ڏور بيت...!
سگهڙن جي ڪچهريءَ ۾ ٻين سوکڙين سان گڏ ڏور به ڏيندا آهن، ڇوته ڪچهريءَ جو سونهن ڀريو سامان، وندر ۽ ورونهن جو وکر ئي ڏور آهي يا ائين کڻي چئجي ته ڏور بنا ڪچهري اڌوري ۽ اڻپوري آهي. ويجهڙائي کان ڪي اهڙيون به سگهڙن جون ڪچهريون ٿينديون رهن ٿيون، جن ۾ ڪچهريءَ جو مرڪزي مواد ڏور ئي پئي رهيو آهي. ڏور، هر هڪ شاعر ۽ سگهڙ سولائيءَ سان ٺاهي پيش ڪري سگهي ٿو ۽ معنيٰ ۽ مطلب کان به پوريءَ پر، واقف ٿي ٻين کي ٻڌائي سگهي ٿو.
ڏور جي ابتدا به ان دور کان ئي سمجهڻ کپي، جنهن دور کان ڪچهريءَ ۾ ٻيو مواد پيش ٿيو، هر هڪ ڇاڙهه، وقت جي تقاضا آهر، پنهنجي پنهنجي زماني ۾ ظاهر ٿيندي رهي، تنهنڪري ائين چئي سگهبو ته ڪيترين ڇاڙهن يا صنفن جي ظاهر ٿيڻ ۾ ڪجهه نه ڪجهه وقت جي وٿي ضرور آهي پر ائين نه جو صديون شمار ڪجن، شاهه ڪريم، شاهه ڀٽائي، جلال کٽي توڙي ٻين جهونن شاعرن جي ڪلام مان ڏور جا بيت ملن ٿا. جهڙي طرح پرولي، ڳجهارت، ڏٺ، دراهي وغيره ۾ ڪانه ڪا لڪ رکيل آهي، اهڙي طرح ڏور ۾ به شاعرن ۽ سگهڙن ڪانه ڪا ڏاهپ ضرور ڏيکاري آهي، ڪچهري ۾ جا چيز پيش ٿئي، تنهن ۾ لڪ ضروري آهي ته جيئن ڪچهريءَ جو منڊل مچي، تنهنڪري ائين ڏسجي پيو ته ڏور ۾ به ڏاهن ڏٺ وانگر ڪانه ڪا رمز ضرور رچي آهي، جنهن جي ڀڃڻ يا کُلڻ يا ڏوري ڏسڻ سان ڏور جو مطلب حل ٿيو وڃي، ڏور، ڏورڻ (ڳولڻ) مان ئي سمجهڻ کپي.
(لوڪ ادب جو تحقيقي جائزو)
جناب محمد عالم صاحب “عالم” يادگار لطيف 1956ع ۾ شايع ٿيل پنهنجي هڪ مقالي “شاهه صاحب جو شعر” ۾ حضرت شاهه عبداللطيف ڀٽائي جي بيتن جي تشريح ۾ ڪجهه بيت “ڏور” بيتن جي نشاندهي طور ڏنا آهن:دلبو منجهه درياهه، پکي پسي آئيا،
ويچارن ويساهه، آڻي اُت اڙائيو.
هي شعر معنيٰ خيز آهي، جو مان پنهنجي ناقص عقل موجب هن ريت بيان ڪريان ٿو ته:
درياهه (هي دنيا)، پکي (ٻه ملائڪ سڳورا هاروت ۽ ماروت)، يعني ته: جڏهن آدم ذات جو دنيا ۾ دخل ٿيو، تڏهن ڪيتريون ئي خرابيون پيدا ٿيون ۽ ملائڪ سڳورا چوڻ لڳا ته “اي رب سائين! تنهنجي وحدانيت کي قبول ڪرڻ لاءِ، عبادت کي بجاءِ آڻڻ لاءِ، اسان ئي ڪافي هئاسين، تو هي انسان ڇو پيدا ڪيا! هينئر دنيا ۾ ڪيتريون خراب رسمون رائج ٿي رهيون آهن.”
انهيءَ بعد الله پاڪ آزمائش لاءِ ٻن ملائڪ سڳورن هاروت ۽ ماروت کي انساني وصفون ڏيئي زمين تي موڪليو. جڏهن هو زمين تي آيا ۽ انسانن وانگر زندگي گذارڻ لڳا، تڏهن هڪ عورت تي عاشق ٿي پيا، سندن حالت اهڙي ٿي جو قدرت کانئن ناراض ٿي پئي ۽ سندن لاءِ حڪم ٿيو ته اوهان لاءِ سزا مقرر ڪئي وئي آهي، ليڪن ان سزا ۾ اوهان خودمختيار آهيو ۽ اوهان جي مرضي تي ڇڏيل آهي ته آخرت جي سزا قبول ڪيو يا هن دنيا جي. هن دنيا جي سزا اها آهي جو اوهان جي عام اڳيان تذليل ڪئي ويندي ۽ هن دنيا ۾ سزا اها مقرر ڪئي وئي آهي جو اوهان کي بابل واري کوهه ۾ تا قيامت اونڌو ڪري لٽڪايو ويندو. ٻنهي سزائن مان ملائڪ سڳورن پوئين (هن دنيا واري) سزا قبول ڪئي ۽ اڄ تائين ٻئي ملائڪ سڳورا ان بابل واري کوهه ۾ اونڌا لٽڪيل آهن. اها گواهي خود قرآن پاڪ به ڏيئي رهيو آهي.
شاهه صاحب جو شعر هڪ حقيقت آهي ۽ سندس هڪ شعر ۾ اُها رقت آهي جا ٻئي ڪنهن به شاعر جي شعر ۾ نظر نه ٿي اچي، شاهه صاحب فرمائي ٿو ته:
قسمت آنديون ڪونجڙيون وطن سندن روهه،
ڪنهنجو ڪونهي ڏوهه، رزق رازق هٿ ۾.
هي وڏو ڪمال آهي، جو سادن لفظن ۾ ڪهڙي نه عجيب ڪيفيت قائم ڪئي وئي آهي، هي شعر به نهايت رازدارانه آهي. منهنجي ناقص فهم موجب ڪونجڙيون لفظ پاڪ بيبين سڳورين لاءِ استعمال ڪيو ويو آهي، جو کين شمر لعين ڪربلا مان قيد ڪري شام ڏانهن وٺي ويو هو ۽ روهه لفظ مديني منوره لاءِ فرمايو ويو آهي. يعني ته قدرت بي پرواهه آهي جو ههڙن پاڪن پرديدارن تي ڪيتريون نه تڪليفون عائد ڪيون ويون هيون. سندن ملڪ مدينو شريف هو ۽ اڄ هو ڪيئن ۽ ڪٿي، ڪهڙي نه دلسوز حالت ۾ مجبور آهن.
(يادگار لطيف 1956ع)
راقم الحروف جي عاجزانه عقل مطابق مشهور واعظي عالمن وٽان ٻڌل عامي روايت کي نظر ۾ رکندي هيٺيون ڏور جو بيت به مٿئين سلسلي جي هڪ ڪڙي آهي.
نو نِيَر، ڏهه ڏاوڻيون، پندرهن پينڌ پياس،
بغل منجهه بگهاڙيون، لڱين لوهه لڳاس،
جُه ساجن سنڀرياس، ته ڇرڪ ڇنائين هيڪڙي.
(سُر کنڀات، د 4، ب17/جامع مستند شاهه جو رسالو)
بيت جي مُراد:
حضرت نبي ڪريم صلي الله عليه وآله وسلم جن جي چاچي بيبي فاطمه بنت اسد رضي الله تعاليٰ عنها جيڪا حضرت ابوطالب سائين جي گهر واري ۽ مولا علي مشڪل ڪشا جي امان سانئڻ هئي، جن جي پيٽ مبارڪ ۾ جڏهن حضرت مولا علي شير خدا تشريف فرما ٿيا، تڏهن پاڻ سڳورا ٻاهر کان جنهن وقت گهر ۾ تشريف فرما ٿيندا هئا ته ان وقت امان فاطمه بنت اسد اٿي بيهندي هئي، ان سندن اٿي بيهڻ تي ڪجهه قريش جي ماڻهن اعتراض ڪيو ته حضرت محمد صلي الله عليه وآله وسلم جن ننڍا ۽ بيبي فاطمه بنت اسد وڏي آهي، هئڻ ائين کپندو هو ته جنهن ويلي امان سانئڻ اچي ته پاڻ سڳورا ادب ۾ اٿي بيهن، پر هتي ان جي ابتڙ پاڻ سڳورن جي اچڻ تي امان سانئڻ اٿي بيهي ٿي. ان ڪري کين حضرت ابو طالب سائين کي چئي امان بيبي فاطمه بنت اسد کي اٿي بيهڻ کان منع ڪيائون. جنهن تي بيبي سانئڻ فرمايو ته مان پاڻ اٿي نٿي بيهان، پر منهنجي بطن مبارڪ ۾ جيڪو ٻارڙو (حضرت علي عليه السلام) آهي، اهو مون کي اٿڻ تي مجبور ڪري ٿو. جنهن ڳالهه تي عرب جي اعتراض ڪندڙ ماڻهن ڀروسو نه ڪيو ۽ آزمائڻ خاطر امان سانئڻ جا هٿ پير ٻڌي گهر ۾ ويهارڻ کان بعد حضرت ابو طالب سائين کي چيائون ته هاڻي پنهنجي ڀائٽيي حضرت محمد صلي الله عليه وآله وسلم جن کي سڏ ڪيو ۽ جڏهن پاڻ سڳورا صه گهر ۾ آيا ته واقعي به امان سانئڻ جي پاڪ بطن ۾ موجود ٻارڙي (حضرت علي عليه السلام) پنهنجي طاقت جي آڌار تي امان کي اٿڻ تي مجبور ڪيو ۽ اهي رسا ۽ زنجير ٽُٽي ويا ۽ مٿيون بيت به لطيف سائين جي چوڻي مطابق ان روايت جي شاهدي آهي.
ڏور بيت کي نظر ۾ رکندي لطيف سائين جو هي بيت به ساڳي نشاندهي ڪري ٿو ته:
مون کي مون پريَن، ٻڌي وڌو ٻار ۾،
اڀا ائينءَ چون، ته مڇڻ پاند پسائين.
(سُر آسا، د 4، ب 19/ڪلياڻ آڏواڻي)
بيت جي مراد:
جڏهن حضرت آدم عليه السلام کان جنت ۾ منع ڪيل داڻو کائڻ واري لغزش ٿي، تڏهن کيس هن سرزمين تي موڪليو ويو ۽ ان واقعي تي لطيف سائين جو هي بيت سگهڙ ڏيندا آهن، جيڪو شاهه سائين روحاني طور حضرت آدم عليه السلام جي چوڻيءَ طور لکيو آهي.