيون سرمي پاتل اکيون، سنهڙي ڳچي، آقي باقي منهن تي سدائين مُرڪ، تنهن ته هيڪاري هن جي شخصيت دلچسپ بنائي ڇڏي هئي. اسان جي شهر جي آدمشماري ٽي، چار هزارن جي لڳ ڀڳ هئي، شهر ۾ رهندڙ ماڻهن لاءِ تفريح جو ڪو به پروگرام ڪو نه هو، سڀئي ويچارا واپار ۽ مزدوري کان واندا ٿي، شام جو جڏهن ڊيوٽي تان لهندا هئا، تڏهن شهر کان ٻئي شهر ويندڙ پڪي سڙ ڪ تي چهل قدمي ڪندي نظر ايندا هئا، ڪڏهن ڪڏهن مونکي به موڪل ملي ويندي هئي ته آءٌ به انهيءَ ساڳي رستي تي چڪر لاءِ ويندو هوس.
نوف کي گهڻو ڪري مورين تي اڪيلو ڏسندو هوس، خبر نه آهي ڪهڙي دنيا ۾ غرق ڏسبو هو، وري جڏهن هن کي پنهنجي ڪاروبار تي ڏسندو هوس، تمام دلچسپ لڳندو هو، سدائين کِل، هر ڪنهن سان گهرو، مون ڪڏهن به هن کان ڪو بيزار نه ڏٺو.
ائين رفتي رفتي منهنجي دلچسپي هن سان وڌندي ويئي، اسان جو اُٿڻ ويهڻ، گهمڻ ڦرڻ گڏ ٿيڻ لڳو، اسان جا تعلقات پيار جي انتها تائين پهچي پيا.
اسان جي تعليم صرف پرائمري جي 2، 3 درجن تائين هئي. اسان جو اخبارن ۽ ادبي رسالن سان تمام گهڻو لڳاءُ هو ۽ دنيا ۾ جيڪو به وهندو واپرندو هو، انهيءَ کان اسين چڱي طرح واقف هئاسين. هڪ ڏينهن ائين وهندي خبرون چارو ڪندي اسان کي اچي پڙهڻ جو شوق ٿيو، منهنجي تعليم ته پيءُ جي مري وڃڻ جي ڪري ختم ٿي ويئي هئي. ڀلا انهن کانسواءِ هن سماج ۾ ڪير ٿو ڪنهن جي مدد ڪري، پر نوف جي تعليم ماءُ پيءُ ۽ ڀائر زندهه هئڻ جي باوجود ختم ڪئي ويئي هئي. نوف کان انهيءَ دريافت ڪرڻ تي معلوم ٿيو ته هنن جي مالي حالت ٺيڪ نه هئي، پڙهائيءَ جو خرچ تمام ڳرو هو، شهر ۾ هاءِ اسڪول وغيرهه ڪين هو.
انهيءَ ڪري هن کي اسڪول مان ڪڍي ننڍڙي دوڪان تي ويهاريو ويو هو. آءٌ پنهنجي ڪم کان ڪلاڪ اڌ ڇٽي پائي اچي نوف وٽ ويهندو هوس. هو چوندو هو ته ڀاءُ ڇا ڪريون، دڪان سان دل بنهه نٿي لڳي. هت رڳو ڪوڙ، بيجا خوشامند ڪرڻي ٿي پوي. انهيءَ کانسواءِ 5، 6 سال ٿيا آهن، پر دڪان جو اڪائونٽ ٿو سنڀالجي ته ٻيڻا سور، سدائين قرضين جون چٺيون پيون اچن، رات جو ننڊ به پوري نٿي ڪجي، صبح جو 6 وڳي اچان ٿو، رات جو 9 وڳي وڃان ٿو. ڪابه زندگيءَ ۾ دلچسپي نه آهي، ماضي به پريشانين ۾ گذري ويو، مستقبل جو به سوجهرو نه آهي. دنيا جون خبرون ۽ حالات ڏسيو منهنجي ته اکين ۾ لڙڪ ڀرجيو اچن، ڏس ته ٻين قومن ڪيتري نه ترقي ڪئي آهي.
جرمني جيڪا سدائين لڙاين ۾ پيڙهي آهي، پر انهن جي ماڻهن جي رهڻي ڪهڻي ڏسو ته ڪهڙي نه پُررونق آهي، سفيد ڪپڙو بدن جي صفائي ۽ صحت سٺي آهي. هنن کي ڪابه معاشي پريشاني نه آهي.
هنن جا دماغ سدائين نين ايجادن ۾ مشغول آهن، اسان جا معاشي تنگين جا چوسيل دماغ انهن ايجاد کي ڏسي انهن جي حيثيت کي پهچڻ کانسواءِ ائين وڦلڻ شروع ڪريو ڏين، سبحان الله، الله جو شان، ڪي ته ائين به چون ٿا ته هنن ڪافرن جو دماغ خراب ٿيو آهي، اجهو روسين چنڊ تي راڪيٽ موڪليو آهي، جو ڪاميابيءَ سان چنڊ تي پهچي ويو آهي، ان جي ڀيٽ ۾ اسان جي ملڪ نه لڙائي ڪئي نه ڪو ايڏو انقلاب ڏٺو، پوءِ خبر نه آهي ته ڇو تباهه برباد آهيون، مون کيس ٿورو لفظن ۾ چيو ڀاءُ! اهو سڀ ڪجهه تعليم سان ٿي سگهي ٿو، پنهنجي ملڪ ۾ سئو جي پٺيان 8، 3 ماڻهو مس پڙهيل آهن، سي به نوڪرين پٺيان، ملڪ جي سياست تي اڻپڙهيل وڏيرن جو ڪنٽرول.
جن کي ملڪ جي عزت کان پنهنجي عزت ۽ دٻدٻو زياده عزيز. پوءِ نوف يار چوندو هو ته ملڪ ڇڏي ڪنهن ٻئي ملڪ ۾ هلون، جتي راحت هجي، آرام هجي، اوچ نيچ جا سَنڌا نه هجن، ائين ڳالهين ڪندي هڪ ٻه سال گذري ويا، پر نه اسان جي حالت بدلي، نه اسان جا اُڀرندڙ جذبا گهٽيا.
نوف دوست کي ته اهڙي اچي جنون کنيو، جو باوجود اسلامي نظريه جي پيرڊ هئڻ جي، ڪڏهن ڏسان ته برٽش سفارتخاني کي پيو ليٽر لکي ته جيڪڏهن آءٌ مسيحائي ٿيان ته اوهان منهنجي تعليم جو بندوبست ڪندا! ڪڏهن روسي سفارتخاني کي پيو لکي ته آئون ڪامريڊ آهيان منهنجي تعليم اڻپوري آهي، اوهان جي ملڪ ۾ منهنجي تعليم جو بندوبست ٿي سگهندو. يار کي مذهب جي نه ساڃهه نه ضمير جي، چوندو هو ته آئون نماز به انهيءَ لاءِ پڙهندو آهيان ته من اتان به ڪجهه وري، هر هڪ جي زبان تي نوف جو نالو هجي، پر منهنجي نرڙ تي ڪاري داغ جو نشان اچي ٿيو آهي، پر آرزو هڪ به نه پوري ٿي، البت بدن زياده ڪمزور ٿيندو وڃي ٿو، چمڙي اڳين کان ڪجهه ڍري معلوم ٿي رهي آهي، اهي ڳالهيون اهي بحث سدائين ٿيندا رهندا هئا.
هڪ ڏينهن منهنجو هن وٽ وڃڻ ٿيو، چيائين ته يار اچ ته خوشخبري ٻڌايانءَ ائين چئي تازي اخبار کڻي منهنجي اڳيان ڪئي ۽ چيائين پڙهه مون اخبار شروع ڪئي، فسٽ هيڊنگ، حڪومت جاگيرداري ۽ زمينداري ختم ڪري رهي آهي، چيومانس توکي ته رڳو زمينداري ۽ جاگيرداري جي لڳي پيئي آهي، آڱر جي اشاري سان چيائين يار اها نه هيءَ، مون پڙهڻ شروع ڪيو ته حڪومت جيلن ۾ تعليم جو بندوبست ڪري رهي آهي. 10 کان 20 سال وارن قيدين کي بي . اي، ايم . اي ۽ بي . ٽي وغيره پڙهائڻ جو بندوبست ڪري رهي آهي، مان چيومانس پوءِ پنهنجو انهيءَ ڳالهه سان ڪهڙو واسطو، چيائين ڇا تون تيار نه آهين، مون چيو ته تون ڳالهه کولي ٻڌاءِ، تون ڇا ٿو چاهين، هن آهستي پنهنجو وات منهنجي ڪن تي رکي چيو، فلاڻو وڏيرو تون ختم ڪر ۽ هو مان ٿو ختم ڪريان. اهڙي نموني هي جي سدائين غريبن جو رت پيا چوسيندا انهن مان به عوام جي جند ڇٽي پوندي، پاڻ کي به 20 . 20 سال سزا اچي ويندي، ايم . اي ڪري اچي غريب مظلوم انسان جي خدمت ڪنداسين. هنن جي تعليم ۽ عقل جي زور سان بيروزگاري ۽ بُک به دور ڪنداسين. پنهنجي شهر کي پئرس جيان سينگارينداسين، ٿي سگهيو بين الاقوامي معاملن کي به پيار ۽ محبت ذريعي حل ڪنداسين. آءٌ هن جي پيلي ۽نماڻي صورت ۽ ڀريل نظرن کي نا اميد ڪري نه سگهيس، ٻنهي گڏجي هڪ ڏينهن تي اهو پروگرام رکيو، مقرر ٽائيم تي هو يار قتل ڪرڻ ۾ ڪامياب ٿي ويو ۽ مون کان خوشنصيب بچي ويو. انهيءَ کانپوءِ آئون جڏهن به نوف کي جيل تي ملڻ ويندو هوس، مونکي چوندو هو ته تون بدنصيب آهين، وقت ايندو آئون توکي انسان بنجي ڏيکاريندس، تون منهنجي زندگي تي رشڪ ڪندين آءٌ شرمسار ٿي ڪنڌ کڻي هيٺ ڪندو هوس، هڪ ڀيرو ملاقات ۾ هن کان پڇيم ته، اڃا پڙهائي شروع نه ڪئي وئي، کلي چيائين ته، جڏهن ڪيس پورو ٿيندو، سزا مقرر ٿيندي انهيءَ ڏينهن کان منهنجي پڙهائي شروع ٿيندي، باقي منهنجو علاج باقائده ٿي رهيو آهي، صحت هاڻي سڌرندي رهي ٿي، ڪجهه ڏينهن کانپوءِ نوف جو ڪيس هلي پورو ٿيو، پر اُميد پوري نه ٿي.