پگهر جو پورهيو ڪندڙ پورهيتن جا درد : روڊ ٺاهيندڙ مزدور
“هن پرٿوي تي انسان ارتقا جا سفر طئي ڪندو اچي هن نئين زماني ۾ داخل ٿيو آهي” اها ڳالهه توڙي جو هڪ سٽ ۾ مڪمل ٿئي ٿي پر ان ۾ لکين سالن جو زمانو گذريو آهي. انسان ان شروعاتي دؤر کان وٺي هيستائين مشڪلاتن جا پهاڙ سر ڪيا آهن. عقل ۽ شعور جي دائري ۾ داخل ٿيڻ تائين جو هڪ هڪ لمحو مسلسل سخت محنت، جدوجهد، جاکوڙ، کوجنا جو نتيجو آهي. هن زماني جو سموريون آسائشون ۽ سُک ماضي جي لاتعداد مصيبتن، ڏکن، تڪليفن، پيڙاهن ۽ سورن جو سلو ۽ نتيجو آهن. اڄ جو انسان لکين سال اڳ پنهنجن ابن، ڏاڏن، پڙ ڏاڏن ۽ تڙ ڏاڏن جي ڪيل ڪمائي جو ثمر کائي ٿو. ڪائنات جون اهي حالتون، واقعا ۽ لقاءُ هڪ ڏينهن جي ڪهاڻي ناهن، ان پويان محنت ڪش انسان جو پگهر گڏ ڪجي ته شايد درياهه ٿي پوي. انسان ارتقائي دؤر کان هيستائين دنيا جي جنهن وڏي مسئلي ۾ نسلن تائين جڪڙيل رهيو آهي سو فقط “پيٽ” آهي. جنهن جي پاپرن کيس ڪڏهن ڪڏهن انسان هجڻ واري شناخت وڃائي وحشي بڻائي ڇڏيو هوندو. انسانيت مان سندس اهڙي واپسي ئي انسانيت لاءِ بدنما داغ بڻبي آهي. پيٽ جي بک اُجهائڻ جي عمل ۾ انسان جو وحشي بنجڻ وارو عمل هن ڪائنات ۾ ڪروڙين دفعا ورجايو ويو آهي. رت وهيو آهي، روڄ راڙا ٿيا آهن، انسانيت لُڇي آهي، دم گھُٽيو آهي. ان رت جي ريج ۾ فقط انسان جو “ننڍڙو” پيٽ مس ڀريو آهي. ڌرتيءَ ماڻهو کائي ٿي پر ماڻهو به ماڻهو کي کائڻ جي سانحن کي جنم ڏيندو رهيو آهي. اهو ئي دنيا جو وڏو الميو آهي.
انسان جي ارتقائي سفر ۾ پٿر جو دؤر اهم حيثيت رکي ٿو. هن ڪائنات جو شروعاتي ماڻهو قدرتي آفتن، شديد برساتن، ٻوڏن، گرمين توڙي سردين ۾ پنهنجو سر بچائڻ لاءِ جبلن جي پٿريلين غارن کي پنهنجو شروعاتي اجهو بڻايو. اها پناهه گاهه ماڻهو لاءِ محفوظ ثابت ٿي. جتان انسان جي پٿر سان ويجهڙائي ٿي، هن پٿر مان شروعاتي اوزار چاڪو، هٿوڙو، ڪِلو، ڪاتي وغيره بڻايا. هن پٿر کي پاڻ ۾ گسائي باهه پڻ پيدا ڪئي. پٿر کي شڪار لاءِ هٿيار طور به استعمال ڪري جانورن جو شڪار ڪيو ويو. جنهن سان انسان پنهنجو پيٽ ڀريو. پنهنجو نسل بچايو. پٿر جو زمانو نيئندرٿال انسان جو زمانو آهي. پر قديم انسان جي ارتقائي زماني کان وٺي هن جديد دؤر تائين انسان جي جيون ۾ پٿر جي گھرج پهرين کان به وڌيڪ ٿيندي وڃي، اوائلي انسان پٿرن جا گھڙيل سڌا ٽڪرا (بلاڪ) گڏ ڪري کليل ميدانن تي پنهنجا گھر ٺاهيا. پٿر جي بلاڪن مان نه رڳو گھر پر تمام مضبوط پُلون ۽ ٿلها پڻ جوڙيا ويا. جبل ٽُڪي ڌرتيءَ جي پورهيت انسان ذات لاءِ سڌا رستا ٺاهي مشڪل سفر کي آسان بڻايو، پٿر جا اوائلي رستا ٺاهڻ سان هي وسيع پرٿوي جا ڪوهين ڏور خطا پاڻ ۾ ڳنڊجي ويا، رابطا آسان بڻجي ويا. آمدرفت جو مشڪلاتون دور ٿي ويون.
سنڌ ۾ روڊ ٺاهيندڙ پورهيت
توڙي جو برطانيه سرڪار جا سنڌ ڌرتيءَ ۾ هزارين مفاد هئا جن کي ماڻڻ لاءِ انگريز سامراج سنڌ ۾ ڪجهه اهڙا ڪم به ڪيا جيڪي اڄ به سنڌ جي ماڻهن لاءِ فائدي مند بڻيل آهن. سنڌ ۾ ايريگيشن نظام، بجلي، ٽيليفون، ريلوي، بئراج، واهه ۽ ڪينال جوڙڻ، پلون ٺاهن سميت سنڌ جي شهرن جا زميني رابطا بحال ڪرڻ لاءِ روڊ، رستا پڪا ڪرڻ شامل آهن. ترقي وٺائڻ لاءِ شهرن ۾ پٿر جا پڪا رستا ٺاهيا ويا هئا. جهڏي جي ريلوي پليٽ فارم واري گرائونڊ ۾ اڄ به پٿرن وارو رستو ٽٽل آثارن سان موجود آهي. ان رستي کي هڪ صدي جو عرصو گذري چڪو آهي پر جيڪڏهن ان رستي جي ٿوري به مرمت ڪجي ته استعمال لائق بڻجي ويندو. دنيا جي ترقي پڪن روڊن سان ممڪن بڻي آهي. پر اهي پڪا رستا پورهيتن جوڙيا آهن. سنڌ ۾ روڊ ۽ رستن جا ٺيڪيدار ته امير ترين سرمائدار هوندا پر انهن رستن کي جوڙڻ وارا مسڪين پورهيت راوڙا، ڪولهي، ڀيل، ملاح ۽ چوهاڻ آهن.
پٿر ڍوئيندي ڪولهڻ سوچيو،
سارو جڳ تغاري آهي.
هيوي مشينري توڙي جو هن جديد دؤر ۾ روڊن جي ڪم کي تڪڙو اڪلايو آهي، پٿر تُڪڻ، روڊ جي ڀرائي ڪرڻ، روڊ سريکو ڪرڻ، پٿر وڇائڻ، بلڊوز ٿيڻ کانپوءِ ڏامر جا تهه چاڙهڻ تائين جا سمورا ڪم هاڻ جديد مشينري سان ٿين ٿا، جنهن سان تمام مضبوط پڪا روڊ ٺهي رهيا آهن پر اها جديد مشينري روڊ تي ڪم ڪندڙ پورهيتن جي روزي تي لت ثابت ٿئي پئي. وڏن روڊن تي ڪم ڪندڙ پورهيتن جو ڪم گھٽجي رهيو آهي. هاڻ روڊ مزدورن جي ضرورت هاڻ فقط لنڪ روڊ، سيمينٽ ۽ سرن جون سولنگ واريون پٽڙيون ٺاهڻ تائين محدود ٿي وئي آهي. پنجاهه کان سئو مزدورن جي ليبر رکندڙ جمعدار روڊ جو ڪم ٺيڪيدار کان ٻولي کڻندو آهي. جنهن وٽ مختلف ٺيڪيدارن جا رابطا هوندا آهن. جتي ڪم سُجهندو آهي جمعدار پنهنجي ليبر کي وٺي اتي ويندو آهي. پوءِ جيترن مهينن جو ڪم هوندو آهي، اهي خابدوش پورهيت مزدور پنهنجيون عارضي جھوپڙيون اُتي اڏيندا آهن. روڊ ٺهڻ ۾ پنج کان ٻارنهن انچ پٿر جي ڀرائي هلي ڪئي ويندي آهي، 1 فرلانگ ۾ 660 فٽ اچن ٿا. مزدورن کي ڀرائي جو حساب به اسڪوائر فٽ جي حساب سان ڏنو ويندو آهي. جمعدار پنج انچ جي ڀرائي 20 هزار ۽ 12 انچ جي ڀرائي جو ڪم 40 هزارن تائين ۾ ٻولي کڻندا آهن. مزدورن کي 10 کان 12 روپيا اسڪوائر فٽ جي حساب سان ڀرائي جي مزدوري ملي ٿي. ان ڪم ۾ پٿرن جي وڇائي، سرن جي ايجنگ، بلڊوزرکانپوءِ ڏامر جا ٽي ڪوٽ پڻ مزدورن کي ان ئي معاوضي ۾ ڏيڻا آهن. يعني ڏامر مڪمل ٿيڻ سان ئي ڪم کي مڪمل سمجهيو ويندو آهي. روڊ تي ڪم ڪندڙ هڪ پورهيت مزدور روزانه سراسري طور 70 کان 100 اسڪوائر فٽ جو ڪم ڪري سگهي ٿو. جنهن جي مزدوري 700 سئو کان 1 هزار تائين ٿئي ٿي. پر اهو ڪم مسلسل نٿو هلي. جڏهن ڪم بند ٿي ويندو آهي ته روڊ جا پورهيت مزدور جمع ڪيل پونجي مان پيٽ گذر ڪندا آهن. سياري توڙي برساتن جي مند ۾ روڊ جو ڪم اڪثر بند هوندو آهي جنهن جو سبب اهو آهي ته انهن موسمن ۾ روڊ تي ڏامر جي پڪڙ (گرپ) تمام گھٽ هوندي آهي، تنهنڪري ٺيڪيدار اهڙو رسڪ کڻڻ بجاءِ انهن مهينن ۾ ڪم بند رکندا آهن جنهن سبب روڊ جو ڪم اڪثر گرمين ۾ ٿيندو آهي. سياري ۽ وسڪاري جي مند آهي روڊ مزدورن جي بيروزگاري جي مند، جنهن ۾ روڊ مزدور فاقاڪشي واري حياتي گھارين ٿا. گھڻو وقت بيروزگار رهڻ کانپوءِ پنهنجي ٺيڪيدار کان جمعدار جي معرفت نئين ڪم ملڻ جي آسري تي قرض “ايڊوانس” طور کڻي به پيٽ جي بک اجهائن ٿا. جنهڪري هو نئين ڪم ملڻ تائين گھڻا قرضي بڻجي ويندا آهن. جنهنڪري آزادي سان ڪم ڪرڻ وارو حق جمعدار ۽ ٺيڪيدار جي هٿ وس ٿي ويندو آهي.
روڊ تي ڪم ڪندڙ پورهيتن جا ڏک، سور، مسئلا ڪهڙا آهن؟ هنن جي حياتي ڪهڙن عذابن، مصيبتن، صعوبتن ۾ گذري ٿي؟ روڊن تي پگهر جو پورهيو ڪندڙ هي لاڏائو پورهيت پنهنجيون خوشيون، غم، شب ڏڻ، ڏهاڙا، عيدون، باراتون مرڻا ۽ پرڻا ڪيئن گذارين ٿا؟ اهو سخت پورهيو جنهن سان پيٽ ڀري کائي به نٿا سگهن، جنهن پورهيي مان هو پنهنجن ٻچن جو علاج به نٿا ڪرائي سگهن، ان پورهيي دوران لڏپلاڻ سبب هو پنهنجي ايندڙ نسل کي تعليم به نٿا ڏيئي سگهن، هو هڪ هنڌ پنهنجو آشيانو به نٿا جوڙي سگهن، “پيٽ” هنن جي غربت، هيڻائي، بي وسي، مفلسي، تذليل، تباهي، نندڻڪائي، بک جو سبب بڻيل آهي. هن پرٿوي تي پڪن روڊن جو ڄار وڇائيندڙ پورهيتن جون ته گاڏيون به ناهن جيڪي انهن ڪارپيٽ روڊن زوڪاٽ ڪري هلن، هنن کي ته روڊ ٺاهڻ دوران ۽ روڊ ٺاهڻ کانپوءِ به روڊ جي ڌوڙ ۽ لٽ ئي نصيب ٿئي ٿي. جنهن روڊ جي هڪ هڪ پٿر جي انچ انچ تي هُنن جي هٿن جا نشان آهن، تنهن روڊ تي سفر دوران انهن روڊ مزدورن کي ته سرڪار مفت سفر جو ڪو پاس به نه ڏنو آهي. بلڪه ڪڏهن ڪڏهن ته کين گاڏيون به نٿيون کڻن ۽ جي کڻن ٿيون ته مسافر گاڏين جو عملو ڀاڙي تان منهن ماريون ڪريو وچ رستي ئي لاهيو ڇڏي. روڊن تي ڪم ڪندڙ پورهيت مزدور پنهنجي پيٽ جي آگ اجهائڻ خاطر سخت گرميون، مينهن، واچوڙا، هوائون، طوفان، سردين جون موسمون پنهنجي تن تي وسائي دنيا ۾ ترقي جو راهون وڇائن ٿا، دنيا لاءِ سفر جون مشڪلاتون دور ڪن ٿا، دنيا کي پاڻ ۾ ڳنڊي فاصلا کٽائن ٿا. روڊ جو ڪم مڪمل ڪري وري خانه بدوش روڊ مزدور ٺيڪيدار جي حڪم جا منتظر بڻجي نئين روڊ جي ٺيڪي تي روانا ٿين ٿا. هو پورهيت مٽي ۾ ڀڀوت بڻجي ڪم ڪن ٿا، هو پٿرن جي دز کي نسلن کان پنهنجن ساهن ۾ سمائي وقت کان اڳ دم، ٽي بي سميت ڦڦڙن جي ٻين بيمارين وڪوڙجي موت جي ور چڙهيو وڃن. هو خطرناڪ ڏامر جي ڦوهاري ۾ ساهه کڻن ٿا، هنن جون اکيون ڏامر جي باهه برداش ڪن ٿيون پر بخار سبب گندي جي لوڏ ۾ مري ويل ٻار کي پسڻ جي جُرت نٿيون ڪن. روڊ جوڙيندي مري ويل ان پورهيت جي سوڳ ۾ ڪٿي هڪ سيڪنڊ جي خاموشي اختيار نٿي ڪئي وڃي، ڇو ته هنن پورهيتن جا تڏا به محلاتن بجاءِ پٿرن جي ڍيرن تي وڇايل هوندا آهن. جتي ڪنهن سرندي واري کي وڃي ڏک ونڊڻ جي ڀلا ڪهڙي ضرورت آهي؟ هنن ڌرتيءَ ڌڻيءَ پورهيتن کي شناخت ڏيندڙ پلاسٽڪ جي ننڍڙي ٽڪري جو شناختي ڪارڊ به ٺهيل ناهي، تنهنڪري هنن جي ڪابه شناخت ناهي، هنن کي رهائشي سرٽيفڪيٽ ڪير جاري ڪندو؟ هنن جو ته ووٽ به ناهي جو ووٽن دوران ڪو شاهي ڀوتار وڏيرو منهن تي مصنوعي مرڪ سجائي پنهنجي چونڊ نشان وارو پمفليٽ جو سٿو ڏي يا ٿلهن ڦيٿن واري لينڊڪروزر جو وڏيري جي اندر جهڙو ڪارو شيشو هيٺ ٿئي ۽ واڇون ٽيڙي وڪٽري جو نشان ٺاهي! پر روڊ تي ڪم ڪندڙ پورهيت ته پنهنجي ڪم سان ڪم رکن ٿا. هنن جا هٿ مشينن جيئن ڪم ڪن ٿا، هنن جون اکيون فقط پٿرن ۾ کتل هونديون آهن ۽ پٿر انهن جا پير ڇليندا آهن، پيرن مان وهيل رت ڦڙا ڦڙا ٿي روڊ جي پٿرن ۾ جذب ٿيو وڃي، دنيا جا امير ترين ماڻهو جڏهن تيز رفتاري سان انهن روڊن تي گاڏيون ڊواڙائن ٿا تڏهن کين هڪ لمحي لاءِ سوچڻ گھرجي ته هن روڊ جي پٿرن ۾ پورهيتن جو رت به شامل آهي. پورهيتن جو پگهر به شامل آهي، پورهيتن جو ست به شامل آهي. روڊ تي ڪم ڪندڙ مزدور تمام پرامن پورهيت هوندا آهن، هنن ڪڏهن ڪو ڪيس، ڦڏو ۽ فساد ناهي ڪيو، هنن پورهيتن جي به ڪا يونين يا اتحاد ناهي هنن جي حقن لاءِ سرڪار ڪهڙا اپاءُ ورتا آهن؟ سياسي، سماجي ڌريون، پورهيتن تي ڪم ڪندڙ اين جي اوز ۽ سول سوسائٽي ۽ خود عدليه روڊ مزدورن جي ترقي، تعليم ۽ مستقل روزگار لاءِ ڪهڙا سنجيده قدم کنيا آهن؟