ننڍڙو دماغ
جعفر جي اها عادت هوندي هئي ته جيڏانهن پڻس ويندو هو، هي به انهيءَ جي پٺيان روئي رڙي ويندو هو، ڀلا گهر ۾ هي ڪنهن وٽ رهي، هن جي ماءُ تي هن جي اچڻ شرط پنهنجي زندگيءَ جو صدقو ڏيئي وڃي رڻ جي واهي ٿي، پڻس مجبور ٿي هن کي پاڻ سان وٺي ويندو هو. هڪ ڏينهن هن کي زميندار کان ٻج کڻڻو هو، انهيءَ ڪري صبح جو سوير مُلان جي آواز تي اٿيو هن سان گڏ جعفر به اکيون مهٽيندي کٽ تان اٿيو.
پڻس گڏهه تي آٿر وغيرهه ٻڌي زميندار جي ڳوٺ روانو ٿيو، زميندار جو ڳوٺ 5، 6 ميل کن پري هو جعفر به اوڏانهن هلڻ لاءِ پنهنجي صورت ۾ ڦيرو آندو، پڻس مجبور ٿي هن کي پاڻ سان گڏ هلڻ لاءِ چيو، ڳوٺ کان ٻاهر جعفر گڏهه تي سوار ٿي مزا ماڻيندو زميندار جي ڳوٺ پهتو، زميندار صاحب ننڊ مان شايد هاڻي اُٿيو هو، جو هو بنگلي جي اڳيان ٻنجري تي هڪ پير رکي ڏندڻ ڏيئي رهيو هو. اڙي خدو-ٻيا هاري وهراج شروع ڪرڻ وارا آهن. تون اڃان هاڻي ٻج کڻڻ آيو آهين سائين ٻيا پاڻ ۾ گهڻا ساٿي آهن، مان اڪيلو آهيان جڏهن جعفر جوان ٿيندو تڏهن ڏسجان ته سڀني کان اڳ ٻج کڻڻ ايندس. اڙي پوءِ جڏهن جعفر جوان ٿيندو تڏهن ٻج کڻڻ اچج. سائين ائين نه ڪريو مون محنت ڪري زمين تمام سٺي ڪمائي آهي. مهرباني ڪري ٻج ڏيو، الله گهريو آهي ته منهنجي محنت سجائي ٿيندي نه ته ٻج جا پئسا مون جي کاتي لکجو، آئون توهان کي ڪڙيي جي کاٽي کڻي پئسا پورا ڪري ڏيندس. اڙي بيوقوف اهي اڍائي مڻ به ٿو پاڻي ۾ وڃائينءَ. سائين مون توهان سان واعدو ڪيو آهي ته ڪمائي ڏيندس. چڱو هتي صحيح ڪر.
اڙي ڪارا هن کي اڍائي مڻ ساريون توري ڏي. جعفر جو ننڍو دماغ سمجهي نٿي سگهيو ته هي ڇا آهي. هيڏانهن سڀ ماڻهون ۽ مولوي پيا چون ته زمين ۽ آسمان الله جا آهن، جعفر سوچيندو وڃي ٻاراڻي دنيا ۾ نڪتو گڏهه جي پويان پنڌ ڪنڌي هن جا اُگهاڙا پير سڙڻ لڳا، ڪيٻائي ڪيٻائي زمين تي پَٻ رکي هلڻ لڳو. پڻس جنهن کي زميندار جي تنبيهه آپي کان ٻاهر ڪڍي ڇڏيو هو، تنهن جعفر کي هڪ لپاٽ ورائي کڻي ڪڇ تي کنيو. جعفر سڏڪا ڀرڻ لڳو. زمين زياده تپندي ويئي، جعفر جو پيءُ به آخر انسان هو. انهيءَ جا به پير سڙڻ لڳا، هن کي جعفر لاءِ احساس جاڳيو، هن جعفر کي ڇاتي سان لاٿو، جعفر جا سڏڪا بند ٿي ويا. گڏهه پنهنجي رفتار سان هلندي ويئي. ٿڪي ته هوءَ به پئي هئي، پر ڇا ٿي ڪري سگهي، جعفر پيءُ تي هڪ ڇوڪري جو بار، ٻيو اگهاڙا پير وارياسي زمين تي سڙڻ لڳا.
رات ڏينهن جي محنت ڪرڻ کان پوءِ اڄ جعفر جو پيءُ خوش هو. هن جي کوڙي ٻين هارين کان وڏي ڏسڻ ۾ پي آئي، کري ۾ سڀ هاري اچي گڏ ٿيا. ٿوري دير جي انتظار کان پوءِ پريان ڏسڻ ۾ اڳيان ڪمدار ۽ ان جي انتظار کان پوءِ پريان ڏسڻ ۾ اڳيان ڪمدار ۽ ان جي پٺيان هڪ اڀرو جسم، پير اُگهاڙا، گوڏ ٻڌل، مٿي تي سامهيءَ جا پُڙ رکيل، شايد واهي هو. جعفر جي ننڍڙي دماغ وري سوچيو ته اهو ڪير پيو اچي ڀلا؟ جعفر جو ننڍڙو دماغ ڪيئن نه سوچي، هونئن ته هر هڪ ڪچهري يا مسجد ۾ اهو ٻڌندو هو ته زمين جو مالڪ خدا آهي. انهي کان سواءِ هن کي ان جسمن کان مٿڀرو هڪ جانور ئي سوار ڏٺائين، جعفر جو دماغ اهي ڳالهيون، سوچيندو وري به کري ۾ آيل، ڪمدار ۽ ڏونگهين ڏانهن مائل ٿي ويو. زميندار صاحب گهوڙي تان لهڻ کانپوءِ سڌو سينگاريل کٽ تي وڃي ويٺو. هوءَ جيڪا وڏي کوڙي ڏسڻ ۾ پئي آهي. ٿوري دير کان پوءِ هن جا ٽي ڀاڱا ڏسڻ ۾ پي آيا، ٽن ڀاڱن مان ٻه ته ٿوري دير ۾ اٺن تي روانا ٿي ويا. جعفر جي پيءُ جي ڄڻڪ دل جا ٻه پاسا وڃي چڪا هئا باقي هڪ حصي مان مرشد جو حصو ۽ مسجد جو حصو، تپيدار جي گهوڙي جو داڻو، واڍي ۽ لوهار جي آهت، فقيرن کي ٻُڪ هوءَ جا پهرين وڏي کوڙي نظر اچي رهي هئي انهي جڳهه تي ڏهن ٻارهن مڻن جو دڳ نظر اچي رهيو هو.
زميندار – اڙي خدو اچ ته حساب ڪريون، زميندار هڪ وڏي بندي کولي ٽوٽل ڪرڻ شروع ڪيو سانوڻ ۾ ٻه مڻ سارين جا پنجويهه رپيا بڍي ۾ هڪ مڻ سارين جو پندرهن روپيا. سائين اهو ته ظلم آهي،خدوءَ چيو.
چپ ڪر بدمعاش احسان جو بدلو اهو ٿو ڏين نه ڏيانءَ ها ته ڇا ڪرين ها، بکن مرين ها خدو ويچاري کڻي ماٺ ڪئي، جو هن کي وري سانوڻ ۽ بڍو سُجهندو هو. متان زميندار آئينده لاءِ ناراض ٿئي. خدو ويچارو گڏهه تي ان رکي گهر اچي رهيو هو، ته هلندي جعفر چيو ته بابا الله هيترو ان ڪيڏانهن ڪندو، جعفر جو ڏوهه نه هو پر هن کي ٻڌايو اهو ويو هو ته زمين جو مالڪ الله آهي، گهر پهچڻ سان جعفر سارو ڏينهن ڊوڙيو ڊڪيو هو، سو ته سويرئي سمهي رهيو، جعفر جي پيءُ کي ننڊ ته گهڻي هئي، پر ڳڻتين ننڊ حرام ڪري ڏنيس. ڀلا ڳڻتيون ڇو نه ٿيندس جو جعفر جا ڪپڙا ڦاٽي ويا هئا. جعفر جي پير ۾ جتو به نه هئو. شهر ۾ وڃڻ ته هن گهڻا ڏينهن ٿيندا ڇڏي ڏنو هو، جو سيٺ مولچند هن تي پئسا گهرندو هو.
اهي خيال ايندي ئي ننڊ کڻي ويس، صبح جو اٿيو ڪم ته هاڻي هن کي سجهندو ڪين هو. ماني ته جعفر جي ناني هنن کي تيار ڪري ڏيندي هئي، ڏڌُ جعفر پاڙي مان وٺي ايندو هو، ٿڌي ڏڌ سان ماني کائي دل کي وندرائڻ لاءِ جعفر کي چهنڊڙيون وجهي رهيو هو ته اوچتو ٽامي جي گهنڊ جو آواز ڪنن ۾ گونجڻ لڳو، سڄو ڳوٺ خوشين ۾ نه پي ماپيو، خدوءَ جي دل ۾ ته انهيءَ ٺڪاءُ ٻڌڻ شرط خبر نه آهي ته ڇا ٿي گذريو هوندو جو هن کي خبر هئي ته جيڪي ٻه ٽي مڻ ان جا آهن سي مرشد جو نذر ٿيندا. آئون ۽ منهنجوجعفر اگهاڙا رهجي وينداسين، مرشد صاحب ڳوٺ جو چڱي مڙس جي اوطاق تي اچي لٿو، ڳوٺ جا سڀ ماڻهو اچي گڏ ٿيا، ڏن چالهيو شروع ٿيو، جعفر جو ننڍڙي دماغ جو هي سڀ ڪجهه ڏسندو رهيو پيءُ کان پڇيائين ته بابا هي ڪير آهي، جواب مليو ته هي پاڻ کي مرشد سڏائيندو آهي، هن مرشد کي جانچي ڏٺو وري وري جانچي ڏٺو هن کي ڏسڻ ۾ اها ساڳي پڻس واري صورت آئي، هن پڻس کي چيو ته بابا هي ته تو جهڙو آهي، پڻس هن کي جهڻڪ ڏيئي چيو ته هي الله جو پيارو آهي، الله هن جي سڀ ڪجهه ٻڌندو آهي، جعفر جو ننڍڙو دماغ هڪ وارو وري سوچ ۾ پئجي ويو، يڪا يڪ خيال آيس ته ڇا الله دوستن کي نوازيندو آهي، هن جو دماغ وري مسجد ڏانهن ويو جتي مولوي صاحب چوندو هو ته الله کي سڀ انسان هڪجهڙا آهن ۽ ساڳئي وقت اهو به ياد آيس ته الله انسانن کي تمام ويجهو آهي، هن جو دماغ پلٽو کاڌو، خيال آيس ته هي جيڪي مون خدا سمجهيا هئا سي ته سدائين انصاف کان پري ٿا رهن. جيڪو اسين ڪمايون ٿا، اهو سڀ کڻيو وڃن، اهو هڪ انسان کي ڌوڪو ڏنو ويو آهي، انسان جون انسان جي خلاف سازشون، هن جي ننڍڙي دماغ اڳيان چمڪڻ لڳيون، هن چيو ڇا جو زميندار ڇا جو هاري، ڇا جو پير، ڇا جو مرشد، ڇا جو خادم ڇا جو مخدوم، ڇا جو حاڪم ڇا جو محڪوم، سڀ هڪ من ۾ بيهڻ وارا انسان آهيون، امتياز ڇا جو، زمينداري ڇا جي، جاگيرداري ڇا جي، سڀ ڪمائينداسين، سڀ گڏجي کائينداسين، اهي خيال جعفر جي دل ۽ دماغ ۾ ڦرندا رهيا، هن اهي خيال پنهنجي دوستن جي اڳيان به ظاهر ڪيا، سڀ وائڙا ٿي سوچڻ لڳا.
هڪڙي منجهائن واڪو ڪري چيو ته ”اڙي ڇو پيا سور کائو هيترو وقت زندگيءَ جو بي سود ۽ تنگ گذري ويو.“
ٻئي چيو سڀني مزدورن ۽ هارين کي اهي ڳالهيون سمجهايون هي سچي ڳالهه آهي ٻڌڻ شرط سڀ تيار ٿي ويندا، ڪير انهي حقيقتن کان انڪار ڪندو. ٽئي چيو ته سڀاڻي پنهنجي ڳوٺ جي سڀني هارين کي اطلاع ڏيئي هڪ هنڌ ڪٺو ڪيو، گڏ ڪرڻ جو ڪم هڪ ساٿي تي رکيو ويو، سڀ ڳوٺاڻا رات جو هڪ ڪنگاڻي جڳهه تي ڪٺا ٿين ٿا، سڀني هارين جو بدن سو ڏينهن زمين کي چيرڻ وري ان کي سيرڻ چوڏهن ڪلاڪ مسلسل محنت هنن جي هڏن کي چور ڪري ڇڏيو هو، پر وري به ڳوٺاڻن جي همدردي خاطر انهن جي سڏ تي لبيڪ چئي اچي ڪٺا ٿيا هئا. جعفر هنن کي پنهنجي فرحت بخش زندگي گذارڻ جي پروگرام کان واقف ڪيو، گهڻي محنت ۽ ٿڪاوٽ جي باوجود جڏهن هنن اهو پروگرام ٻڌو، هڪ رات سڀ وائڙا ٿي ويا، هڪ ٻئي جو منهن تڪڻ لڳا، زندگي ۽ موت جو ٽڪر هو. گهڻي دير خاموشيءَ کان پوءِ هڪ پوڙهي خاموشي ٽوڙيندي چيو ته ڇو اچي چريا ٿيا آهيو آسمان ۾ ٿڪ اڇلبي ته واپس منهن ۾ اچي لڳندي، ڀت سان مٿو هڻبو ته مٿو ڦاٽندو. انهيءَ پير مرد ٻه ٽي چست مثال ڏيئي هنن کي شڪست دل بنائڻ جي ڪوشش ڪئي، شايد هو ظلم جو ستايل ٿي ڏٺو، پر نوجوانن جو خون ٽهڪي رهيو هو. سو هڪ ساٿيءَ اُٿي چيو ته چاچا اسان 18 ڪلاڪ محنت ڪري ماٺ نه وهنداسين اسان پنهنجو خون سڪائي سرمائيدارن کي عيش ڪرڻ نه ڏينداسين، زمين ۽ آسمان ۾ جو ڪجهه آهي سو سڀ قدرت کان مفت ملندو آهي، انهي لاءِ هڪ انسان جي حق تسليم ڪرڻ لاءِ تيار نه آهيون، اسان بکن ۽ سردين ۾ سڙڻ لاءِ نه خلقيا ويا آهيون، اسان وڏيرن جي ڪنهن به حق کي تسليم ڪرڻ لاءِ تيار نه آهيون.
جيڪو اسان سان ساٿ ڏئي سو تيار رهي، جيڪو غلامي ۽ بي عزتي جي زندگي گذارڻ چاهي، سو هن ڪچهري مان اُٿي وڃي. حق جي فتح ٿي، سڀني چيو اسين تيار آهيون. ٻه ٽي پير مرد انهي نظرئي کي مڃڻ لاءِ تيار نه هئا، پر مجبور هئا جو ڪن جا پُٽ ۽ ڪن جا ڀائيٽا ته ڪن جا دوست انهي راحت بخش زندگي واسطي انهي تحريڪ ۾ شريڪ ٿي ويا، انهي ڪري پير مردن کي شڪست کائڻي پيئي.
هن ميڙ ۾ اهو فيصلو ڪيو ويو ته هر هڪ ساٿي هر هڪ ڳوٺ ۾ هڪ هڪ ماڻهو کي اهو پيغام سمجهائي، صبح ٿيڻ شرط انهي تحريڪ پيٽرول تي باهه جو ڪم ڪيو، هرهڪ ساٿي ڳوٺ ۾ ٻچي کان وٺي پوڙهي تائين آرام بخش زندگي جو پيغام پهچائيندا رهيا. انهيءَ تحريڪ ۾ انساني ذهن کي روشن ڪندڙ، پروفيسرن به ڪافي حصو ورتو، حالات کي ڦرندو ڏسي جاگيرداري حڪومت جون اکيون کلي ويون، هر هنڌ هن تحريڪ کي دٻائڻ لاءِ سختي کان ڪم ورتو ويو، ملڪ جي چپي چپي تي ڳاڙهين پڳڙين وارا ڦرندا رهيا، جعفر اڄ خوش هو، جو هن جي زندگي بخش نظريئي کي عوام خوشي سان قبوليو هو. هن مزدور ۽ هاري ڪانفرنس سڏائڻ جو اعلان ڪيو، ماڻهن کي هن ميڙ سان ڪافي اُميدون هيون. هن ڪانفرنس کي ڪامياب بنائڻ جي هر ممڪن ڪوشش ڪئي ويئي. مقرر وقت تي مزدور ۽ هاري گهڻن نمونن ۾ جدا جدا قسمن جي لباس ۾ نظر اچي رهيا هئا. هر ڪنهن جي هٿ ۾ تحريڪ جو نشان نظر اچي رهيو هو. نوجوانن جو چهرو جوش ۾ لال نظر اچي رهيو هو. پوري ٽائيم تي ڪانفرنس جو افتتاح هڪ ضعيف ۽ سادي لباس پهريندڙ پروفيسر ڪيو. هن شروعات هنن لفظن سان ڪئي ته: ”منهنجا هم جنس انسانون، هي ميڙ ڪنهن انسان جي خلاف نه آهي، پر ظلم جي خلاف آهي، جيڪو انسان کي پنهنجي زندگي بي سود گذارڻ لاءِ مجبور ٿو ڪري، اسان هاڻ اهو ظلم ڪڏهن به برداشت ڪرڻ لاءِ تيار نه آهيون، انهي ۾ جيڪڏهن ڪو رڪاوٽ بنجندو ته انهي کي پرزا پرزا ڪري ڇڏينداسين. اسان حق جا طالبو آهيون، حق وٺي رهنداسين.“ انهي کان پوءِ ٻين نوجوان ساٿين پنهنجي زندهه پروگرام جي تصوير پيش ڪئي. ميڙ ۾ جوش وڌندو رهيو، هاري مزدور زنده آباد جا نعرا لڳندا رهيا، پوءِ هڪ سنهون ۽ قداور نوجوان اسٽيج تي نمودار ٿئي ٿو ۽ هاري ۽ مزدور جعفر زنده آباد جا نعرا هڻن ٿا. جواب ۾ جعفر وڏي آواز سان چوي ٿو ته مون انسان جي زندگيءَ جو چڱيءَ طرح جائزو ورتو. آءٌ سوچي سوچي ٿڪي پوندو آهيان ته انسانن ۾ هيترو امتياز ڇو، قدرت اسان کي اشرف الخلوقات جو شرف عطا ڪيو. هتي اسان ڪي مزدور آهيون، ڪي هاري آهيون، ڪي غلام ڪي بادشاهه، ڪي جاگيردار ڪي زميندار ۽ ڪي پير ته ڪي مريد، ڪي فقير، اهي امتياز ته اسان کي قدرت کان ٿيا هئا، بمصداق، ته جيڪو ڏاڍو سو گابو اسان هاڻ ڏاڍائي واري دؤر جو خاتمو آڻڻ ٿا چاهيون، جيڪو ذرو ذرو قدرت کان نصيب ٿيل آهي اهو سڀني جو آهي، انهيءَ مان سڀئي پنهنجون گهرجون حاصل ڪنداسين، پر انهيءَ قدرت جي ڏنل مال تي چند سرمائيدارن جو قبضو آهي، سرمائيدار مزدور ۽ هاريءَ کي پنهنجي خدمت ڪرڻ لاءِ وقف ٿو سمجهي. انساني عقل جو ڏيوالو هن کان پوءِ ڪهڙو ٿيندو. هي سامهون فلڪ بوس محلات ڏسو، انهيءَ جي ڀرسان جهوپڙي به ڏسو، انسانيت ۾ ايڏو امتياز ڇو؟ هنن ۽ اسان ۾ فرق ڪهڙو آهي، اڃان به توهان کي اعتبار نه هجي ته انسان جي تواريخ ڏسو. توهان يقين ڪريو ته اسين ڀائر آهيون، پوءِ ڇو ڪن چند ظالمن پنهجي مفاد لاءِ اسان کي هڪ ٻئي کان جدا رکيو آهي. انهن ڇو من گهڙت سرحدون ٺاهي اسان کي هڪ ٻئي جو دشمن بنائي ڇڏيو، اسان کي اهڙو نظام نه کپي قدرت جي ڏنل زمين جي انچ انچ جا حقدار اسين آهيون، اسان کي انهن نعمتن کان محروم رکيو ويو آهي. اسان ظالمن جي بنايل قانونن کي نه مڃينداسين، اسان جدا نه آهيون ۽ نه ئي جدا ٿينداسون، اسان اشرف آهيون ۽ اشرف ٿينداسين، هن کي اڃا ڪجهه چوڻو هو ته اوچتو بندوق جو ٺڪاءُ ٿيو، ميڙ مان جوابي نعرا بلند ٿيا: لڙنداسين، مرنداسين حق وٺنداسين پر پوئتي نه هٽنداسين. چند ڪلاڪن جي گولي بازي لڙڪ آڻيندڙ گئس استعمال ڪرڻ کان پوءِ ڪيترا نوجوان گرفتار ڪيا وڃن ٿا، ڪئين بي گناهه گولين جو نشانو بنجن ٿا. گرفتار ٿيل نوجوانن کي ڳريون سزائون ملن ٿيون جعفر کي موت جو پيغام ٻڌايو وڃي ٿو. هن پنهنجي ساٿين سان ملڻ جي خواهش ظاهر ڪئي، هن هڪ ساٿي کي سڏي ڪن ۾ ڪجهه چيو. جنهن کان پوءِ هن کي سپرد خاڪ ڪيو وڃي ٿو، جعفر جا ٻيا ساٿي انهي جو فصل کائين ٿا، عوام مٽيءَ جي ڍير تي عقيدت جا گل چاڙهين ٿا.