صفائي ڪندڙ عملي جا مسئلا ۽ جواب طلب سوال
ان زماني بعد جڏهن ڪائنات “مهذبپڻي” جي سفر ڏانهن وڌڻ لڳي ۽ تهذيبون جُڙڻ لڳيون تڏهن وري انهن مظلوم انسانن کي قانوني طرح نيچ، نوڪر ۽ ارتقائي غلام ثابت ڪرڻ لاءِ هٿ ٺوڪيا آئين ۽ سمرتيون زبردستي مڙهيون ويون. جنهن جو نتيجو اهو نڪتو جو انهن ظلمتن خلاف ڪا مضبوط بغاوت اُڀري نه سگهي. مظلوم پورهيت انسان دشمن سامراجي قوتن سياسي، سماجي توڙي ڌرمي قانونن کي پنهنجي ناجائز مفادن جي آڙ ۾ خوب استعمال ڪيو. جنهنڪري اهي پورهيت ماڻهو غلامي جو ڳرو ڳٽ پنهنجي ڪنڌ مان نه ڪڍي سگهيا. ظالم قوتن جي هٺ ڌرمي، منافقت، موقعي پرستي ۽ مفادپرستي جي ڪري غلامي پورهيت غريب مزدورن جو نصيب بڻجي وئي. ان غلامي ۾ سندن نسل تباهه ۽ برباد ٿي ويا، ان غلامي ئي انهن پورهيت ماڻهن جا ٻچا ٻوٽيون ٻوٽيون ڪري ڇڏيا. ان غلامي انهن مسڪينن کي قبر جهڙو جيون ارپيو، ان غلامي جي زلت انهن پورهيت انسانن کي ماڻهو هوندي به حيوانيت جي کاتي ۾ بيهاري ڇڏيو، ان بدترين غلامي غريب پورهيتن جي جيئڻ جا وسيلا ڳڙڪايا ۽ انهن جو معاشي استحصال ڪيو، ان غلامي انهن جي سماجي حيثيت کسي ورتي، ان غلامي انهن کي انساني اڻبرابري جا اربين عذاب ارپيا، انساني تاريخ جي ان زهر جهڙي غلامي ۾ دنيا جا اهي عظيم پورهيت اڇوت، نيچ، پليد ۽ شوڌر بڻجي ويا. انهن محنت ڪش ماڻهن سان ايتري ته نفرت ڪئي وئي جو اهي هاڻ هن معاشري ۾ ڪراهت جي اکين سان ڏٺا وڃن ٿا. جنهن غلامي ۾ انهن مزدورن سان مت ڀيد رکيو ويو، جنهن غلامي ۾ مسڪينن جا ننگ تڪيا ويا، چادر ۽ چوديواري جو تقدس نه رهيو. ان غلامي کي وقت جي وس وارن ورڻن ۾ ورهائي قانوني شڪل ڏئي ڇڏي ته جيئن ان ظلم، زيادتي، انياءُ ۽ انڌوڪار خلاف ڪنهن به ريت بغاوت جي باقي ڪا گنجائش نه رهي. انهن پورهيتن جي آواز کي ايترو ته دٻايو ويو جو وري انهن جي صفن مان ڪا رڙ بُلند نه ٿي، انهن کي روئڻ جي اجازت نه هئي، تنهنڪري انهن جي اکين ۾ صدين جا ڳوڙا سُڪي ويا. انهن محنت ڪش ماڻهن ۾ ڪنڌ مٿي کڻڻ جي جُرت ۽ سوال پُڇڻ جي صلاحيت کي ٻاريو ۽ ساڙيو ويو. دنيا جي شاطر سامراجي قوتن جي چالبازين ڪائنات جي حقيقي محنت ڪش پورهيت طبقن کي نيست و نابود ڪرڻ ۾ ڪا ڪسر نه ڇڏي. ايترن ظلمن ۽ ڏاڍاين باوجود ڪائنات جي مسڪين پورهيت انسان جو وجود فقط ان ڪري ئي بچائڻ جي عنايت ڪئي وئي بلڪه انهن پورهيتن جي نسل کي زنده رکڻ جي مجبوري بي رحم تاريخ اها ثابت ڪئي آهي جو “اهي غلام بڻايل پورهيت ماڻهو ان لاءِ ساهه کڻن جو وري مستقبل ۾ ظالم سامراجن جي ايندڙ نسلن جي غلامي ڪري سگهن” انهن جو گند صاف ڪري سگهن.
اهنسا جو ابو گاندي به هريجنن سان “ڀائپي” جا ناتا جوڙڻ خاطر “هريجن ڪالوني” ۾ پورو مُنو مهينو مرڻ ورت رکي کين اکين ۾ ڌوڙ وجهي ويو. سندس ملڪ انسان دشمن منووادي قانون کان اڄ به آجو نه ٿي سگهيو. اڄ به گاندي جي ملڪ ۾ جيتري اڇوت قرار ڏنل انسانن جي تاريخي تذليل ٿئي ٿي، اهڙي تذليل دنيا ۾ جانورن جي به نٿي ٿئي. ان ديس ۾ اڄ به اهي صفائي ڪندڙ پورهيت “ڇهڻ لائق نه آهن” انهن کان اڄ به “ڇنڊو” ورتو وڃي ٿو، اڄ به انهن سان نفرت جو ساڳيو ڪارهنوار هلندڙ آهي. جيڪو قانون منومهراج ٽي هزار سال اڳ لاڳو ڪرايو هو. ان سڄي صورتحال تي انساني حقن جا عالمي ادارا اکيون پوريو، چپ سبيو، ڪنن ۾ ڪپهه وجهيو مست الست ٿيو ويٺا ڪانفرنسون ڪن ۽ انسانيت جو مذاق پيا اڏائن. انهن ادارن جون ڳريون پگهارون انساني حقن جي دبنگ علمبردارن جا پيٽ ڀرين ٿيون. مهانگين هوٽلن جي لگزري هالن ۾ ويهي گند صاف ڪندڙ پورهيتن جي ناسور زخم جهڙي جيون ۾ انقلابي تبديلي لاءِ ڪاغذي رٿون پاس ڪندڙ ۽ جاکوڙيندڙ جوانن ڪڏهن انهن ڀنگين جي گلاس ۾ پاڻي پيتو آهي؟ ڪڏهن انهن جي غريباڻي ويڙهي لنگهي ويا آهن؟ ڪڏهن انهن جي مٿي تي هٿ رکي پُڇيو آهي ته اوهان جا ڏک، سور ۽ درد ڪهڙا آهن؟
سنڌ ۾ ڀنگي برادري سان تعلق رکندڙ خاڪروب پورهيت صفائي عملي طور نسل در نسل ڪم ڪري رهيا آهن. اسر ويل اٿي پنهنجن عورتن سميت ٻهارا، ريڙها ۽ پاوڙيون ڪلهن تي رکي وڏن توڙي ننڍن شهرن جي گلين کي ٻهاري صاف ڪري، ڪني پاڻي جي گٽرن مان بدبودار پاڻي ڪڍڻ سميت گھرن ۽ دڪانن اڳيان پيل گند ڪچري جا ريڙها ڀري شهري آبادين کان ٻاهر اڇلائڻ جو ڏکيو ڪم هي پورهيت سج اڀرڻ کان اڳ مڪمل ڪري ويندا آهن. وري سج لڙڻ کان اڳ شهر جو گند صاف ڪن ٿا. دنيا جي گند کي صاف ڪرڻ وارن هنن مسڪين پورهيتن سان هن سماج جو رويو ڪهڙو آهي؟ هن معاشري جا ماڻهو انهن کي سرڪاري ملازم سمجهن ٿا يا ذاتي خريد ڪيل غلام؟ هن سماج جي ماڻهن ڪڏهن هنن پورهيتن سان ٻه ٻول کلي خوش ٿي ڳالهايا آهن؟ هنن مزدورن کي ڪڏهن ڪنهن سکڻي شاباس ڏني آهي؟ هنن محنت ڪش انسانن کي ڪڏهن ڪنهن سيني سان لڳايو آهي؟ هنن پورهيتن جي مرڻي، پرڻي، ڪُني، ماني، ٻارس، عيد، بارات، ڪچهري ۾ ڪڏهن ڪنهن هنن جا ڏک ۽ سک سليا آهن. هنن کان ڪنهن حال پُڇيا آهن احوال اوريا آهن؟ وطن جي انهن پُرامن پورهيتن سان اهڙي بيحسي ڇو؟ انهن سان تذليل آميز رويو آخر ڪهڙي گناهه جي سزا آهي؟ گند صاف ڪرڻ جي باوجود مهينن جا مهينا انهن جا پگهار بند ڇو؟ انهن جو چلهو ٿڌو ڇو هوندو آهي؟ انهن حقيقي صفائي ڪندڙ لاوارث پورهيتن کي ڪچي ملازم طور ڏهاڙي تي رکڻ ۽ سندن جاءِ تي سفيد پوشن ماڻهن کي ڀرتيءَ ڪرڻ انهن جو حق مارڻ واري مزدور دشمني ناهي ته ٻيو ڇاهي؟ جيڪڏهن خاڪروب عملو گند ٻهارڻ ۽ صفائي جو ڪم نه ڪري ته ڀلا هن سماج ۾ اهي ٻي ڪهڙي ڊپارٽمينٽ ۾ برداش ڪيا ويندا؟ هو جتي به هوندا اُتي هوندا ڀنگي! انساني حقن تي وڏا ورڪشاپ ۽ ليڪچر ڪرائندڙ هڪ سماجي اداري جي آفيس ۾ مون پاڻ پنهنجين اکين سان ڀنگي برادري جي پهرين انجنيئر نوجوان (جنهن ڪڏهن هٿ ۾ ٻهارو نه کنيو هو) جو ڪپ ۽ گلاس ڌار ڏٺو.
هنن جو چوڻ آهي ته “اسان جون نوڪريون پئسن عيوض سفيد پوش ماڻهن کي وڪرو ڪري ڏيڻ اسان جي حقن تي ڌاڙو آهي، توهان کان پڇون ٿا ته اسان آخر ٻيو ڪهڙو دنڌو ڪيون؟ اسان ڪهڙو ڪاروبار ڪيون؟” جڏهن سارو لوڪ مٺي ننڊ ۾ ستو پيو هوندو آهي تڏهن هي پورهيت اسر ويل اٿي هن معاشري جو گند صاف ڪندا آهن. ان پورهيي عيوض کين نفرتون پلئه پون ٿيون، ساڻن ڪراهت جو ورتاءُ ڪيو وڃي ٿو. هن حقيقت کي تسليم ڪرڻو پوندو جيڪڏهن هنن کان هي ڪرت به کسجي وڃي ته پوءِ هنن جي هٿن جي ڪاڙهيل چانهه هن سماج ۾ وڪامبي؟ هي پورهيت اگر ڀت جي ديڳ لڳائن ته ڇا هنن جا ڌرمي ڀاءُ هنن کان برياني جو پاءُ وٺي کائيندا؟ ٻيو ته ٺهيو پر هي مسڪين ڀلا ڀاڄي جو ريڙهو لڳائي سگهن ٿا؟ جيڪڏهن نه ته پوءِ آخر جمهوريت جي دعويدار سرڪار هنن کان نسل در نسل فقط گند ٻهاري پنهنجي ٻچن جو پيٽ گذر ڪرڻ وارو حق ڇو کسيو آهي؟ هنن کي ووٽن عيوض فاقاڪشي ڇو پلئه پئي؟ هنن جي جاءِ تي ڀرتيءَ ڪيل سفيد پوش ڪٿي نوڪري ڪن ٿا؟ انهن کان گٽر صاف ٿيندا؟ انهن کان ٻهاري نڪرندي؟ جيڪڏهن نه ته پوءِ ايڏو انڌير ڇو آهي؟ ايڏي سفاڪي ڇو آهي؟ رهزنيت جو رواج آخرڇو؟ انهن جي پيٽ جي روزي آخر ڪهڙي گناهه جي سزا عيوض ڦري وئي آهي؟
جي سي لوڙائو ٿيا، جنين سندي ڌير،
مارئڙا فقير ڪنهن در ڏيندا دانهڙي؟
خاڪروب عملي جا ڪيترائي پورهيت گٽر صاف ڪندي ساهه ٻوساٽجڻ سبب موت جي ور چڙهي وڃن ٿا، اهڙيون خبرون وقت به وقت ميڊيا تي اينديون رهنديون آهن. اسپتالن ۾ ڪم ڪندڙ صفائي عملي جا پورهيت سرنجن جا نيڊل ۽ لوهه جون ڪليون لڳڻ سبب سخت زخمي ٿين ٿا. ان لاءِ سرڪار فري ميڊيڪل جي سهولت ڏني آهي؟ هنن پورهيتن سان هن سماج ۾ ٻيون ڪيتريون ئي بي واجبيون ٿينديون آهن. انهن جو ڪڏهن تدارڪ ناهي ٿيو. صفائي ڪندڙ عملي جي هر گھر ۾ هڪ يا ٻه نوڪريون هونديون آهن. هن مهانگائي جي دؤر ۾ ان پگهار مان گذارو ٿيڻ تمام مشڪل نه پر ناممڪن آهي. پگهر جو مشڪل ترين پورهيو ڪرڻ باوجود انهن جي پگهارن جا اسي سيڪڙو چيڪ وياجي سيٺين وٽ گروي پيل آهن. اهي پورهيت نينهن کان چوٽي تائين وياج ۾ گروي ٿيل آهن. هنن جي نسلن جا روشن مستقبل به اڻ اعلانيل عرصي تائين وياجين جي ٽجوڙين ۾ قيد آهن. هنن جي پگهر جو پورهيو وياجي سامراج پگهار ٿيڻ تي سڀ کان پهرين ڪيش ڪرائي ويندا آهن. خاڪروب پورهيتن ۾ تعليم جي شرح اٽي ۾ لوڻ برابر مس آهي. انهن جا معصوم ٻار راند ڪرڻ جي عمر ۾ پنهنجن والدين سان گڏ بازارن ۾ ٻهاريون پيا ڏيندا آهن. هو ڪڏهن اسڪولن ۾ ناهن ويا هنن جي اکين ته فقط سفيد پوشن جي ٻارن کي اسڪول ويندي پسيو آهي. پورهيت ڪالو ڀنگي به پنهنجي مسڪين ڀائرن ۾ اعلى تعليم، سماجي جاڳرتا، منشيات خلاف سجاگي، ايڪو، ٻڌي، اتحاد جا خواب ڏسي ٿو. هو چاهي ٿو ته هنن جو اولاد سٺي تعليم حاصل ڪري، کين تحفظ ملي، سندن حق محفوظ هجن. پر اهي خواب ڪڏهن ساڀيان ٿيندا؟ اهو پتو ناهي.
ڇا پورهيتن جي حقن لاءِ ڪم ڪندڙ پارٽيون، انهن جي نالي اربين روپين جا پروجيڪٽ وٺندڙ اين جي اوز ۽ برابري جي دعويدار سول سوسائي انهن سان ٿيل ناانصافي خلاف ڪو آواز بُلند ڪنديون؟ پورهيت تنظيمون انهن جون نوڪريون سفيد پوشن کي ڏيڻ لاءِ ڪا پٽيشن داخل ڪنديون؟ انهن کي پنهنجن حقن جي حاصلات لاءِ متحد ڪيو ويندو؟ آزاد ميڊيا انهن جي بنيادي مسئلن کي هاءِ لائٽ ڪندي؟ سموسن جي وڌيل اگهه تي سوموٽو نوٽيس وٺندڙ اعلى عدليه ڀنگين جي جاءِ تي سفيد پوشن جي ٿيل غيرقانوني ڀرتين کي رد ڪري انهن پوسٽن تي فقط حقيقي صفائي ڪندڙ پورهيت مزدور عملي کي رکيو ويندو؟ سنڌ جا ساڃاهه وند به هن مسئلي تي آواز اٿاري پنهنجو فرض ادا ڪري خاڪروبن کي پنهنجو حق ڏياري سگهندا؟