ٽرانسپورٽ سان لاڳاپيل پورهيت
دنيا ۾ انجڻ جي ايجاد مشيني دؤر جو شاندار انقلاب ثابت ٿي. انجڻ ٺهڻ بعد گاڏين ۽ پاڻي جي جهازن ۾ لڳائي ويو مهينن جو سفر هفتن ۾، هفتن جو سفر ڏينهن ۾ ٿيڻ لڳو. ڪوهين ڏور منزلن کي گاڏين ڳنڍي ڇڏيو. گھڻو سفر گاڏين تي ٿيڻ لڳو. ڪچا رستا پڪا ٿيڻ لڳا. رستن تي لاريون ۽ بسون هلڻ لڳيون. گاڏين جي ان شروعاتي دؤر ۾ ٻهراڙي جا ماڻهو گاڏين کي رستن تي ڏسي جهنگ ۾ ڀڄي ويندا هئا. پر آهستي آهستي کين پتو پيو ته هي گاڏيون سندن سفري سهولتن لاءِ ٺاهيون ويون آهن. انهن گاڏين تي ڪم ڪندڙ عملو ٽن پورهيت مزدورن ڊرائيور، ڪنڊيڪٽر ۽ ڪلينر تي مشتمل هوندو آهي. اهي ٽئي پورهيت گڏجي هڪ ئي بس تي روزي ڪمائن ٿا. ماضي ۾ سفر لاءِ پراڻي ماڊل جون ٽڪ جي منهن واريون لاريون هلنديون هيون. پوءِ گول باڊي بسون، اي سي ڪوچون نڪتيون. جيئن پوءِ تيئن سفري سهولتون وڌنديون ويون. وڏن شهرن ۾ سفر لاءِ لگزري بسون هلن ٿيون پر سنڌ جي ننڍن ۽ ٻهراڙي وارن شهرن، ريگستاني علائقن ٿرپارڪر، اڇڙو ٿر، لاڙ جا ڪيترائي پسمانده علائقا جتي اڄ به سفر جون اڻپوريون سهولتون آهن. ان هوندي به سنڌ ۾ ٽرانسپورٽ جي جڳاڙي نظام کي اڄ به پورهيت ڊرائيور، ڪنڊيڪٽر ۽ ڪلينر گھلي رهيا آهن.
هن معاشري ۾ بک، بيروزگاري، بدحالي، مفلسي ۽ غربت سبب جيڪي ماڻهو پنهنجن ٻچن کي تعليم نٿا ڏيئي سگهن ۽ پنهنجي مسڪيني حال ۾ نهايت ئي وڏي مالي تنگدستي جي مجبوري سبب انهن جي بهتر سار سنڀال ۽ پرورش نٿا ڪري انهن غريبن جا ٻار بچپن کان پنهنجي گھر ۾ اٽي آڻڻ جا ذميوار ۽ ڏکن جا ڀائيوار بڻجي ويندا آهن. لکڻ، پڙهڻ ۽ رانديون کيڏڻ جي عمر جي حسين ٻالڪپڻ ۾ اهي بس اڏن تي وڃي روزگار خاطر گاڏين جا ٽائر ڌوئن ٿا، بسن مان ٻهاريون ڏين ٿا، ننڍڙا پتڪڙا ٻار وڏن اسٽولز تي چڙهي گاڏين جا شيشا صاف ڪندي ڪندي اهي جوان ٿين ٿا، رستن جي دوڙ ۾ پوڙها ٿين ٿا ۽ سندن زندگي جو سج وقت کان اڳ لهي وڃي ٿو. اها ڪِرت شام ويلي سندن دانگي چڙهڻ جي بشارت بڻجي ٿي. گاڏين جي صفائي سان هن دنڌي جي شروعات ڪندڙ پورهيت ڪجهه عرصي کان پوءِ ڪنهن بس تي ڪلينر طور لڳي ويندا آهن. ڪلينر جون ذميواريون بس جي صفائي، سٿرائي رکڻ، بس جي مقرر ٽائيم شيڊول تي بس جي چوطرف گھمي ڦري ذور ذور سان هوڪا ڏيڻ، مسافرن کي گاڏي ۾ سواري ڪرڻ لاءِ آماده ڪرڻ، گاڏي اڏي تان رواني ڪرائڻ کانپوءِ روڊ جي اڳيان توڙي پويان ٽرئفڪ تي ڪڙي نظر رکي استاد کي آغا ڪرڻ، ٽائرن جي هوا ۽ ريڊيٽر جو پاڻي چيڪ ڪرڻ، مسافرن کي پنهنجي بار، هڙن، ٻورين، ٻڪرين سميت اسٽاپن تي لاهڻ ۽ چاڙهڻ لاءِ ٽائيم بچائڻ خاطر وڏي ڦڙتي سان پنهنجي ڪارڪردگي ڏيکارڻ، بعد ۾ “استاد ڊبل اي” جو زوردار آواز ڏيئي بس کي اڳين منزل لاءِ گرين سگنل ڏيڻ، مسافرن کي بس جي ڇت تي چاڙهڻ لاءِ مطمئن ڪرڻ، هلندڙ تيز رفتاري دوران بس جي سيڙين تان بار بار ڇت تي چڙهڻ ۽ لهڻ، گاڏي روڪڻ، هلائڻ يا تيز هلائڻ لاءِ ڊرائيور کي مختلف اندازن سان سيٽيون وڄائي باخبر رکڻ سميت هن دنڌي سان لاڳاپيل ڪيترائي مشڪل ترين ڪم آهن جيڪي پورهيت ڪلينر اڍائي کان ٽي سئو روپيا ڏهاڙي تي ڪري بک سان بغاوت ڪن ٿا. گاڏين تي گھڻي سروس ٿيڻ بعد ڪلينر جو پروموشن ٿيڻ سان ڪنڊيڪٽر (منشي) بڻجي ويندو آهي. ڪنڊيڪٽر جي ذميواري بس مان ڀاڙو وصول ڪرڻ آهي. بس مالڪ سٺي ساک واري ماڻهو تي اعتماد ڪري پنهنجي گاڏي تي ڪنڊيڪٽر طور رکندا آهن. پورهيت ڪنڊيڪٽر جي مزدوري ڪيش جي رقم سان لاڳاپيل آهي. هزار تي ٻه سئو ڪميشن هوندي آهي. ماني جي وقت سڄي اسٽاپ جي ماني جو خرچ “ڀتي” جي نالي سان ڪيش مان ڪٽيو ويندو آهي. گھڻن ڪنڊيڪٽرن تي مالڪن کي ڪيش جي رقم مان “روڙو” هڻڻ جو پڻ شڪ هوندو آهي. جنهنڪري بسن جا اهي مالڪ وري گاڏي ۾ پنهنجو ماڻهو “چيڪر” طور به وهارين ٿا. ڪجهه آڱرين تي ڳڻڻ جيترن ملازمن کانسواءِ ڪنڊيڪٽر هر مهيني نئين گاڏي تي ڊيوٽي ڪندي نظرايندا آهن. نان اسٽاپ گاڏين ۾ ڀاڙي جي وصولي جو ٽڪيٽ بس اڏن تي قائم آفيس ۾ ئي ٿيندي آهي. انهن گاڏين ۾ ڊرائيور سان گڏ فقط هڪ ماڻهو ڪلينر طور ڊيوٽي تي هوندو آهي. هن دنڌي سان لاڳاپجڻ بعد گاڏي کي اسٽارٽ ڪرڻ، اڏي تي اڳيان پويان ڪري لڳائڻ کان ڊرائيوري جي شروعات ٿئي ٿي. جنهن بعد اهو شوق اڳتي هلي پيشي سان واڳجي ويندو آهي. بس ڊرائيور جي پورهيي جو معاوضو پڻ ڪيش سان منسلڪ آهي. کيس ان کان علاوه ڏهاڙي (جنهن کي ٽرانسپورٽرن جي ٻولي ۾ ڀتو چيو ويندو آهي) مقرر ٿيل آهي. سفري گاڏين بس، ڪار، ٿر جو ٽيڪڙو ۽ جيپ کانسواءِ ٻين گاڏين ٽرڪ، ٽئنڪر، ٽريڪٽر، بلڊوزر، ڊاٽسن، سوزڪي وغيره عام طور بار کڻڻ جي ڪم، تيل پهچائڻ، زرعي ڪم، روڊ جو ڪم وغيره پڻ ڪيو وڃي ٿو. انهن گاڏين تي مقرر پورهيتن جي ڏهاڙي، ڀتو ۽ پگهار پڻ سندن ڪمائي تي دارومدار رکي ٿي. اهي ڊرائيور ۽ ڪلينر هڪ هنڌ کان ٻي هنڌ تائين سفر ڪرڻ سبب سڄي ملڪ جي روڊن ۽ رستن جا واقف آهن. هو پيٽ گذر خاطر مشڪل پورهيو ڪري پنهنجا ٻچا پالين ٿا.
گاڏين جي پورهيتن جي درد ڀري حياتي جو احوال
غربت انهن پورهيتن کان ٻالڪپڻ کسي ورتو، مفلسي انهن کي مامتا کان دور ڪيو، مسڪيني انهن لاءِ محتاجي بڻي، سليٽ صاف ڪرڻ جي ڄمار ۾ هنن گاڏين جا شيشا صاف ڪيا، ماءُ جي لولي ٻڌڻ واري عمر ۾ هنن جي سماعتن تائين استادن جون گاريون پهتيون، انگل ۽ آرا ڪرڻ جي ٻالجتي ۾ داٻا، دڙڪا، ٿڪ ۽ ملامتون هنن جو نصيب بڻيون. هنن جا ايندڙ نسل به رستن جي دز جا منتظر آهن. اسڪول، ڪاليج ۽ يونيورسٽين ۾ هنن پورهيتن لاءِ ڄڻ اڻ اعلانيل پابندي عائد ٿيل آهي. دنيا جي مسافرن کي منزل تي پڄائڻ وارن پورهيتن جي منزل نٿي اچي، انهن جي بک جو سفر سماپت نٿو ٿئي، هو ڏينهن رات سفر ڪن ٿا پر رڳو اٽي جي منزل تي پڄڻ جو بِلو به نٿو ٿئي. هنن جي ڪاري رات جهڙي جيون تي سکن جو سج نٿو اُڀري. هنن پورهيتن جا سرمائيدار سيٺ هنن جي ڏکن، سورن ۽ پيڙائن کان لاتعلق بڻيل آهن. انهن ٽرانسپورٽر سيٺين جون روز ماڙين مٿي ماڙيون اڏجن ٿيون ۽ هو پورهيت غربت جي گهاڻي ۾ روز پيسجن ٿا. سڄي حياتي هن دنڌي کي ارپڻ کانپوءِ به سندن روزگار مستقل ناهي، هو ڪڏهن گاڏي تي لڳل هوندا آهن ته ڪڏهن بيروزگار هوندا آهن. هي پورهيت جن اڊڙيل ۽ اکڙيل روڊن تي گاڏيون هلائن ٿا سي ته انشورنس ٿيل هونديون آهن پر سندن حياتيون انشورنس ٿيل ناهن. روڊ حادثن جي وڌيل شرح سبب ٻچن جي روزي لاءِ گھران چانهه پاڻي کانسواءِ نيراني نڪتل هنن پورهيتن جون حياتيون پڻ روڊ حادثن جي نظر ٿيو وڃن، مسافرن کي منزل تي پُڄائي پيٽ جا پاپرا ڪندڙ هنن پورهيتن جي زندگي رات ڏينهن رسڪ ۾ هوندي آهي. صبح سويل پنهنجن ٻچن کي بسترن ۾ ستل ڇڏي آيل پورهيت شام جو سهي سلامت گھر موٽي پنهنجا ٻچا به پسي سگهندا يا نه؟ روڊ حادثن کانسواءِ هي مسڪين پورهيت گاڏي مالڪن جي ٽائيم شيڊول تان ٿيل فسادن، اور ڪراسنگ، ٽريئفڪ ۾ ڦاسڻ، ٽرانسپورٽرن جا اسٽاٽري ۽ اڏي مالڪي تان ٿيل تڪرارن دوران هي پورهيت وڏو عذاب ڀوڳين ٿا. حادثاتي ايڪسيڊنٽ ۾ فوتين جا وارث بروقت بس عملي مان ڪنهن کي به ڏسي وٺن ته تاءُ ۾ اچي کين ٺپ ماري ڇڏڻ جهڙو تشدد به ڪندا آهن. پوءِ ڇو نه اهو حادثو اتفاقي هجي يا کڻي انهي پورهيت عملي جو ڪو قصور نه به هجي. ڪڏهن ڪڏهن ته اهي پورهيت پڻ انهن حادثن ۾ سخت زخمي ٿي سموري حياتي معذوري جو عذاب ڀوڳيندا آهن.
سڄي دنيا ۾ اهو رڙ پئجي وئي آهي ته “ماحولياتي آلودگي جي ڪري موسميات جي عالمي تبديلي (گلوبل وارمنگ) سبب دنيا ۾ گرمي پد وڌي ويو آهي” پر مستقبل ۾ ڪائنات اندر ان خطرناڪ الميي جو انديشو به آهي ته سرمائيدارن جي ذهني ۽ نيتي آلودگي سبب هنن پورهيتن جي دانگي جو تپش پد ٿڌو ٿيڻ جو امڪان پڻ ظاهر ٿيو آهي. جنهڪري ايندڙ گھڻين موسمن ۾ هنن جو چُلهو برف جيئن ٿڌو بڻجي سگهي ٿو.