شاهه جو شاعراڻو دور...!
ڪوا سڀ تن کائيي چن چن کائيي ماس،
دو نينان مت کائيي، جن ڪو پيا ملن ڪي آس.
ٻئي دور وارن سنڌي شاعرن يوسف فقير کوکر ۽ روحل فقير ڪنڊڙيءَ واري ۽ ڪن ٻين جو به اهڙو شعر آهي، جنهن کي “ٻاڻيون” سڏيندا آهن.ٻيو دور عيسوي ارڙهينءَ صديءَ تائين هليو، جنهن ۾ انهن ڀاشا وارن دهرن جي نموني تي سنڌي شعر چوڻ ۾ آيو. جيئن شاهه ڪريم جي رسالي ۾ آهي ۽ جنهن کي سڌاري، وڌائي گهڻن مصراعن وارا بيت ڪيائون ۽ انهن سان گڏ ڳائڻ لاءِ وايون چيائون، انهيءَ قسم جي شعر جو باني شاهه عبداللطيف ڀٽائي هو. انهيءَ ساڳئي دور ۾ ۽ اهڙي ساڳئي شعر ۾ مذهبي شعر مداحون، معجزه وغيره چوڻ ۾ آيا، جو ڪلهوڙن جي صاحبيءَ ۾ عام هو.
ٽئين دور ۾ ميرن جي صاحبي ٿي اچي، جا اڻويهين عيسوي صديءَ جي وچ تائين هلي، جنهن ۾ اڳوڻي سنڌي شعر سان گڏ فارسي بحرن ۽ وزنن تي شعر چوڻ لڳا، بلڪ فارسي آميز سنڌي ٻولي شروع ٿي، انهيءَ قسم جي شعر جو باني سيد ثابت علي شاهه هو، جنهن جا مرثيا، منقبت ۽ ٻيو شعر مشهور آهي.
چوٿون دور انگريز جي صاحبيءَ سان گڏ شروع ٿيو، جو اڄ تائين هلندو اچي، جنهن ۾ ٽئين دور واري شعر زياده ترقي ڪئي ۽ سنڌي ديوان ۽ ٻيو انگريزي مضمون ۽ نموني جو شعر، بلڪ انگريزي آميز ٻولي ڪم ۾ اچڻ لڳي آهي.
مٿئين مختصر بيان مان معلوم ٿيو ته اسان جو اولياءَ شاعر حضرت شاهه عبداللطيف ڀٽائي ٻئي دور جي شعر جو باني هو. اگرچه تاريخي دستور موجب انهيءَ دور جو شعر به اڃا جهنگلي يا اڌ جهنگلي هو، ته به انهيءَ دور اندر انهيءَ ۾ سڌارو شروع ٿيو ۽ باقاعدي شعر چوڻ ۾ آيو. انهيءَ سڌاري جا صورت ورتي ۽ جا شاهه ڀٽائيءَ جي ڪلام جي خاصيت شمار ۾ آئي، اها ساڳي هئي.
اڄ لکئي پڙهئي سماج ۾ هر باشعور ماڻهو اها ڳالهه ڪري ٿو ته سگهڙ گهڻي ڀاڱي اڻ پڙهيا هوندا آهن، ان سلسلي ۾ مرحوم همايون قليچ بيگ مرزا جا هي لفظ شاهدي طور ڪافي آهن ته:
شاهه صاحب جي حياتيءَ جي احوال مان معلوم آهي ته شاهه صاحب کي ننڍي هوندي ڪا درسي تعليم نه ملي هئي، جيڪو علم حاصل ٿين، سو عالمن ۽ درويشن جي صحبت ۾، ڏسڻ ۽ ٻڌڻ جي وسيلي. هو پاڻ طبعي يا قدرتي شاعر هو، شعر کي هنر وانگي نه سکيو هو، جيئن هن زماني ۾ ضروري آهي. سڀ ڪنهن قوم يا ملڪ ۾ سچا خدائي شاعر هميشه اهڙا رهيا آهن، جو شعر نهايت ئي عمدو چيو اٿن مگر شعر جي قاعدي قانون جي ڪابه خبر نه پئي اٿن:
شعر تن جو ٿيو مٺو جهڙي نبات،
پر نه ڄاڻن فاعلاتن فاعلات.
(يادگار لطيف 1956ع، همايون قليچ بيگ مرزا)