”سوهو قناصرا“ جي ”امر“ جون ”سرگوشيون“
”امر اقبال“.
”اقبال امر ٿيندو آهي ڇا؟!“
ڪراچيءَ ۾ ڪجهه دوستن سان ملاقات لاءِ ويل امر اقبال کان پنهنجي ڪلا ۽ مشهوريءَ جي مڳي (آرٽسٽڪ انا) جي عظيم دؤر مان گذرندڙ صدين جي صدا، اياز پنهنجي هڪ ڪيفيت دوران پڇيو هو. سيالڪوٽ واري اقبال جي امر ٿيڻ ۽ نه ٿيڻ وارو سوال ته هن جي ”ٻه قومي“ نظرئي کي عملي جامو پارائڻ لاءِ ”ڏٺل خوابَ“ ۽ ورتلَ ”سر“ جي خطاب واري جدوجهد سبب پيدا ٿيو هو، جيڪو خواب هاڻي ڀيانڪ خواب ۾ تبديل ٿي چڪو آهي. بقول محمد حنيف جي: ”ڪاش! علامه صاحب خواب ۾ ڪجهه ٻيو ڏسي يا ڪري ها!“.
سوهو قناصرا جي اقبال چنا نه ڪو اهڙو خواب ڏٺو آهي، نه ڪنهن ٻه ۽ ٽه قومي نظرئي جي نالي تي نفرت جي ديوار کڙي ڪرڻ واري نظرئي کي عملي جامو پارايو آهي ۽ نه ئي پرنس مير مهدي رضا، ڪنهن جيلاني يا ڪنگري هائوس کان ”سر“ جو خطاب ورتو آهي. هن ته بس اين اي ڊي يونيورسٽي ڪراچي ۾ سول انجنيئرنگ شعبي ۾ پڙهڻ وارن ڏينهن کان وٺي هيسيتائين، ناانصافين ۾ ڪڙهندڙ پنهنجي ۽ آس پاس وارن جي اندر جا احوال ڪڏهن، شاعريءَ جي صورت ۾، ته ڪڏهن اخباري ڪالمن، ته ڪڏهن وري ريڊيو جي مائيڪ وسيلي دل جو بار هلڪو ڪرڻ لاءِ ٻين سان پئي سليا آهن.
استاد حاميءَ جو لاڏلو رهندڙ اسان وارو هي اقبال پنهنجي، سلڇڻن ۽ ڪيوٽ ٻارن جهڙي سڀاءُ سبب خيرپور جي فردوس هوٽل،سچل آڊيٽوريم، سنڌ چلڊرين اڪيڊمي، ريڊيو خيرپور، خيرپور آرٽس ڪائونسل، سچل يادگار ڪاميٽي، شاهه عبداللطيف يونيورسٽي خيرپور، بينظير ڀٽو شهيد اوپن ايئر ٿيٽر ۾ ٿيندڙ ادبي، ثقافتي ۽ سماجي تقريبن ۽ ڪچهرين جو شهزادو هوندو آهي. درازا ۾ جڏهن هو سچل جي اسٽيج تي بيهي پنهنجو نظم ”سچلَ! تنهنجو سچ ڪٿي آ؟!“ پڙهندو آهي ته، ان نظم جي سٽن جي گرمائش ۾ گهڻن ئي ڪوڙن ۽ فريبين جي ڪنن جون پاپڙيون ڳاڙهيون ٿي وينديون آهن، پر هو پنهنجو نظم پڙهندو ويندو آهي، جيستائين وڃي ميان عبدالحق جي اڱڻ تي مختلف نالن ۽ حوالن سان قابض ٿي ويٺلن جا سڄا ڪن ڳاڙها نه ٿين. هو بلا جو اظهاري آهي، ڪَڙي ڳالهه به ائين ڪري ويندو ڄڻ ماکي پيو چکائي، پر جڏهن سمجهو ڪي سمجهن. انهن تائين امر جي ڳالهه پڄندي ته هنن جي شعور جي زبان امر پاران پنهنجي نثر ۽ نظم ۾ اوتيل زهر جو ذائقو ضرور محسوس ڪري وٺندي آهي.
جتي ٻارهو ئي ”ادي، ادي“ جو ورد هلندو هجي، ان شهر ۾ رهندي هن مشرفي آمريت وارن ڏينهن ۾ پنهنجي هڪ ڪالم ۾ لکيو: ”ڪنڌ ۾ ڪلي لڳل ڪامورن کي آڪسفورڊين انگلش ۾ ڇنڊ پٽيندڙ ۽ پڙهيل ڳڙهيل حلقن ۾ انٽيليڪچوئل ڪم پاليٽيشن طور سڃاڻپ رکندڙ هتان جي ضلعي ناظمه جي سياست ڏانهن ائپروچ ڀلي ته روايتي نه هجي، هن الائي ڇاڇا ڪري ڇڏڻ جا خواب به ڏٺا هجن، پر خواب ته خواب ئي هوندا آهن. ۽ سياست وري نئين لغت ۾ ڪوئلن جو ڪاروبار آهي، جنهن ۾ نه چاهيندي به هٿ ڪارا ٿي وڃن ٿا“.
امر پنهنجي مذڪوره ڪالم ۾ جنهن ميوزڪ اڪيڊميءَ جي ڳالهه ڪئي آهي، امر سان معذرت سان اها نفيسه شاهه ضرور ٺهرائي هئي، پر پوءِ خيرپور ۾ حياءَ ۽ حجاب جي پاڻمرادن محافظن گڏيل گورک ڌنڌي سان اها ميوزڪ اڪيڊمي بند ڪرائي. هاڻي اُهي مُحافظ همراهه ۽ انهن جو همدرد صحافي ئي ٻڌائي سگهي ٿو ته ميوزڪ اڪيڊميءَ جي بند ٿيڻ سان حياءَ ۽ حجاب پراڻي صورت ۾ قائم آهن يا نه. پردي کي شاهه عبداللطيف يونيورسٽيءَ جي ڪنهن شعبي مان ته خطرو ناهي، نه ته ان کي به بند ڪرائڻ لاءِ، سياست ۽ صحافت ۾ ڪئين بابري مسجدون ۽ مندر ويران ڪرائڻ جو وسيع تجربو رکندڙ قد آور مڙسن جون خدمتون بنا معاوضي حاضر هونديون.
امر اقبال جي ”سرگوشين“ ۾ مختياران بي بي جو ڪيس به آهي ته، باليءَ جي شهر جي اجڙڻ جو نوحو به آهي. هن پنهنجي ڪالمن ۾ ڳاڙهي موريءَ واري سياستدان جي پٽ جي خودڪشي تي به دل ۾ لهي ويندڙ سٽون لکيون آهن ته، هندوستان جي مشهور ليکڪه ارون ڌتي راءِ جي هڪ جملي تي شاندار ڪالم به لکيو آهي. اهڙو ڪالم لکڻ جي پسمنظر ۾امر اقبال کي نصيب ٿيل ڪراچي ادبي سنگت جي گڏجاڻين جو به حصو آهي .
پاڻ وٽ ادب ۽ صحافت ۾ خيالن جي چوري ته ڪا ايڏي وڏي چوري نه ٿي سمجهي وڃي، پر سڄي جا سڄا ڪالم، غزل ۽ نظم چورائڻ وارا داداگير به موجود آهن، ته اتي وري غربت وگهي پنهنجو ادبي ۽ صحافتي پورهيو ٻين کي وڪرو ڪري ڏيندڙ گمنام ڪردارن جون ڪٿائون به امر جي ڪالمن جو موضوع آهن، جيڪي جيڪڏهن هوم ورڪ ڪري لکيا وڃن ها ته، ضرور ڪنهن تحقيقي مقالي جهڙي جاءِ والارين ها، پر ان باوجود به امرَ پاڻ ملهايو آهي.
وري وري ڏسڻ جهڙي فلم ”ديوداس“ جي يگاني ڪردار چندر مکيءَ کي حوالو بنائي امر پاران لاڙڪاڻي جي سدا سهاڳڻين جي پوليس خلاف ڪيل احتجاج تي لکيل ڪالم پڙهندڙ جون اکيون آليون ڪرڻ جي سگهه رکي ٿو. هي اهو ڪالم آهي جنهن ۾ چندر مکيءَ جو ڪردار ادا ڪندڙ ماڌوري ڊڪشٽ جي ناچ دوارن ٽٽل ڇير جي ڪڙين جي ٽٽڻ جي آواز کان وٺي هن ڏانهن وڌيل هٿ جو به درد آهي ته ان جملي جو به جيڪو امر پنهنجي ڪالم ۾ به ڪوٽ ڪيو آهي. عورت جڏهن ان جاءِ تي پهچندي آهي ته پوءِ شورش ڪاشميريءَ جهڙا به ان جاءِ کي ”اس بازار مين“ جو نالو ڏيندا آهن، مطلب ته اها بازار جنهن جو هن ڪوجهي سماج ۾ ڪو نالو ئي ناهي. فوزيه سعيد تڏهن ته لاهور جي بازار تي لکيل پنهنجي شاهڪار ٿيسز جو نالو به “Taboo” رکيو هو. امر ان درد جي پنهنجي ڪالم ۾ تصوير ٺاهي آهي،جيڪا منهنجي پسنديده تصوير آهي.
ادب، سياست، ثقافت ۽ خاص طور خيرپور جي ماحول تي لکيل هي امر اقبالَ جي ڪالمن جو نه پر قلم جي اک سان ڪڍيل تصويرن جو البم آهي، جيڪو پڙهڻ جي عادي ڏوهارين کي ضرور نظر مان ڪڍڻ گهرجي.
اشفاق لغاري
حيدرآباد