جمالان: جنهن کي ”انصاف جي غربت“ ماري ڇڏيو!
جمالان جنهن کي هن ديس ۾ انصاف نه مليو ۽ هن زهر بڻجي ويل زندگيءَ جو زهر پي خاتمو ڪري ڇڏيو ۽ سندس پونئيرن جي مٽيءَ هاڻين پيشانين تي اخبار جي ٽه ڪالمي خبر جي هيڊنگ ڪنهن زخم وانگر رهجي وڃي ٿي ته: ”غربت جمالان جي وارثن لاءِ به انصاف ڏکيو ڪري ڇڏيو“.
”غربت“ ۽ ”جمالان“ هڪ ئي ماڻهوءَ جا ٻه نالا بڻجي ٿا پون، جيڪڏهن جمالان کي انصاف نٿو ملي ته سمجهڻ ايئن گهرجي ته ”غربت“ کي انصاف نٿو ملي.
..... ۽ جيڪڏهن انهي سموري منطر کي ٿورڙو ٻي ڪنڊ کان ڏسجي، ته هن ديس ۾ سڀ کان وڏو غريب ”انصاف“ ئي نظر اچي ٿو. ”انصاف جي غربت“ غريب جمالان کي ماري وجھي ٿي ۽ هوءَ عذابن جي سمنڊ مان تري وڃڻ لاءِ، چُپ چاپ مري وڃڻ واري رستي جي چونڊ ڪري ٿي.
مڌر ٽريسا جي هڪ تقرير مان اهو جملو ڪافي مشهور ٿيو هو ته: ”اسان کي بُک نه، پر مُحبت جو ڏڪر ماري ٿو وجھي“. ۽ هِتي جمالان لاءِ پنج اکر لکندي مان اجازت چاهيندس ته مون کي مڌر ٽريسا جي لفظن ۾ ٿورڙي تبديلي ڪرڻ ڏني وڃي ۽ اها تبديلي ايئن ئي ٿي سگهي ٿي ته: ”جمالان جهڙن ڪردارن کي بُک نه، پر انصاف جي غربت ماري ٿي وجھي“.
خيرپور جي ٺري ميرواهه تعلقي جي ڳوٺ صادق سوڍڙو ۾ نوجوان نياڻي جمالان سان ڏاڍائي ٿئي ٿي، پر قانون ڪجهه به نٿو ڪري سگهي. جوابدار آزاد گهمندا رهن ٿا ۽ ايئن ٻين لفظن ۾ ڄڻ ته هُو قانون سان به ڏاڍائي ڪندا ٿا رهن. جمالان کان اهو ڏٺو، سَٺو نٿو ٿئي، تنهن ڪري هوءَ انصاف جي غُربت جو تماشو ڏسڻ بدران پنهنجين پنبڻين کي هميشه لاءِ بند ٿي ڪري ڇڏي. جمالان زهر پي مري وڃي ٿي. قانون پوءِ به جيئرو رهي ٿو، ڇو ته هُو ڏاڍو غريب آهي. جمالان کان به وڌيڪَ غريب. هُو ويچارو جمالان وانگرُ زهريلي دوا جي بوتل به افورڊ نٿو ڪري سگهي.
ڪوئي ميروالا ۾ پکين جهڙن معصوم ٻارڙن کي قرآن جو سبق پڙهائيندڙ مختاران بي بي کي اهو نياپو پهچائي ته: ”بي بي! هِتي صرف تون اڪيلي نه آهين، هِتي کوڙ ساريون ”جمالائون“ به آهن، جن جي ڏک جي شبيهه بلڪل تنهنجي ڏک جهڙي آهي“.
جمالان سان ڏاڍائي ڪندڙ ۽ ان کان پوءِ سندس موت جو سبب بڻجندڙ جوابدارن جا پيرا آڱرين تي ڳڻڻ جيترن ڏينهن ۾ لٽجي به وڃن ها، جيڪڏهن ”ڪاوش“ جي ٽيم انهن پيرن مٿان وڃي کارا نه رکي ها. اخبار ۾ ڇپيل تصوير ۾ جمالان جي امڙ جون انصاف لاءِ اُڀيون ٿيل ٻانهون، هن ديس ۾ انصاف جي غُربت تي ماتم ڪندي نظر ٿيون اچن ۽ هڪ خاموش ماتم جو پڙاڏو سندس پوڙهي پيءُ جي جھونين اکين ۾ به پکڙجندو ٿو وڃي.
خيرپور ۾ جِتي کجيءَ جو فصل پوري رنگ ۽ روپَ سان پچي راس ٿي لهي ٿو. اُتي ئي خيرپور جي ئي تعلقي ٺري ميرواهه جي هن ڳوٺڙي ۾ ڪميڻائپ جو فصل به تيار ٿئي ٿو. جيڪو جمالان جي جھوليءَ ۾ موت جو ميوو ڇڏي وڃي ٿو. پر الائي ڇو قانون جي ادارن کان وٺي انساني حقن جي ڪميشن تائين، عورتن جي ڀلائيءَ لاءِ ڪم ڪندڙ اين جي اوز کان وٺي ”اليڪشن اليڪشن“ راند ۾ لٿل سياستدانن تائين، ڪوئي به ڪنڌ ورائي جمالان جي قبر ڏانهن ڪو نه ٿو ڏسي، جنهن مان پوسٽ مارٽم جي ڀَوَ کان جوابدار ڌر پاران سندس مرده جسم چوري ڪرڻ جو خطرو به باقي بچي ٿو.
جمالان جي عزت چورائي، بلڪه کسي وڃي ٿي. سندس زندگي چورائجي وڃي ٿي ۽ آخر ۾ سندس ٿڌي ٿي ويل جسم جي چوري ٿي وڃڻ جو خطرو به پونئيرن کي پريشان ڪري وجھي ٿو. راڄ جا ”چڱا مٺا“ جمالان جي پونئيرن کي خاموش ٿي ويهي رهڻ جي صلاح ڏين ٿا. ڇو ته هُو غريب آهن، واقعي ۾ جوابدار ڄاڻايل جو پيءُ جمالان جي پونئيرن کي سندس عزت ۽ سندس زندگيءَ جي بدلي ۾ ويهه هزار رپيا آڇي ٿو. ڇو ته هو غريب آهن..... تر جا ”ڪاڪا سپاهي“ ۽ هٿ ٺوڪيا صحافي (جن کي صحافي لکڻ صحافت تي طنز بڻجي پوي ٿو) جمالان جي پونئيرن کي ڊيڄارن ۽ ڌمڪائن ٿا، ڇو ته هو غريب آهن ۽ سنڌ جي دردن جو داستان بڻجي ويل پريس جمالان جي درد جي داستان کي فوڪس ڪري ٿي ڇڏي..... ڇاڪاڻ ته جمالان جا پونئير غريب آهن. هُو جيڪي اوندهه جي ڊگهي ۽ گهري جهنگ ۾ ڦاٿل هجن ٿا. اهي پنهنجي اونداهين زندگيءَ ۾ صرف ۽ صرف سنڌي اخبار کي ٽانڊاڻو سمجھن ٿا. اهڙو ٽانڊاڻو، جيڪو جڏهن ٽمڪڻ لڳي ٿو ته کين زندگيءَ جو احساس ٿئي ٿو ۽ سندن اجھاميل اکيون به ٽمڪي اٿن ٿيون.
نئين ڳالهه نئين ڏينهن جي نئين اخبار ٻڌائي ٿي ته اخباري ڪالم انصاف جي ٻوٽيل اکين کي ٿورڙو ئي سهي، پر کولي وجھڻ ۾ ڪامياب ٿي وڃن ٿا. اخباري صفحن ۾ ڪٽيل جمالان ڪيس جي ايف آءِ آر، پوءِ به هڻي هنڌ ڪري ٿي وجھي ۽ خيرپور جو ڊي پي او ۽ ڊي سي او پنهنجين ”بي پناهه مصروفيتن“ مان وقت ڪڍي، ڳوٺ صادق سوڍڙو پهچن ٿا ۽ کجين جي ڇڊيرڙي ڇانوَ ۾ جمالان جي زندگيءَ جيان جھُريل جھوپڙيءَ ۾ ويهي ان ڳالهه کي ٻڌي غور ڪن ٿا، جنهن ڳالهه جي چهري تان اخباري ڪالم دز لاهي ٿا وجھن. سماجي تنظيمن جي ليٽر پيڊس تي مذمتي بيان تيار ٿي وڃن ٿا ۽ سُپريم ڪورٽ کان هن واقعي جو پاڻ مُرادو نوٽيس وٺي انصاف ڪرڻ جي گُهرَ ڪئي وڃي ٿي.
انصاف جيڪو ڏاڍو غريب هجي ٿو. جمالان جي ان پوڙهي پيءُ کان به غريب، جيڪو هڪ وقت جي مانيءَ جيترا پئسا ڪمائڻ کان پوءِ ايندڙ ويلي لاءِ پريشان ٿي وڃي ٿو. پر مان هِتي ان خاموشيءَ تي سوچيان ٿو. جيڪا خاموشي خيرپور جي هر اسٽيج تي هِتان جي ادب ۽ ثقافت کي پروموٽ ڪرڻ جي ڳالهه ڪندڙ ضلعي ناظمه سيده نفيسا شاهه جي حصي ۾ اچي ٿي. ”ڪارو ڪاري“ تي پي ايڇ ڊي ڪندڙ ۽ سنڌ ۾ عورتن تي ٿيندڙ ڏاڍاين تي ڳالهائيندي جذباتي ٿي ويندڙ نفيسا شاهه هن واقعي جي موڙ وٽ پهچي الائي ڇا ٿي سوچي؟ مان نه ٿو ڄاڻان! مان ته بس اهو ٿو ڄاڻان ته هن ديس ۾ انصاف ان ”هوت“ وانگر هُجي ٿو، جنهن کي ماڻڻ لاءِ ”سسئين“ کي جبلَ جھاڳڻا پون ٿا. پير پٿون ڪرڻا پون ٿا ۽ آخر زندگيءَ تان ئي هٿ کڻڻو پوي ٿو.
...... ۽ هِتي جمالان به اهڙي سسئي بڻجي پوي ٿي، جيڪا انصاف جي هوت پنهل کي ماڻڻ جي ڪوشش ڪري ٿي ۽ نه ماڻي سگهڻ کان پوءِ لطيف جي اها سٽ ورجائيندي. پنهنجي ”هئڻ“ مٿان ئي منڌيئڙو ڦيرائي ٿي ڇڏي ته:
ڪهڙي منجهه حِساب، هئڻ منهنجو هوت ريءَ
(13 آگسٽ 2002ع)