اڏوهي ـ بدلجندڙ سماج جو هڪ عڪس
ڊاڪٽر زواگو ماسڪو جي زندگيءَ جي گهما گهمي ۽ ڀڄ ڊُڪَ وغيره کي ڏسندي اهو نتيجو ڪڍي ٿو ته اڄ جي جيئري ٻولي شهري ٻولي آهي. اهڙي ماحول ۾ فنڪار ڳوٺاڻي ٻولي ۽ تشبيهون ڪٿان آڻيندو، هو جيڪڏهن اهڙي ڪا ڪوشش به ڪندو ته اهڙي ٻولي زندگيءَ مان نه پر رُڳو ڪِتابن مان حاصل ڪيل ٻولي هوندي.
هن وقت ادب ۾ فرد ۽ سماج يا ادب ۽ زندگي جو بحث پس منظر ۾ هليو ويو آهي. ستر ۽ اسي جي ڏهاڪي ۾ ان سلسلي ۾ جيڪي بحث هلندڙ هُئا اُهي هاڻي ماضيءَ جو حصو بڻجي چُڪا آهن. ان جو مطلب ڪنهن هڪ يا ٻئي نڪتهءِ نظر جو کٽڻ يا هارائڻ ناهي پر هن وقت صورتحال تبديل ٿي چُڪي آهي. سنڌي وچولو طبقو جيڪو ان وقت نئون نئون شهرن ۾ داخل ٿي رهيو هو هاڻي ڪي قدر اُتي پنهنجيون پاڙون پختيون ڪري چُڪو آهي ۽ سندس مسئلن جي نوعيت تبديل ٿي چُڪي آهي.
ان ڳالهه کي پڻ نظر ۾ رکڻ ضروري آهي ته وجوديت پنهنجي ليکي رڳو هڪ نظريو ڪونهي. مختلف ليکڪن پنهنجي ليکي ۽ پنهنجي حالتن موجب ان جي سمجھاڻي ڏني آهي. ان لاڙي جي ٻن اهم ليکڪن سارتري ۽ ڪاميو تي نظر وڌي وڃي ته انهن اجتماعي جدوجهد ۽ سياسي/نظرياتي وابستگي کي زندگي جي ٻي معنويت کي هڪ مقصد ڏيڻ لاءِ ضروري خيال ڪيو آهي. خاص طور تي الجزائر جي آزادي جي جدوجهد ۾ سندن ڪردار مثالي رهيو آهي، پر اها نهايت حيرت جهڙي ڳالهه آهي ته سنڌ ۾ انهن ٻنهي ليکڪن کي ئي سياسي وابستگي/جدوجهد مخالف ڪري پيش ڪيو ويو آهي.
هن وقت سنڌي اديب ليکڪ مٿان ڪي نظرياتي/سياسي بندشون ۽ دٻاءُ ناهن، سندس لاءِ چونڊ محدود ناهي پر هڪ وسيع ميدان سندس آڏو آهي. سندس اصل امتحان ان ڳالهه ۾ آهي ته هو اها چونڊَ ڪيئن ٿو ڪري ۽ پنهنجي فن جا جوهر ڪيئن ٿو ڏيکاري.
اخلاق بنيادي طور وچولي طبقي جو ليکڪ آهي، انهي طبقي سان لاڳاپيل سندس ڪردار اندروني پيڙا مان گذرندي هميشه سماج ۾ پنهنجي مقام جي ڳولها ۾ هوندا آهن. زير نظر ناول اڏوهي جو ڪردار ان لحاظ کان ماڻڪ ۽ مشتاق وغيره جي ڪردارن کان مختلف آهي. انهن ڪردارن جي ابتڙ جيڪي زندگيءَ کان بيزار، سماج کان ڪٽيل ۽ پنهنجي اندروني پيڙا ۾ ورتل آهن ان ناول جو مک ڪردار هڪ اهڙو شخص آهي جنهن کي پاڻ کان وڌيڪَ پنهنجي خاندان ۽ ٻارن جو فڪر آهي، اها چنتا آهي ته سندس نه هئڻ جي صورت ۾ هو پنهنجي زندگيءَ جي معيار کي ڪيئن برقرار رکي سگهندا.
ناول کي ٽن حصن ۾ ورهايو ويو آهي. اڏ، اڏو ۽ اڏوهي. اهي دراصل ڪردار جي زندگيءَ جا ٽي مرحلا آهن جنهن مان گذري هو پنهنجي انت تي پهچي ٿو، منهنجي خيال ۾ ناول جي پيڙهه ان جو پهريون حصو اڏ آهي. يونيورسٽي جو هڪ استاد جنهن جي سڄي زندگي محرومين۽ عدم تحفظ واري ماحول ۾ گذري آهي. ڪردار جي خاصيت اها آهي ته منجھس فيصلي ڪرڻ ۽ ان تي ڄمي بيهڻ جي قوت ناهي ۽ ٻي ڳالهه ته کيس پنهنجو پاڻ تي ڀروسو ڪونهي. ان جو هڪ مثال ته اهو آهي ته هو فوزيا سان محبت ڪرڻ جي باوجود ان ڪري شادي نه ٿو ڪري جو هو پاڻ کي ان ذميواري کڻڻ جي اهل نه ٿو سمجھي پر پوءِ ماءُ جي چونڊيل ڇوڪريءَ سان شادي ٿو ڪري جنهن جي سوائي ٻار پيدا ڪرڻ جي ساڻس ٻي ڪا به هڪجهڙائي ناهي. ٻي اهم ڳالهه، جنهن تي سڄي ناول جو دارو مدار آهي، ويهه هزار روپين جو چيڪ آهي جيڪو کيس اڻ تڻ ۾ وجھي مريض بڻائي ڇڏي ٿو، اهڙا ڪردار اسان کي پنهنجي چوڌاري گهمندا ڦرندا نظر ايندا. خواهش ۽ ڊپ وچ ۾ ويڙهه ڪردار جي هڪ خاصيت بڻجي چڪي آهي. ان صورتحال ۾ ڪردار جنهن نفسياتي ڪيفيت مان گذري ٿو ان سان سندس شخصيت ۾ خاصيتي تبديليون واقع ٿين ٿيون. سندس لاءِ فيصلو غلط ۽ صحيح وچ ۾ ناهي پر اصل ڳالهه ان چيڪ کي قبول ڪرڻ ۽ ان جي نتيجن نه پر انهن جي ڊپ جي ڪري پيدا ٿيندڙ صورتحال وچ ۾ آهي. ان حالتن مان گذرندي هو پنهنجي آڏو مختلف منظر آڻي ٿو جِتي انتظاميه کيس ان رشوت جي عيوض پنهنجي فائدي ۾ استعمال ڪري سگهي پئي. جيتوڻيڪ انهن مان ڪا به ڳالهه واضع نه ٿي ٿئي پر ان ڪردار ۾ جسماني ۽ روحاني تبديليون واقع ٿيڻ شروع ٿين ٿيون. ڪردار جي ان رويي مان هڪ ڳالهه ته اهاظاهر ٿي سامهون اچي ٿي ته سماج ۾ نه رڳو اهو ته قدرن جو بحران آهي پر اهو سوال ئي پس منظر ۾ هليو ويو آهي. فرد جي مزاحمت جي جاءِ ڊپ وٺي ڇڏي آهي جيڪو فرد جي جسم ۽ روح ٻنهي کي چٽ ڪري ڇڏي ٿو.
ڇا هي ڳجھن جو سماج آهي. جتي هر ڪوئي ٻئي جي مرڻ ۽ ان جي ماس پٽڻ جي انتظار ۾ آهي، ڇا رشتا ناتا بس هڪ ڍونگ ۽ ڏيکاءُ آهن. اِها صورتحال ان وقت وڌيڪَ واضح ٿي سامهون اچي ٿي جڏهن ماڻهوءَ کي ڪنهن پنهنجي جي ضرورت پيش اچي ٿي. گهڻي ڀاڱي صورتحال مايوس ڪندڙ ئي آهي پر روشنيءَ جو ڪو اهڙو تروڙو ظاهر ٿئي ٿو جيڪو حيران ڪري ڇڏي ٿو، ناول جي ٻئي باب اڏو ۾ ليکڪ ان صورتحال جي نهايت وضاحت سان نشاندهي ڪئي آهي. اهڙا گهڻا ڪيسَ ته اکين آڏو آهن جِتي جڏهن ڊاڪٽر گڙدن لاءِ فيملي ڊونر جي ڳالهه ڪندا آهن ته بلڪل ويجھا مائٽ به امتحان ۾ پئجي ويندا آهن. هِتي جنيد جي ماءُ جو رد عمل بلڪل فطري آهي ته هوءَ اهو گوارا نه ٿي ڪري ته سندس پٽ جواني ۾ هڪ گڙدي کان محروم ٿي وڃي پوءِ ڀلي ان لاءِ کيس سؤ دليل ڇو نه ڏنا وڃن. ان سڄي صورتحال ۾ پڙهندڙ اهوئي محسوس ڪري ٿو ته ليکڪ جو مقصد ڪردار جي حياتيءَ جو انت آهي پر ائين نه ٿو ٿئي، ساڳي ريت مريض کي جيڪا امداد ملي ٿي اها پڻ ڏاڍي غير متوقع آهي. هونئن هِتي اڪثر ايئن ئي ٿيندو آهي ته هڪ عام وچولي طبقي جو ماڻهو ته پري رهيو پر جيڪڏهن ڪو نالي وارو ماڻهو به مصيبت ۾ اڙجي ٿو ته ان جي مدد لاءِ جيڪي اپيلون ڪيون وڃن ٿيون انهن جو ڪو اثر ڪونه ٿو ٿئي ۽ اهو ماڻهو وڃي پنهنجي انت کي پهچي ٿو، هِتي همراهه کي هر پاسي کان مدد پهچي ٿي. يونيورسٽي، شاگرد ۽ دوست سڀئي سندس واهر لاءِ تيار ٿي وڃن ٿا ۽ ايستائين ته نه رڳو کيس ڪڊني ڊونر ملي وڃي ٿو پر هو ٽرانسپلانٽ لاءِ پرڏيهه پڻ پهچي وڃي ٿو، منهنجي خيالَ ۾ صورتحال کي اهڙو رخ ڏيڻ مان ليکڪ جو مقصد پنهنجي ناول جي آخري بابَ اڏوهي تائين پهچڻو آهي.
ناول جو آخري باب اڏوهي باقي ناول کان ڄڻ ڌار بيٺل آهي. پڙهندڙن کي اڳ واري ڪردار کي ڳولهڻ/سڃاڻڻ لاءِ ٿورو سوچڻو ٿو پئي. شايد ليکڪ جو اهو مقصد آهي ته پڙهندڙ پاڻ اهو لاڳاپو قائم ڪري پر ڳالهه اها آهي ته ڪردار مڪمل طور تي تبديل ٿيل آهي. شروعاتي حصي وارو هڪ ڊڄڻو، فيصلو نه ڪري سگهندڙ، هر وقت پنهنجي ڪٽنب جي ڀلائي لاءِ سوچڻ وارو شخص هڪدم ئي ان جي ابتڙ هلڻ شروع ڪري ٿو. پئسو، گاڏيون، عورتون ۽ اين جي اوز هڪ بلڪل ئي اهڙو شخص جنهن کي اڏوهي اندران کوکلو ڪري ڇڏيو هجي. پڙهندڙ انهن ٻن شخصن ۾ لاڳاپو ڳولهڻ جي ڪوشش ڪري ٿو. ڇا ان تبدليءَ جو ڪارڻ ويهه هزار روپين وارو چيڪ آهي جنهن ليکڪ جي اندر ۾ هڪ ڇڪتاڻ کي جنم ڏنو هو ۽ جسماني ۽ ذهني تبديلي جو ڪارڻ ٿيو هو يا اُهي حالتون آهن جيڪي بيماري کان وٺي ٽرانسپلانٽ تائين پيش آيون آهن. اصل ڳالهه جِتي پڙهندڙ کي پهچڻ ۾ ڏکيائي ٿئي ٿي اها ڀلي منفي معنيٰ ۾ سهي ڪردار جي اندر جي مضبوطي آهي. هڪ عام ماڻهوءَ کان هڪ اهڙي شخص تائين جو سفر جيڪو پنهنجي فائدي لاءِ پنهنجي ڀائيٽي هٿان زال کي قتل ڪرائي ڇڏي ٿو ڏاڍو ڇرڪائيندڙ آهي. اها ڳالهه ناهي ته اهڙا ڪردار هتي موجود ناهن. هن وقت اسان جو سماج قدرن جي جنهن بحران مان گذري رهيو آهي ۽ جيڪا اڏوهي ان کي لڳي چڪي آهي ان جي ڪري نه رڳو اهو ته اهڙا ڪردار ڪا اڻ ٿيڻي ڳالهه ناهن پر انهن جي پيداوار ڏينهون ڏينهن وڌندي پئي وڃي. رڳو اهو ته ناول ۾ ڪجهه خال آهن، شايد ليکڪ جو مقصد اهو هجي ته پڙهندڙن کي ڪا ذهني مشق ڪرائجي ۽ هو ڀلي پنهنجا نتيجا ڪڍي.
ڊڪشن جي لحاظ کان ناول کي ٻن حصن ۾ ورهائي سگهجي ٿو، شروعاتي حصي ۾ اخلاق جو روايتي ڊڪشن حاري نظر اچي ٿو. خود ڪلامي. اندر جي اڻ تڻ ۽ پور بچائڻ ان حصي جي خاصيت آهي ۽ ٻين ڪردارن سان لهه وچڙهه بس نالي ماتر آهي. ٻئي حصي ۾ ڪردار جو اهو پاسو ڄڻ ختم ٿي وڃي ٿو. ڪردار جي پنهنجي پاڻ سان ويڙهه ڄڻ هڪ نڪتي تي پهچي ختم ٿي وڃي ٿي. ان ڪري ٻئين حصي ۾ ليکڪ جو خارجي/سماجي پاسو وڌيڪَ حاوي نظر اچي ٿو. ان مطابق ئي ان جو ڊڪشن پهرئين حصي کان بدلجي وڃي ٿو ۽ ان ۾ ٻين ڪردارن جي مداخلت ۽ مڪالمن جو حصو وڌي وڃي ٿو. ڪهاڻيءَ ۾ ڊڪشن کي ساڳيو رکڻ ۽ ان کي انت تائين پهچائڻ گهڻو ڏکيو نه هوندو آهي پر ناول ۾ جيئن ته هڪ کان وڌيڪَ منظر نامن ۽ صورتحال کي پيش ڪرڻو پوندو آهي ان ڪري ان ۾ ساڳيو ڊڪشن آخر تائين رکڻ ۽ ان سان نباهڻ واقعي ليکڪ لاءِ هڪ چئلينج هوندو آهي.
اڏوهي سماج کان ڪٽيل هڪ فرد جي رڳو اندروني اڻ تڻ جي ڪهاڻي ناهي. ان ۾ مختلف سماجي مسئلا/روين کي چٽيو ۽ سامهون آندو ويو آهي. هڪ پاسي يونيورسٽي انتظاميه آهي جيڪا مختلف بيقاعدگين ۾ ورتل آهي ۽ هڪ شاگرد جي قتل کي آپگهات قرار ڏئي پنهنجي جان آجي ڪرائڻ چاهي ٿي. ٻئي پاسي گهرجا اهي ڀاتي آهي جيڪي علاج لاءِ مليل پئسن کي تعشيات تي خرچ ڪرڻ کي بلڪل جائزو قرار ڏين ٿا. اهي ئي اهي حالتون آهن جيڪي ماڻهو جي اندر کي اڏوهي جيان چٽ ڪري وڃن ٿيون ۽ کانئس ماڻهپو کسي وٺن ٿيون.
اخلاق پنهنجين ڪهاڻين جي حوالي سان ممڪن آهي ته ماڻڪ مشتاق ۽ مدد علي سنڌيءَ جو تسلسل هجي پر ان ناول کي پوري ريت رڳو ان نڪتي کان ڏسڻ مناسب ڳالهه نه ٿيندي. ستر ۽ اسي واري ڏهاڪي ۾ سنڌي ادب ۾ جيڪي ٻه ڌارائون ڌار ڌار هلي رهيون هُيون اُهي اڳتي هلي پاڻ ۾ گڏجي ويون. اهو رڳو سنڌي ادب ۾ نه پر هتان جي ٻين ٻولين جي ادب ۾ پڻ ٿيو آهي. ٻنهي لاڙن جي نمائنده اديبن هڪ ٻئي کي شعوري ۽ لاشعوري طور قبول ڪندي هڪ امتزاج synthesis کي سامهون آندو آهي. ان صورتحال سان ٺهڪي نه سگهندڙ گهڻن ليکڪن لکڻ ئي ڇڏي ڏنو. هر ليکڪ وانگر اخلاق به مختلف ليکڪن کان اتساهه ورتو آهي ۽ سندس لکڻين ۾ رڳو ماڻڪ ۽ مشتاق نه پر امر جليل جي جھلڪ به محسوس ٿئي ٿي. ان سڀ جي باوجود اخلاق جو اسٽائل ۽ انداز پنهنجو آهي ۽ اها ئي اهم ڳالهه آهي ته ليکڪ پنهنجي لکڻي مان سڃاتو وڃي ۽ کيس وڌيڪَ ڪنهن تعارف جي ضرورت پيش نه اچي. اڏوهي هڪ اهڙي ليکڪ جو ناول آهي جيڪو سياسي دٻاءُ کان آزاد آهي، ان ڪري کيس شعوري طور ان دٻاءُ جي خلاف رد عمل لاءِ مجبور نه ٿو ٿيڻو پوي. جيئن کانئس اڳ جي ليکڪن پنهنجو پاڻ کي محسوس ڪيو ٿي. شايد ان ڪري ئي اهو ناول سماجي حقيقت نگاري جي وڌيڪَ ويجھو آهي. ظاهر آهي اخلاق لاءِ سوال رد عمل کان وڌيڪَ آزاد چونڊَ آهي ۽ هن پنهنجي ان چونڊ جو ئي استعمال ڪيو آهي. ادب کي هونئن به ڪنهن هڪ يا بئي خاني ۾ بند نه ٿو ڪري سگهجي. سياسي دٻاءُ کان آزاد سماجي ذميواري جو احساس هڪ حساس ليکڪ جي لاشعور جو حصو هوندو آهي جنهن کي ليکڪ مٿان مڙهي نه ٿو سگهجي. ان جو اظهار هو ڪهڙي نموني ڪري ٿو اهو سندس اختيار آهي. ان لحاظ کان اڏوهي کي سنڌي ادب ۾ نون لاڙن ڏانهن هڪ اڳتي قدم قرار ڏئي سگهجي ٿو.