پرين هُنَ پار
منهنجي خيالَ ۾ هن وقت سنڌي ماڻهن تي اها ڳالهه لاڳو نه ٿي ڪري سگهجي ته ڳوٺ کان ٻاهر جي سڄي دنيا سندن لاءِ پرديس آهي. هن وقت ته ڄڻ سڄي دنيا سندن لاءِ ڳوٺ مثل ٿي پئي آهي. ان جو ثبوت نه رڳو سنڌ جا شهر آهن پر ايستائين ته لاهور جهڙي شهر ۾ به ايڪڙ ٻيڪڙ سنڌي پورهيت ملي پوندا جيڪي رڪشا هلائي ۽ ٻيو پورهيو ڪري پنهنجو گذر سفر ڪن ٿا. ان جو ٻيو ثبوت سنڌيءَ ۾ شآيع ٿيندڙ سفرناما آهن. اڳ اها ذميواري رُڳو سنڌ جي ابن بطوطا الطاف شيخ جي هوندي هئي جيڪو اڃا تائين به پنهنجو اهو ڪم ڪري رهيو آهي پر هاڻي نه رڳو سنڌي اديبن پر ٻين عام ماڻهن جا لکيل سفرناما به مختلف اخبارن ۽ ڪتابي صورت ۾ ملن ٿا.
ان کان اڳ اسحاق انصاريءَ جو ناول ”خالي بينچ“ شايع ٿي چڪو آهي. آئون ڪنهن به اديب ۽ ليکڪ جي ڪٿ سندس خاندان يا ان جي ڪنهن فرد جي حوالي سان ڪرڻ جو قائل ناهيان. اسحاق کي رڳو ان ڪري وڏي اديب هئڻ جو سرٽيفڪيٽ نه ٿو ڏئي سگهجي ته هو اخلاق ۽ اشتياق جو ڀاءُ ۽ انيس انصاريءَ جو پٽ آهي. اهڙو تعلق رڳو هڪ خاص حد تائين هجي ٿو ۽ ليکڪ جي پنهنجي ڪٿ رُڳو سندس پنهنجي قابليت، صلاحيت ۽ لکڻين جي بنياد تي ئي ڪري سگهجي ٿي.
اسحاق کي ٿوري عرصي ۾ جيئن مون ڏٺو آهي ته مون کي هو هڪ ايڪسٽراورٽ (Extrovert) ماڻهو لڳو آهي. هڪ اهڙو شخص جنهن کي ماڻهن ۾ رلي ملي وڃڻ، محفلون ڄمائڻ ۽ دوستن جي حلقي وڌائڻ ۾ ڪا به ڏکيائي نه ٿيندي آهي. ممڪن آهي ان جو هڪ ڪارڻ سندس تدريسي شعبي سان لاڳاپو به هجي. ان سان گڏوگڏ ڪڏهن ڪڏهن ايئن پڻ محسوس ٿيندو آهي ته سندس گهڻو ويجھو وڃڻ ڏکي ڳالهه آهي. سندس انهيءَ شخصي پاسن جو اثر سندس لکڻين ۾ پڻ محسوس ڪري سگهجي ٿو، ”خالي بينچ“ جي هيرو جي ٽريجڊي ئي اها آهي ته هو پنهنجي محبوب جي انتهائي ويجھو هوندي به هڪ فاصلو رکڻ چاهي ٿو جنهن سان سندس ايگو Ego کي تسڪين ملي ٿي. بهرحال اها ڳالهه پنهنجي جاءِ تي آهي ته اسحاق جي لکڻين ۾ ابهام نه هوندو آهي ۽ هو پنهنجي مافي الضمير کي چڱي نموني پني تي آڻي سگهندو آهي.
اسحاق انصاريءَ جو هي تازو ڪِتابُ ”پرين هُنَ پار“ ڪنهن هڪ ملڪ جو سفرنامو ناهي بلڪه ان ۾ ستن ملڪن جو احوال آهي. سفر ۾ سياح انهن شين جي ڳالهه ڪندو آهي جنهن جي هو ضرورت محسوس ڪندو آهي، ڪن جي لاءِ پنهنجيون جبلي ضرورتون اهم هونديون آهن ۽ ڪن جي انهن ملڪن جي تاريخ، جاگرافي ۽ ڪلچر ۾ دلچسپي هوندي آهي.
سفرنامي جي شروعات اسپين سان ڪئي وئي آهي. اها ڳالهه به پنهنجي جاءِ تي آهي ته ليکڪ جو انهن ملڪن ۾ قيام تمام نهايت مختصر رهيو آهي. ظاهر آهي ته هفتو يا ڏهه ڏينهن ڪنهن به ملڪ ۽ خاص طور تي اسپين جهڙي ملڪ کي ڏسڻ لاءِ انتهائي ناڪافي آهن. بهرحال سندس پاران ڪوشش ته اها ڪئي وئي آهي ته ان مختصر قيام مان وڌ ۾ وڌ فائدو وٺجي. ليکڪ جي لاءِ هن سفر ۾ ٻوليءَ جي رڪاوٽ به اهم مسئلو رهيو آهي. ان ڪري ريل، ۾ بس ۾، سمنڊ جي ڪنارن ۽ راند جي ميدانن ۾ ماڻهن سان تعلق محدود رهي ٿو ۽ سندن زندگيءَ متعلق وڌيڪَ معلومات نه ٿي ملي سگهي. اهڙي صورتحال ۾ سياح جي حيثيت رڳو هڪ اهڙي شخص جي هوندي آهي جنهن جون اکيون ته کليل هونديون آهن پر ڪن ۽ زبان بند هوندي آهي. اهڙي ريت پڙهندڙ کي بُل فائيٽنگ جي تفصيل سميت اسپين جي ڪجهه علائقن جون ڪي جھلڪيون ملي سگهن ٿيون.
ليکڪ ايشيا جي جن ملڪن جو ذڪر ڪيو آهي اهي چين سميت لاڳيتو وڏين تبديلين مان گذرندا رهيا آهن. انهن ملڪن جي سفر کي ٻن حصن ۾ ورهائي سگهجي ٿو. هڪ ته اهي آهن جن جي نوعيت خالص سرڪاري آهي، جيئن هانگ ڪانگ، سنگاپور ۽ ڏکڻ ڪوريا وغيره جِتي گهڻو وقت سرڪاري مصروفيتن ۾ گذريو آهي ۽ ليکڪ پنهنجو پاڻ کي گهڻو وقت نه ڏئي سگهيو آهي. ٻيو حصو ليکڪ جي پنهنجي شوق ۽ دلچسپي جي سفر تي مشتمل اهي.
اسحاق چين جي سائيڪلن ۽ موٽر ڪارن ۽ شنگهائيءَ جي وڏين وڏين عمارتن جو ذڪر ته بيشڪ ڪيو آهي پر چين سميت سفرنامي ۾ شامل ملڪن ۾ گهڻو ڪجهه تبديل ٿي چڪو آهي. ليکڪ نه رڳو شماريات ۽ معاشيات جو شاگرد پر سنڌ جو هڪ سڄاڻ اديب پڻ آهي. کانئس اها توقع رکڻ ته هو پنهنجن پڙهندڙن کي انهن حالتن جو ڪو اکين ڏٺو احوال ڏيندو غلط ناهي. سيمينار ۽ ڪانفرنسن ۾ شرڪت ڪندڙن سان ڪچهرين ۾ ماڻهو انهن ملڪن جي حالتن متعلق گهڻو معلوم ڪري سگهندو آهي. پر سفرنامي ۾ ان ڳالهه جي کوٽَ ملي ٿي.
ليکڪ جو مختلف ملڪن کي ڏسڻ وارو انداز هڪ عام سياح جهڙو آهي جنهن جو مقصد پنهنجي مزي کي وڌ ۾ وڌ ڪرڻ هوندو آهي. ان سلسلي ۾ ٻه ڳالهيون خاص طور تي نوٽ ڪرڻ جهڙيون آهن جنهن ۾ ليکڪ جي دلچسپي رهي آهي ۽ اهي آهن شراب ۽ عورت.
شروع کان سياحن جي اها خاصيت رهي آهي ته اهي جڏهن پنهنجي وطن موٽڻ کانپوءِ سفر جي ڪٿا بيان ڪندا آهن ته ان ۾ مرچ مصالحا گڏي ڳالهه مان ڳالهوڙو ٺاهي ماڻهن کي متاثر ڪرڻ ۽ مٿن رعب وجھڻ جي ڪوشش ڪندا آهن. ڪڏهن ڪڏهن ليکڪ زور بيان لاءِ به حقيقت ۽ افساني کي گڏي ڇڏيندو آهي.
بهرحال هاڻي اهو زمانو ناهي جڏهن ماڻهن کي اهو باور ڪرايو وڃي ته ڪوهه ڪاف ڪو هن دنيا کان الڳ ٿلڳ علائقو آهي، جِتي ديو ۽ پريون رهن ٿا ۽ جِتي رڳو ڪي غير معمولي صلاحيتون رکندڙ انسان ئي پهچي سگهن ٿا. اڄ سفرناما حقيقت جي وڌيڪَ ويجھو آهن ۽ انهن ۾ جيڪڏهن ڪو وڌاءُ لڳي به ٿو ته اهو مشاهداتي غلطي ڪري هوندو ۽ نه ئي ليکڪ جي تصور جي ڪمال جو نتيجو. ان ڳالهه جو اندازو ان صورت ۾ سولائيءَ سان ڪري سگهجي ٿو جڏهن ليکڪ سان ٿوري گهڻي واقفيت به هجي.
خاص طور تي ايشيا جي ملڪن جي سفر ۾ ڪا به اهڙي ڪٿا ناهي جنهن ۾ کيس ڪا عورت نه ملي هجي ۽ جنهن سان هن رات نه گذاري هجي. شروع ۾ ته اها ڳالهه سڀاويڪ ٿي لڳي پر جڏهن ان جو ورجاءُ، وڌاءُ جي حد تائين ٿيڻ لڳي ٿو ته پڙهندڙ کي اهو محسوس ٿئي ٿو ته ليکڪ جي ان سڄي سفر جو وڌ ۾ وڌ مقصد پنهنجي جنسي خواهشن جي تڪميل آهي. اها ڳالهه ان ڪري به درست لڳي ٿي ته انهن مان گهڻين ڇوڪرين کي ليکڪ ذهين ۽ پڙهيل ڳڙهيل پڻ ڄاڻايو آهي پر ساڻن جسماني ڳالهه ٻولهه کانسواءِ ٻي ڪا به گفتگو نه ٿي ٿئي. سيڪس ۽ شراب جي سفرنامي جي حصي هئڻ تي ڪو اعتراض ناهي پر اهي ٻئي شيون ڄڻ سفرنامي تي حاوي ٿي ويون آهن ۽ ٻيون شيون انهن جي هيٺان دٻجي ويون آهن.
بهرحال ليکڪ مان توقعات رکڻ ڌار ڳالهه آهي ۽ مٿس پنهنجي مرضي مڙهڻ بلڪل ڌار مسئلو آهي. سياح جيڪو پنهنجو وقت ۽ پئسو سيڙائي ٿو ته ان لاءِ ته ان مان پنهنجي آسيس ۽ اطمينان حاصل ڪري سگهي. اهي شيون کيس ڪيئن حاصل ٿين ٿيون ان جو سڄو دارو مدار مٿس ئي آهي.